|
| |
| |
| |
Goaitsen van der Vliet
At dat gjin skriuwen wurdt
De hjirnei folgjende brieven oan Eppie Dam kinne sjoen wurde as in ferfolch op myn bydrage oan Ik skriuw dy noch, it brievenûmer fan Trotwaer (july 1982). Se beskriuwe myn ôfgean as redaksjelid nei in rûzich lêst jier, en de stille perioade dy't dêrop folge.
| |
1. Enschede, 31 desimber 1983 / 1 jannewaris 1984
It sil wêze: in nij jier, in nije fulpinne en los fan Trotwaer. At dat gjin skriuwen wurdt, kin 'k wol ophâlde. Ik begjin fuort mar mei in brief oan dy. Ik soe dy fansels al folle earder skreaun ha oer de gong fan saken yn 'e redaksje en wat dêr út fuortkôm is, mar lykas wenst by my, kôm ik wer net ta in útdragene saak. Diskear al, hoopje ik. Mar men wyt it noait, ik begjin wol faker oan in brief oan dy dy't de post, en soms Nederlân net iens hellet:
Salema, 7 april 1983. No't Herman Heida himsels tekoart dien hat (om krekt te wêzen: hy hat himsels deariden mei de motor tusken Aldegea en Aldegea) moat ik sels mar werris oan it briefskriuwen út in útwrydsk plak wei. Dit is Salema, oan de Súdportugese kust. Hjir wite se net iens dat Fryslân bestiet, lit stean in Fryske literatuer. It is hjir dan ek goed te wêzen. Deis wat op sjou, by it strân del, wat sinnebaaie en dikerje oer it allegeduerich yn himsels weigliidzjend wetter.
Ik kôm de spanning fan de lêste moannen wer wat teboppe, en ik moat sizze, ik wie der oan ta! Net dat Trotwaer my net mear dwaande hâldt, mar it is oars op 't heden. Trotwaer hat my loslitten. Soms fiel ik my oan ferliezerskant, want gelyk hawwen telt net yn krisistiid. Alteast, dat wol Trinus ha. De earste echte flater dy't ik makke, wie fan nei de krisisgearkomste: it sa printsje litten fan dat bluisterige Trioelstikje. Achterôf kin ik my net begripe dat ik it sa passeare litte koe, mar ik wyt ek dat ik nei de krisisgearkomste net sa goed mear by myn oardiel wie as dêrfoar. It joech Jelle Krol en my it gefoel dat wy it tegearre net bolwurkje koenen. Wy sieten yn in glêzen kouwe, alle eagen wiene op ús rjochte, en elke misstap soe ús oanrekkene wurde. It ron ús oer de heuge skuon, lykas Tine Piebenga it útdrukte.
It petear mei de Koperative Utjowerij smiet in nij redaksjelid op: Sybren Sybrandy.
| |
| |
Hy liket my in oanwinst. Dy oare beide, Geart van der Zwaag en Piter Yedema, ik wyt noch net wat ik der oan ha, se hâlde der gâns oare ideeën op nei. Benammen de gearwurking mei Geart van der Zwaag ha 'k net sa'n fidúsje yn, hy kin soms sa ferheftich wurde en dêr kin ik ferrekte min oer. Mar miskien bin ik allinne mar ûnwennich fan de redaksjeleden dy't opstapt binne. Ik bin net mear thús, liket it wol. Aldergeloks kin ik goed mei Jelle. [...]
Dat wie it grutste part fan de ynlieding fan in brief dêr't ik in tal ideeën yn lansearje woe foar in nij ‘eliterêr tydskrift’ dat yn it earstoan Lêst en by neier ynsjen De Bân hite soe. Mar dêr ha wy it miskien noch wolris oer.
Los fan Trotwaer dus. Om't it mei dat briefkjen fan my sa'n wiffe boel is, hie ik dy ferline wike alfêst in kopy tastjoerd fan myn skriuwen oan de oare redaksjeleden, dêr't ik myn foartiidsk ôfgean as redaksjelid yn befêstigje en ferdúts. It liket my ta dat ien en oar foar dy as âld-redakteur wol nei te kommen is. [...]
