Trotwaer. Jaargang 27

[p. 16]

Jetske Bilker
Hoe't in man yn 'e falle rint

Oer: Anne Wadman, In okse nei de slachtbank, Koperative Utjowerij, Boalsert 1994.

‘Myn man is net thús, hy is op reis nei in fier lân, de jildponge hat er meinommen en mei folle moanne komt er pas wer thús’. Mei al sokke moaie wurden helle se him oer en troch har glêde lippen krige se him mei. Doe rûn dy sokses achter har oan, as in okse dy't nei de slachtbank giet.’

Dit stiet te lêzen yn 'e bibel, om krekt te wêzen yn Spreuken 7 fers 19-22. De skeanprinte sin is ien fan de twa motto's fan de hjir te besprekken nije roman fan Wadman. Dat hiele sande haadstik kin ik hjir wol sitearje, net allinnich om it moai poëtysk taalgebrûk, mar ek om te toanen dat Wadman mear út dit stik nommen hat as allinnich it motto.

It twadde motto is: Middle age, he thought, is when you pay for what you didn't have or couldn't do when you were young en dy sin komt út de roman Dubin's lives fan de Amerikaanse skriuwer Bernard Malamud.

Neffens de achterkant fan it boek hat Anne Wadman gâns in skoft dermei dwaande west: alve jier. Omdat er yn dat tiidrek oare romans publisearre hat en op it mêd fan 'e literêre krityk ek warber west hat, mei men oannimme dat er net oanienwei mei De okse nei de slachtbank oan 'e gong west hat. Mar it feit fan de alve jier hat neffens auteur en útjouwer wichtich genôch west om it te melden. Wêrom? freget in sljochtweihinne lêzer har/him ôf. Wat wol de auteur mei dy opmerking? Oanjaan dat de ynhâld en de struktuer fan de roman him safolle harsensskraabjen koste hat?

Dat soe bêst ris it gefal wêze kinne. In lêzer lêst der sa maklik oer hinne, mar der is mei gâns flyt oan dizze roman arbeide. De auteur hat der wurk fan hân om de komposysje doge te litten en derby de ynhâld wierskynlik te hâlden. Dêr is er in hiel ein hinne yn slagge.

Oer dy komposysje is in soad te sizzen. Der binne it hiele boek troch twa ferhaallinen dy't op 'e ein by inoar komme. Lykas yn safolle romans is it prosedee brûkt fan it ôfwikseljen fan de tsjintwurdige tiid mei de ferline tiid.

Yn alle earste paragrafen folgje we haad-

[p. 17]

persoan Albertus Bennekamp fan 58 jier yn de tsjintwurdige tiid. Dat is it ramt. Albert is hjir de wethâlder dy't even lins nimme moat nei in hertoanfal en in ferhâlding krijt mei syn ljochthierrige jonge buorfrou Ria. Tagelyk lêst er it boek Dubin's lives fan Malamud en de lêzer fan De okse krijt ek wat mei fan de ynhâld fan dàt boek. Albert ferliket it libben fan de haadpersoan Dubin mei dat fan himsels en streket sinnen oan, dy't yn De okse komme te stean.

Yn it begjin fan De okse is Albert mei Dubin's lives úteinset, en oan 'e ein hat er it út. Yn it begjin wol it net avensearje, Albert kin him net konsintrearje en leit it boek hieltyd wer fansiden: de ûnbekinde achterbuorfrou hinget yn har tún de wask op. Sa no en dan dwale syn tinzen ek ôf nei syn eigen boek dat er noch skriuwe sil. Deselde middeis sil er noch oan dat eigen boek begjinne en dat is it binnenferhaal fan De okse. It is hieltyd de twadde paragraaf fan in haadstik en it is in gronologysk ferslach fan it libben fan Albert yn 'e besettingstiid.

Nijsgjirrich is it kommentaar dat Albert op it eigen skriuwen jout, mar feral ynteressant binne de problemen dy't de aspirant skriuwer hat mei it werjaan fan in earder belibbe tiid:

‘Hy tocht: it is allegearre wol wier, mar de sfear haw ik net troffen: der soe mear wietens en donkerte, mear eangst en ferwachting troch spylje moatte. Grize loften, oerlêst fan wetter mei't der net mear meald wurde koe, tichterbykommend oarlochsgeroft. Mar ik bin gjin Bernard Malamud, lit ik mysels neat wysmeitsje. In amateur en net allinne yn it skriuwen. Ik bedonderje de saak ek noch troch allerhande lju Frysk prate te litten dy't dat yn 'e wurklikheid alhiel net diene. (...) Mar dat sil, betocht ik, wol in stilswijende ôfspraak tusken de skriuwer en de lêzer wêze. (...) Gek, noait by stilstien en no ynienen no't je sels foar it probleem steane, sjogge je it libbensliif foar je stean.’
(side 266)

Men mei oannimme dat Wadman allang net mear mei soksoarte swierrichheden oantangele sit. Mar, oan 'e oare kant kin it ek hiel goed in útlaatklep oer de eigen twifels by it skriuwen wêze. It falt foar in auteur net ta om yn in roman in oar skriuwe te litten. Soks moat dan mei in oare styl dúdlik wurde. De ferskillen tusken it hy-ferhaal fan Wadman oer Bennekamp en it ik-ferhaal fan Bennekamp oer himsels (fan Wadman) binne net o sa opfallend. Yn it binnen-ferhaal wurdt der faker plechtige taal brûkt, steane langere sinnen en is minder libbene dialooch.