Fuort nei myn opstappen hie ik dy trouwens ek al besocht te skriuwen:
Enschede, 4 desimber 1983. Ik bin der út. Nei goed fiif jier redakteurskip haw ik Trotwaer achter my litten, en ik moat sizze, it falt my noch net botte swier. It wie myn tiid. Net om't ik al sa lang yn de redaksje siet, mar omdat foar Trotwaer in nij tiidrek oanbrutsen is. Ik ha noed dat dat in tiidrek fan oerflakkigens wêze sil, minder kritys, dat Trotwaer noch mear it karakter fan blomlêzend tydskrift jaan sil; in ûntjouwing dy't by ús al úteinset is om't wy by einsluten sels net genôch te bieden hienen om ús ideeën útdrage te kinnen. Dat wie myn probleem op myn lêste redaksjegearkomste ek: ik koe my wol fersette tsjin guon besluten, mar ik koe gjin alternativen biede. Ik hie de hannen fol genôch hân oan de foarmjouwing fan it nûmer mei oersettings. Fan 't jier publisearre ik mar twa fersen, in koarte reaksje op de krisisgearkomste, in proazastikje en de oersettings fan Herman Heida. Dêr sil it foarearst ek wol by bliuwe. Ik moat my op 'en nij beriede op myn Frysk skriuwerskip, foar safier dêr sprake fan is, of wêze sil.
Ik hie der al in heul skoft op omstind: opstappe of sitten bliuwe. Der wienen heultyd wer saken dy't my net noasken. It oersetnûmer is dêr in treflik foarbyld fan. Bûten my om waarden tasizzings dien oer it opnimmen fan stikken dy't der neffens my net yn moatten hienen. Uteinlik is hast alles opnôm wat ynstjoerd wie, en myn beswieren tilden net swier genôch. [...] Lokkigernôch stiet der genôch foar oer dat de muoite fan it lêzen wol wurdich is, mar lykwols steurt it my, lykas doedestiids Ethelle en de fragmin- | |
| |
ten út De klinyk. Dat hat fansels alles te krijen mei myn driuw nei perfeksje. Miskien moat it my in kear dúdlik wurde dat myn perfeksje in oar sinen net is.
Mar no de drippen dy't de amer oerrinne lieten. Freedtemiddei wie ik mei John by de Koperative Utjowerij dwaande mei it opplakken fan de strypkes lûdbân mei it oarspronklike liet fan Loudon Wainwright III op side 332 fan it oersetnûmer, doe't Jelle belle, út Grins: ‘Wy sitte al fan twa oere ôf op dy te wachtsjen’. En ik mar tinke dat de redaksjegearkomste de oare deis krekt wêze soe, lykas altyd op saterdeitemiddei. Stom dus. It wie de twadde kear al dat ik fierstente let op in gearkomste ferskynde. Doe't ik om sân oere jonnes oanskiten kôm, wie it meastepart al beslikke, en om't alle besluten ienriedich nôm wienen, koe ik my oeral mar by dellizze. Mar der wie nochal wat by dat my net oanstie. [...]
Koartsein: ik hie skjin myn nocht. Dat hie ik in pear wike dêrfoar yn in hite hei alris tsjin Jelle sein oer de tillefoan, doe't ik lulk wie op Sybren dy't my wer tefolle op eigen manneboet dien hie en him net oan in ôfspraak holden hie. Mar diskear wie it tinken. De middeis hie ik John al fernijd dat ik in ein oan myn redakteurskip meitsje soe, en dat wie net allinne grutspraak. Mar doe't it der op oankôm siet ik der mar wat, yn dy djippe stoel, ik koe der amper in besteklik wurd útkrije, it sop smakke my net en ik hie it gefoel dat se allegear nei my sieten te gnuven, wachtsjend op wat ik te sizzen hie.
Doe't wy it oer de takomst fan Trotwaer krigen, pakte ik aldergeloks troch. Ik sei dat ik mei yngong fan it nije jier opstapte. It heuge wurd wie der út! Ik fielde my fuortendaliks in stikhinne better. Man, ik koe wer eigen baas wêze oer tiid en taal. De oaren hienen it sa gau noch net ferwachte, it kôm har suver wat oer it mad. Deroer praat ha wy eins amper neitiid. En gjin spul, wy ha de joon yn goedens útsitten. Ik krige ek gjin spyt.
De iensume reis dy't ik dy nachts makke yn myn sêftgriene Golf fan Grins nei myn âldershûs yn Burgum sil my lykwols noch lang heuge.
In nije fulpinne dus. Dy krige ik earjuster op myn 32e jierdei (ja man). It is wer in Parker wurden, dofswart, mar mei in tinne punt diskear. Dat is wol eefkes wennen. De foarige hie 'k foar in pear wike al weitôge, foar de safolste kear. Guon ornearje (ús mem benammen) dat ik gjin wearde stel op it guod, iksels hâld it der mar op dat ik der soms mei de kop net rjocht by bin. Gaos van der Vliet ha se my alris neamd (yn Fryx, nei oanlieding fan myn besprek fan De guozzen fleane). Ik rin faak te sykjen om in ding dêr't ik net mear fan wyt wêr't ik it litten ha. Meastentiids fyn ik it ek wol wer, want der sit by my
| |
| |
noch wol wat systeem yn. Ik hoech myn gongen mar nei te gean. Ik ruilje faak dingen om: as ik ergens wat weikrij, dan lis ik dêr gauris, sûnder euvelmoed, in oar ding dat ik al yn 'e hannen hie, foar yn it plak. Ik wyt net wêrom, der sil wol wer wat achter sitte. Miskien moatte de psychologen der marris oer gear.
In nij jier dus. Nije plannen ek. Briefskriuwe bygelyks.
Neiskrift:
Underwilens is it 6 febrewaris en myn wylde plan om dy fan 't jier om 'e twa wiken in grou brief ta te skikken, is dus neat fan op 'e hispel kôm. Lykwols, ik skriuw dy noch.
| |
2. Enschede, 12 novimber 1984
Dû hiest noch heultyd wat fan my tegoede:
Enschede, 3 maart 1984. Fan 'e middei krige ik dyn brief fan 15 febrewaris, en om't ik dêr aardich wiis mei bin, skriuw ik dy fuortendaliks mar wer. No ja, skriuw... Ik moat tajaan dat ik my op 't heden fan it nijmoadrichste ark betsjinje. It bysûndere lykwols is no dat dit sa om-ende-by it earste is wat ik skriuw op myn eigen tekstferwurker. Ferline wike haw ik my in healsliten CP/M kompjûter oantúgd en reemakke foar gebrûk. Fuort mei alle romantyk! It lêste ferlechje, dat ik altyd safolle skras, feroarje en op 'en nij skriuwe moat ear't ik tefreden bin, ha 'k dêrmei teneate dien (At dat gjin skriuwen wurdt kin 'k wol ophâlde).
De fulpinne dy't ik de foarige reis yntrodusearre, is eins mear ornearre foar it groonwurk en al te teare fersen dy't sok iiskâld rekkenreau net ferneare. Dizze twadde alinea ha 'k dan ek earst mei de hân skreaun op moai blank kopiearpapier en letter ynfierd yn it systeem. No't ik dêr mei dwaande bin, fernim ik dat it tiidsferskil tusken skriuwen en yntypen swierrichheden jout. It klad giet nammentlik sa fierder:
Der steane yn sa'n klad by my altyd mear trochhellings as wurden dy't stean bliuwe. De pinne leit my oars wol noflik yn 'e hân. Dat lykwols kin de reden fan dit skriuwen net wêze. Der binne dingen dy't my bytiden noch wol nofliker yn 'e hân lizze. Lit ús it der mar op hâlde dat ik sa út en troch in pear aaien kwyt moat. Ik wyt net rjocht hoe en wat, ik ha noch in protte fragen yn 'e holle. Antwurden ek soms, mar dy binne meast te flechtich om by te hâlden. Faaks dat it skriuwendewei noch in kear slagget.
De datearring fan myn foarige brief wie gjin tafal wol 'k leauwe. Ik siet tangele mei de âlde fraach: is dit it begjin of de ein? En ik begong yndie op âldjiersjonne mei in earste oanset foar in brief oan dy, dy't wat ferspraat yn de úteinlike tekst telâne kôm is. Achterôf
| |
| |
besjoen stiet der mar in bytsje yn fan wat ik doe miende dat ik op 'e lea hie. Nim no bygelyks de oantrún om my ynienen ta it skriuwen fan brieven te setten. Dat wie net yn it foarste plak myn foartiids ôfgean as redaksjelid fan dat blêd, hoe hyt dat ek al wer, mar it hast yn ien sike útlêzen fan De laatste deur, in mear as fiifhondert siden beflappend boek fan Jeroen Brouwers oer selsmoardners yn de Nederlânstalige literatuer. Dêr waard ik al even oars fan. Benammen fan it feit dat it my slagge sa'n grou en dreech boek út te lêzen. Dat ha 'k suver noait kind, en ik hie mysels dan ek de eask steld net earder oan in oar boek te begjinnen ear't ik dat iene út hie. Ik woe mysels twinge, mar dat hoegde net iens, it gong suver as fansels.
Enschede, saterdei 4 maart. Ik sit wer achter myn byldskerm te typen en ik freegje my ôf oft ik mysels noch sa'n eask stelle sil. Fan 'e middei sit Jan Cremer hjir yn 'e boekhannel syn nije boekwurk, dat foar it grutste part yn dizze stêd spilet, te sinjearen. Och myn leave jonge, dy 1500 siden, dêr moat de ein fan wei wêze. Wat sitte wy dan noch te kommaneuken. Dat boek wol ik dus lêze, al wie 't allinne mar om't ik respekt ha foar de dissipline dy't de man opbrocht ha moat.