Dubin's lives

Yn de roman is sprake fan twa teksten dy't op himsels net in soad mei inoar te krijen

[p. 18]

hawwe: Dubin's Lives fan Malamud en it eigen skriuwen fan de haadpersoan, sûnder titel. De roman fan de skriuwer Wadman is wer in oare tekst, dy't beide earder neamde teksten gearrane lit. En dan is der noch dy fjirde tekst, dy fan Spreuken 7, dy't opfallende oerienkomsten hat mei it ferhaal fan de man Bennekamp mei syn buorfrou. De yntertekstualiteit slacht dus foar master op en wurdt op in stuit sels wichtich as de frou fan Bennekamp it boek ek mar begjint te lêzen. Dubin's lives wurdt dan brûkt yn de net mear sa flotte kommunikaasje fan it echtpear Bennekamp en it boek krijt ynfloed op 'e gong fan saken.

It giet te fier om te bewearen dat Bennekamp mei syn buorfrou Ria begjint omdat er op gleed kommen is troch de haadpersoan fan Malamud, mar wol fynt er der in soarte fan befêstiging fan syn hanneljen yn: ‘Se kaam deun tsjin him oanstean. Hy seach op har ljocht hier del, dat net ûnnoflik roek, as je fan de sigaretterook ôfseagen. Der skeat him in passaazje út “Dubin's Lives” yn 't sin. Mar dat wie fansels oars, alhoewol...’ (s. 40).

Hy ferliket syn eigen echtgenoate, Aletta, mei Kitty, de echtgenoate fan Dubin en Ria, (syn freondin), mei Fanny Bick, de jonge freondin fan Dubin. Wat langer wat mear komt er derachter dat Ria en Fanny net te ferlykjen binne. Ek begjint er syn eigen ûntrou wêzen mei dat fan de haadpersoan Dubin te ferlykjen. Hy freget him ôf hoe't Dubin syn frou sa bedrage kin en lokkich yn 'e earms fan Fanny leit, mar ik haw my dan al lang ôffrege hoe't no krekt Albert syn frou sa bedrage kin. It kin him net iens safolle skele, liket it wol. Ek wol er net dat syn ‘minnares’ fragen stelt oer syn frou. En ik haw my hielendal besaud oer it feit dat er Ria betellet foar alle kearen dat se foar him plat giet. Hy hat der wol muoite mei, mar hy hâldt der net mei op! Der stiet dan wol geregeld dat Ria in geweldich ‘neuklichem’ hat, mar it wol my net oan dat er dêrom meibetelje wol oan har lisbad en har ôf(!)waskmesine. Under it lêzen fan De okse en Dubin's Lives wurdt de lêzer fan beide boeken gewaar dat de frou fan Albert in hiel oar mins is as de frou fan Dubin. Kitty fan Dubin is in widdofrou en is nochal ôfhinklik fan Dubin yn tsjinstelling ta Aletta, in sterke frou dy't har hiel goed rêde kin sûnder Albert.

Aletta krijt as frou har gerak net fan Albert, mar as personaazje krijt se dat ek net fan de skriuwer. Yn it begjin fan De Okse is Aletta in skym, se wurdt ôfskildere as de koele, ‘nononsense’ ega fan Albert. It sil oan 'e ein ta ûndúdlik bliuwe wat se foar Albert field hat en noch fielt. Likemin as dúdlik wurdt wat Albert no sanedich mei de buorfrou moat, wurdt it foar de lêzer ek net helder wat er foar syn frou fielt. Dat kin net folle wêze,

[p. 19]

want hy wurdt net bot pleage troch skuldgefoel nei syn aventoeren mei Ria.

Dit yn tsjinstelling ta syn alter ego William Dubin, waans (net iens sa minne) houlik mei Kitty op sa'n wize beskreaun is troch Malamud, dat de lêzer Dubin syn Fanny automatysk wol gunt. En dat moat in auteur berikke: de meast ferwerplike dieden fan de haadpersoan moat er oannimlik meitsje kinne, de lêzer moat oertsjûge wurde dat it net oars kin.