De ferkearing is út, skriuwstû. Fraach bliuwt wa't it útmakke hat. Dat is altyd sa mei te lang sloerende relaasjes dy't net duorje kinne. Der sitte safolle kanten oan, en de wierheid bestiet net. Wy moatte der mar net te swier oan tille, dat ha wy genôch dien. Wy moatte fierder. It tilt op fan libben nei Trotwaer. Sa'n bêste faam wie se wier net. Net botte willich, en der wie altyd wol wat. Ast it my fregest wie se altyd al wat syklik. Nee, Trinus is sa gek noch net mei dat ienmansblêd. Neat gjin gedonder. Ik wyt it noch wol better: ik skriuw de kommende tiid foar in ienmanspublyk!
Hjirby dan, yn 'e nacht fan freed op saterdei 10 maart. It is kertier oer fjouweren en ik bin krekt werom út de stêd. Wêr giet it om? Ik ha minsken sjoen dy't it wisten, alteast dat mienden se, mar ik wyt it noch heultyd net. Ik ha doonse, mâltjirge en praat. It wenstich âldmannepraat, dêr't men ek gjin sprút fierder mei komt. José sit al in pear dagen op Skiermûntseach, en ik freegje my ôf wêrom't my dat sa goed foldocht. Dat binne de fragen dêr't in minske mei tangele sit. Wat literatuer, wat Philippus Breuker yn Frysk & Frij (fan hjoed): ‘De spanning yn 'e tydskriftewrâld is bleaun’. Allemachtich, tinkt men dan, wat spanning? Wêr hat er it oer? It bliuwt sa'n behyplik spultsje fan kâlde fuotten, ik wol op 't heden amper leauwe dat it bestiet! Wa fielt dy spanning dan? Of wol Philippus Breuker úthâlde dat in
| |
| |
maatskippijkritys stik yn Trotwaer him út syn ‘santjinde-ieus rinteniershûs’ jeie sil? Wat literatuer? Bestiet dy dan? Net hjir yn Enschede, net op 'e tillefyzje, net yn it deistich libben. En net yn dizze keamer, dêr't ik ferheftich op 'e toetsen sit te slaan. Wat hat doel yn dit beheinde libben? Dêr giet it om, en net om ‘Fryske Literatuer’. De dea bliuwt ommers alles oermânsk. Dat moatstû fansels wol neikomme kinne yn dyn ‘groanys pessimisme’, dêr't ik sokke wurden noch ienkear om sis. Wat moat men dan noch, yn 'e goedichheid?
Ik moat tajaan, der binne fan dy mominten dat men alles relativearret. It liket my de baas, dat ik no earst marris op bêd strûp. Miskien is moarn in oare dei.
En yndie, doe't ik niis de gerdinen iepenskuorde, seach ik dat in pak snie de wrâld fan juster ûnderwiske hie. En dat healwei maart, dat kin gjin tafal wêze wol? Wat in moaie moarntiid. De beammen foar myn finster steane prachtich swart-wyt te wiuwen yn 'e wyn. Der sitte snieflokken tsjin it rút oanplakt dy't weiteie no't ik de kachel oan ha. In fûgel sjongt! De hinnen ha nije spoaren útlein yn 'e snie, en ek Alex syn gongen kin ik fan hjirút neigean. In bannespoar rint fan de wei nei syn âld transportfyts mei de koer en fan dêr gean grutte fuotleasten nei de achterdoar. Soed er de kofje al brún ha?
Sneintemiddeis. Under it oanhearren fan ien fan myn favorite radioprogramma's (Spleen fan de VPRO) wol ik besykje no einlings in kear ta de saak te kommen. Ik fiel my better as wol west hat de lêste wiken. Ik hie tongersdei en freed frij nôm fan it wurk om wat te bekommen fan in perioade fan oanpoatsjen. Der moast in stik programmatuer fan my oplevere wurde, om krekt te wêzen de Quantitative Analysis in Automated Powder Diffraction, dêr't ik hast in healjier oan arbeide ha. En lykas wenst yn it bedriuwslibben kôm it mei de plenning wer bryk foar de hearen. Dan moat, at alles al in pear moanne útron is, noch it ien en oar omsmiten wurde om oan alle easken fan kening klant te foldwaan. De kommende moannen wurde nei alle gedachten in stik minder dreech. Fuort mei it ferlechje dat it ûntwikkeljen fan nije algoritmes en byhearrende programmatuer op myn wurk sa'n protte kreativiteit fan my ferget (At dat gjin skriuwen wurdt...)
De earste frije dei ha 'k bestege oan it útwreidzjen fan it ûnthâld fan myn eigen kompjûter, fan 32 kB (kilo byte) nei 64 kB. Dêrta moast ik in stikmannich IC's tafoegje oan de prosessorkaart, om krekt te wêzen 16 dynamise RAM's fan it âldfrinzige type 4116, en trije logise IC's foar de adressearring. Dat is in heul gepiel, mar it is my by einsluten slagge. De soldearbout handicht my neat minder as de pinne, mei 'k wol sizze. Dat no kin ik mar draaie mei it bekende tekst- | |
| |
ferwurkingsprogramma Wordstar dêr't it my úteinlik om te dwaan wie (At dat gjin...).
Saterdei 18 maart. En dan is it al wer in wike letter ‘It rint jin troch de fingers as lij wetter’, út in tekst fan Rockploech Spul). Sneintemiddei ûnderbruts ik it skriuwen om De verzonkenen, de film fan Cherry Duins oer Jeroen Brouwers dy't de wensdeis dêrfoar op 'e tillefyzje west hie, noch in kear te sjen op fideo. Ik nim oan datstû dy film ek wol sjoen hast, dat folle hoech ik der net oer te sizzen. In prachtich stikje wurk, bytsje patetys bytiden, mar ik fyn dat net slim, it wie funksjoneel genôch. Ien fan de moaiste sênes foon ik dy, dêr't de skriuwer in bernepiama stiet te striken en opteart ta in soarte fan broadsje. Of dêr't se nei it besyk oan it grêf fan Jan Emiel Daele yn in kafee sitte en it ljocht ynienen útfalt.
Moatst De laatste deur oars ek marris lêze. Net dat ik dy op in dead spoar sette wol, hear, ik bin der allinne mar wizer fan wurden. In bytsje te folle, miskien wol. It libben hat no ienkear gjin doel at men nergens mear yn leaut. Brouwers hat syn ivich libben wol at er mar genôch skriuwt, faaks dat der dan in pear rigels fan oerbliuwe dêr't de tiid gjin fet op krijt, seit er. Mar botte lokkich is er der net mei docht wol bliken. Dêrta sil dat leauwe earst ta oertsjûging wurde moatte. Wensdei 21 maart. Us petearen fan sneintejonne ha dizze brief foar in part oerstallich makke. Ik ha dêrom ek gjin oanstriid en foegje der noch wat oan ta, behalve dizze lêste rigels dan. Ik begjin wer mei in skjin byldskerm. Oare kear mear, dus.
Dat waard him dus net. Der is safolle neat feroare.
| |
3. Enschede, 6-17 jannewaris 1985
Yn it foarste plak wol ik jim noch in goed 1985 tawinskje. As ik it famyljeportret op jim kaartsje sa sjoch, sil dat wol losrinne. It is in echt famyljeportret. Fiif blier laitsjende gesichten, dy't mei iepen eagen de takomst yn 'e mjitte sjogge, as wie der heulendal neat te rêden. In poerbêst nijier. Man, dit jier kin net mear stikken! Ik waard der suver even fleurich fan.
No't ik dyn opteine troanje jitris yn my omgean lit, hoe't dy der útkipet, moai heuch yn 'e midden, as fan de lieder fan it heule team, freegje ik my ôf: wat gong dy om yn 'e plasse? Wie it de grap fan de fotograaf, it fugeltsje dat wer net opfleane woe, of gongen dyn tinzen har eigen gong? Ik moat tinke oan in rigel yn in fers fan Bartle Laverman (út Winter): ‘mar yn syn kop / steurt noch / it foarjierswurk’.
| |
| |
It sil dy sa njonkelytsen wol dúdlik wêze, dat ik wer oan it briefskriuwen rekke bin. It moast gewoan wer even wêze. Ik wyt net wêr't ik hinne wol, dat sil oan 'e ein wol dúdlik wêze, of net fansels. Folle nije plannen, behalven it skriuwen fan dizze brief, ha 'k teminsten net yn 'e holle. It is wat stil hjir yn Twente. De tillefoan giet sa faak net mear as wol west hat, en de tiid dat der alle dagen post wie is ek allang foarby. Ik tel de dagen fan myn 33ste jiergong. Dit is nûmer 8 al wer. Hoe bliuwt men jins eigen sinisme de baas?