In ‘looser’, in sokses, in okse

Wadman, dy't hast yn al syn boeken in ‘looser’ as haadpersoan kiest, moat dit ‘oertsjûgje moatten’ bekend foarkomme. Ik fyn dat er der yn De Okse better yn slagge is om de haadpersoan oannimlik del te setten as yn bygelyks yn Fjoer út in dôve hurd. Dat komt troch it binnenferhaal oer de belibbenissen yn 'e besettingstiid. Yn dy stikken wurdt de lêzer gewaar hoe't Albert mei Aletta yn 'e kunde kommen is. Hy leart Albert kennen as in jongfeint dy't opgroeid is yn in nearzige húshâlding en dy't wol aardich leare kin. De lêzer folget Albert as er oanhâld krijt oan de dûmnysdochter Aletta en yn har de mooglikheid sjocht om hegerop - út syn miljeu wei - te kommen. Aletta sit heal en heal yn it ferset en sa komt de jonge Albert dêr ek mei yn oanrekking.

Albert is gjin held, earder ek al net: neat die er om syn buorfanke Hindrikje te helpen, al wie er de iennichste dy't fan de ynsestieuze praktiken fan har heit wist. Mei Hindrikje die er ‘it’ foar 't earst, mar doe't se him fertelde dat se oer tiid wie, kaam se foar de winige doar. Dat dilemma fan Albert is goed werjûn: de ferkearing mei Aletta gie krekt de goede kant op en in moaie takomst lake him ta. Wa soe syn takomst fergoaie oan sa'n fanke, mei wa't jin altyd yn 'e ûnderwâl bliuwe soene? Mei de kar fan Albert witte we wat we oan Albert hawwe.

As soe dat noch net genôch wêze krije we noch in foarbyld fan hoe't Albert wie en is. Hy melde him nei Dolle Tiisdei krekt oan by de Binnenlânske Striidkrêften. Aletta seit: ‘Do hast net yn tsjinst west, kinst net sjitte en bist gjin held.’ en Albert antwurdet: ‘It is net út opportunisme. Ik bin der gewoan net earder tsjinoan rûn.’ (side 269).

Dat er letter yn 'e polityk syn idealen net trou bleaun is, docht de lêzer dan allang gjin nij mear.

Dy Albert, dy't de lêzer as in leffe opportunist kennen leart, bedonderet syn frou Aletta, oan wa't er hiel wat te tankjen hat. Dat er har bedraacht mei ‘in frou út it folk’ is út de haadpersoan Albert wei minder goed te ferklearjen as út de driuw fan de skriuwer wei om dingen parallel rinne te litten. Ik bedoel dit: in wethâlder as Albert soe in oare frou ferliede, mar net Ria dy't stedsk

[p. 20]

praat en waans man yn 'e bak sit. Noch minder te ferklearjen is dat er har betellet foar de ferliende geunsten. De fout leit net by Ria as personaazje, ik hie har by it lêzen libbensliif foar my, ek troch it konsekwinte stedsk dat se praat. (Guon lêzers hawwe beswier tsjin it brûkte stedsdialekt as klasse-ûnderskiedend, mar dat is it elitêre stânpunt fan dyjinge dy't boppe alle klasseferskillen stean kinne.)

De ferhâlding fan Albert en Ria is dus keunstmjittich. Unbegryplik is wat Albert mei Ria útheeft, mar mei dy dingen wurdt it ferhaal fan Hindrikje al rûn. Alles wêr't er by Hindrikje foar wei rinne woe, krijt er yn Ria werom. As syn dochter Ada syn sels skreaune boek lêst, seit se dat dat ferhaal oer Hindrikje gjin ein hat. Mar Ada wit net hoe't har heit dwaande west hat syn skuld oan Hindrikje te fereffenjen yn 'e foarm fan jild, leafde, skuldgefoel en syn dea.

Dat is it ferhaal fan de auteur.

Bliuwt oer it motyf fan de haadpersoan. Wêrom begjint er in ferhâlding mei in frou as Ria wylst der oan Aletta neat mankearret? Omdat er befêstiging fynt yn it boek dat er lêst? Omdat er syn weromkear yn it libben fiere wol mei wat fitaals? Of omdat er no ienkear in sokses is dy't him as in okse meifiere lit nei de slachtbank? Dat lêste sil it motyf wêze, it boek hat net om 'e nocht dy titel. Mar as Albert Bennekamp de okse - ‘de knaap sûnder ferstân’ - is, dan is Hindrikje ‘dy frjemde frou, optoaid as in hoer,’ (Spreuken 5-7). Sa'n frou makket slachtoffers, lit mannen yn 'e falle rinne.

De ein fan it boek komt as in ferrassing. Alle ferhaallinen komme dêr by inoar, útsein dy fan de roman fan Malamud. Anne Wadman toant mei dat sa'n nochris de goed trochtochte struktuer fan de roman.