It lêste wykein ha 'k foar in part yn Fryslân taholden. Freedtemiddei ried ik yn myn nije marineblauwe Golf fan it wurk yn Almelo nei Ljouwert. Doe't ik by Appelskea oer ‘de grins’ kôm begong it te snijen. By de Pein wie it echt goed mis. Trije auto's opinoar. It wie krekt bard, de plysje wie der noch net iens. It like net bêst. Der wienen al genôch minsken by, dat ik koe mei goed fatsoen trochride. Dat de frou, dy't ik dêr tusken knoeid stiel en blik lizzen seach, dea wie, lies ik krekt de oare deis yn 'e Ljouwter, mar ik wist it doe eins al. Dû moatst dat gefoel kenne, at men stadiger fierder rydt, mei sa'n byld foar eagen, en in swiere stien yn 't liif.
Lang om let kôm ik by De Pauw, dêr't it ‘ynformeel gearkommen’ fan Trotwaer wie. En dêr siet it Frysk literêr naasje yn in mânsk fjouwerkant: de folsleine redaksje en Tine, Sytse de Vries (foar Frysk & Frustrearre), Willem Abma (fansels), Libbe Leistra (dy wol bekend fan ynstjoerd wurk), Jac. Dykstra, Piter Boersma (foar de KU), Pier Boorsma of Elize Zwart (lykas ik op trochreis, as altyd), Akky, Wike de Haan en noch in pear froulju mei dubelde nammen dy't my aldergeloks troch it sin gong binne (y.f.m. it frouljusnûmer dat op kommendewei skynt te wêzen). Ik tocht by mysels: at dit gjin krisis wurdt, kinne wy better ophâlde. No moat ik derby sizze dat ik net bot yn 'e stimming wie, dat ik koe net al te folle ferneare fan it omsittend laach. Mar doe wie Baukje Wytsma, Fryslâns lêste ljocht yn tsjustere dagen, der fansels noch net.
Sybren hold in praatsje oer Trotwaer en der waarden wat fragen steld oer en wer. Folle byt siet der yn gjin gefal oan. Allinne Pier stelde him kritys op, û.o. oer it net-skriuwen fan de redaksjeleden sels, benammen fan Piter Yedema, dy't twa jier lyn noch sokke prachtige plannen hie, dêr't neat fan op 'e hispel kôm is. Willem wie my fierstente mijen, as woed er de redaksje wat op 'e lije side oankomme mei syn positive belangstelling foar de takomst fan Trotwaer en de oanfolling fan de no te lytse redaksje.
En fierder dan? Fleis noch fisk. De gearkomste wie amper smout te neamen, en inkeld mar nijsgjirrich om mei eigen eagen en earen te fernimmen dat ek ‘ús’ Trotwaer allang
| |
| |
net mear bestiet. Dizze tredde generaasje is in degeneraasje. No is dat fan ús ek sein wurden, en ek dat wy gjin fyzje hienen, mar it is my sa wis as de bank dat wy helte mear fyzje hienen as dizze hampelmannen. Dizze redaksje hat nammentlik heulendal gjin fyzje, en hat fan dat oangeande ek neat út te dragen. Ik jou se noch in jier, en dan moat it marris út wêze mei it rotwaar.
In krisisgearkomste sil der wol net mear yn sitte, dêrfoar moat in blêd libje by de minsken. Ik moat tinke oan in útspraak fan Gerrit Komrij tsjin Adriaan van Dis lêstendeis op 'e tillefyzje: it is it slimste net, at men krityk by 't kuorfol te ferduorjen krijt. Nee, folle slimmer is it, at der heulendal gjin krityk mear komt, omdat elkenien ûnferskillich foar jin oer stiet, it gjin sprút mear skille kin.
Ik bin bang dat it mei Trotwaer dy kant út giet. It rioel bliuwt langer leech. Iksels fernuverje my geregeld oer de widens fan de redaksjonele mesken, mar ha gjin oanstriid en gean der op yn. Ynstjoere fiel ik ek al minder foar, ik wol dat myn wurk kritys hifke wurdt. Wat haw ik der oan at se elke ‘slip of the pen’ fan my goedkarre? Ik wol dat in tydskriftredaksje my tsjin mysels yn beskerming nimt.
Dat wie Trotwaer dus, op de earste freed fan '85. Wêrom gong ik der eins hinne? Om myn kop even sjen te litten, om't ik wist dat Tine en Jelle dat op priis stelle soenen? Om te sjen oft se it dêr noch in bytsje beskreppe kinne sûnder ús âlde ploech? Wêrom hâldt dat smoarge periodyk my überhaupt noch dwaande? It sil de te grutte belutsenens wol wer wêze dy't ik hie, en dy't my no soer opbrekt. [...]
Ik nim dy noch in eintsje mei op myn reiske troch Fryslân. Dyselde freedtejonnes hie ik in folle aardiger fersetsje, in nijjiersslokje by in âld flet- en Rockploech Spul-maat (René Doesburg) dy't him yn Ljouwert nei wenjen set hat. Dêr wie mear kunde, Bauke Kuiper bygelyks (ek fan Spul), dat it wie al trije oere yn 'e nacht doe't ik troch de snie noch nei Burgum ta moast.
De oare middeis gong ik fierder op 'en paad, mei in bêst waarm miel fan ús mem achter de knopen. Jorwert wie hast tichtsnijd, mar mei goed trije kertier kôm ik by it pleatslik kafee oan. Ik wie krekt op 'e tiid foar de nijjiersgearkomste fan it Skriuwersboun, healwei fiven, mar der wie noch gjin kop, útsein de muzyk (Roland Bouma) en niisneamde Bauke mei de faam, dy't dy jonnes mei my ride soenen nei har folk yn Twente. Bliken die dat Fryske skriuwers ek al gjin helden binne at it om autoriden by 't winter giet. De iene nei de oare belle ôf. Uteinlik kômen der dochs noch in pear by: Piter Boersma, Pier Boorsma (ek wer op troch- | |
| |
reis), Sybe Sybesma, myn broer Hein (skriuwer fan it boun) mei de frou (Anneke de Vries dus), Tiny Mulder mei de man, Piter de Groot, en hoe riedst it sa, Willem Abma fansels wer, lykas ferline jier mei dy hippentrip fan him, dy't fan elkenien graach wite wol at men ek in boek skreaun hat.
Dû wytst dat ik Willem Abma út noch yn net lije mei (en net allinne omdat er my nei ôfrin fan de krisisgearkomste foar literêre robot fersliten hat), mar syn oanwêzigens sil foar my noch gjin reden wêze om dan mar net nei sa'n gearkomste te gean. It is ornaris noch wol te hurdzjen as hy der by is. Lykwols, at dy beide tegearre komme is myn dei foargoed bedoarn. Dy prestearden it wer en sit dêr it heule skoft wat oan inoar te plôkjen, hantsje yn hantsje (boppe tafel fansels) en stiif opinoar, men waard der raar fan. En dan moatst krekt Willem ha, mei syn gleone troanje fan: sjogge jim my wol? Harrejasses! Of bin ik no rankuneus? No ja, dat sil't dan wol.
De muzyk (moaie Iers oandwaande oarspronklike, Fryske sangen mei akkordeonbegelieding), in foardrachtsje fan Sybe Sybesma en in praatsje mei Piter Boersma makken in protte goed. Wy hienen it oer de KU, oer Trotwaer en oer dy. Hy woe ha dû hiest sein datst achterôf ljouwer yn de redaksje fan Hjir sitten hiest. No moat it net raarder, sei ik, dêr sil ik him ris oer oansprekke!
Snein, 13 jannewaris. Dat ha 'k ûnderwilens dus al dien, oer de tillefoan. Dû seachst yn Frysk & Frij dat ik noch libbe, mar wiest myn nûmer fergetten. Mar goed datst dyn âlde Trotwaers noch bewarre hiest! No moat ik tajaan dat ik dyn nije nûmer ek ‘heultyd’ wer opsykje moat as ik dy belje wol. It âlde kin ik trouwens noch wol dreame.
Dy Hjir-kwestje wie dus in misfetting fan Piter Boersma. Hy hat fansels opheind wat er mar al te graach hearre woe. En dy oare kwestje, dat ik dyn (en in bytsje ús) Goddeleaze tiid sels oantuge moast yn Ljouwert, sille wy mar ferjitte. Oars (soer grapke) komme se der ommers noait ôf! Underwilens is my ek dúdlik wurden wêr't ik dy titel wei hie, foar dat Spul-fers ‘Goddeleaze tiid’, dêr't ik hjir de twadde strofe fan it yntro folgje lit:
Neat te sjen, de nacht is swart,
mar wa wyt wat dêr oeral bart.
De wrâld is rûch, mar net foar dy,
it giet moai stil oan dy foarby.
Lêstendeis hie ik de bondel Skimerlânskippen fan Bartle Laverman wer eefkes yn 'e hannen. En wat lies ik dêr yn it fers ‘yn it wâld miskyn’? Krekt:
godleaze tiid tsjintwurdich
| |
| |
Dat is wier gjin tafal. En ik altyd mar tinke dat ik sels in fariaasje betocht hie op in útrop fan ús mem, dy't it wolris oer de ‘goddeloaze bende’ hie, dy't ik makke hawwe soe. Sa kinst dus in tried lûke fan dat fers fan Bartle Laverman, oer in nûmer fan Rockploech Spul, oer in temanûmer fan Trotwaer (1979 nû. 6) nei dyn twadde bondel. No en? No neat.
Ta de saak, blinders, en no gjin ferlechjes mear!
Foar de tillefoan brochstû De Bân werris op it aljemint. Hiest it kaaiwurd op dyn boadskipbriefke stean. Earlik sein hat it my fan 'e wike ek wakker troch de kop sangere, mar ik woe der (noch) net oer begjinne. Want dêr soe dizze brief as fansels wol op útdraaie, tocht my. It idee ha 'k al hast twa jier yn 'e holle, en soks moat der in kear út. Gean der mar even foar sitten:
It tydskrift moat De Bân hite, út dy reden dat it om in losblêdich systeem yn in ringbân giet, en omdat de redakteuren en meiwurkers, meast ‘kommaneukers om utens’, it ien en oar mienskiplik hawwe. Dat kin in romroft Trotwaer-ferline wêze faaks, mar foaral, wat it alderwichtichst is: itselde doel foar eagen. It moat in ploech wêze dy't in dúdlike kar makket foar ‘har’ literatuer, en gjin romte hoecht te litten foar oarstinkenden. As ûndertitel stel ik dan ek foar: Eliterêr tydskrift. Dêrby giet it net om it útoefenjen fan macht, mar om it meiinoar meitsjen fan wat moais/goeds, dat folslein op himsels stiet, as in hûs.
It blêd is dus útsoarte net blomlêzend, want hoecht har net dwaande te hâlden mei de saneamde Fryske Literatuer. Miskien dat it dêr in fasetsje fan is. De Bân giet heulendal har eigen gong. Fansels is der plak foar skellen en rachen, yn de dêrfoar ornearre ynstjoerde stikkenrubryk Ut 'e bân. Resinsjes kinne likegoed wol opnôm wurde, mar it is perfoarst net sa dat nijferskynde boeken besprutsen wurde moatte. Inkeld at dat sa ris útkomt, of at dêr oanlieding ta is, mei it each op de eigen útgongspunten bygelyks. De Bân leit har eigen libben nêst dat fan de oare tydskriften, en lûkt har gjin spier oan fan krityk, omdat dat faak krityk wêze sil op de útgongspunten dy't hja folget, en dy steane (foarearst) net ta diskusje, dy binne der gewoan, en jouwe de toan oan.
De útgongspunten fan De Bân steane as it goed is foar in part heaks op dy fan Willem Abma, sa't dy publisearre binne yn Trotwaer 1984, nu. 6 (dêr't er ús beiden nuvergenôch ‘foarmoanbidders’ yn neamt). Op dit stuit wol ik my beheine ta it folgjende:
| 1. | It moat ergens oer gean, der moat wat byt oan sitte. It moat ‘kloaten’ ha, sis ik ek wolris. Wat ik dêr krekt mei bedoel is net
|
| |
| |
| yn in pear rigels út te tsjutten. It kin in heule protte wêze, eins, mar yn gjin gefal in sljochtwei ferhaaltsje. Der moat bygelyks genôch tusken de rigels stean kinne, de lêzer moat gelegenheid ta eigen ynterpretaasje ha. Ik pleitsje foar ferdjippings, dûbelde boaiems, mar dat binne ek mar mooglikheden. Miskien datstû dyn tinzen hjir ek ris oer gean litte kinst. |
| |
| 2. | De foarm en de taal moatte geef wêze. Ik skriuw mei opsetsin net ‘geef Frysk’. It giet my benammen om de bewuste kar fan it brûkte wurd. In tekst moat tsjûgje fan in poarsje fakmanskip fan de skriuwer. Hy moat syn taal yn 'e macht ha, alteast sa, dat er syn bedoelings optimaal trochjaan kin oan de lêzers.
Hollânismen kin men langer net omhinne, mar as dy inkeld fuortkomme út de sloarderigens fan de skriuwer, bin ik der poer op tsjin. In skriuwer moat oanjaan kinne wêrom't er foar in hollânisme kiest, en net foar it Fryske ekwivalent. Miskien dat it nije Frysk wurdboek de grins oanjaan kin. Fansels hat de redaksje it lêste wurd, want wy hoege op it lêst neat op te nimmen, it blêd komt úteinlik dochs wol fol. |
Hjirmei kom ik op de organisatoaryske aspekten en de uterlike ferskiningsfoarm fan De Bân. Abonnees krije mei de earste útjefte (fan de op te rjochtsjen Oare útjouwerij) in kreaze, as it kin trochsichtige, ringbân tastjoerd, dêr't ek alle folgjende útjeften yn passe. Mei twa ringen, om't it 17-ringssysteem krekt even te grut is foar it A5-formaat, en boppedat minder mooglikheden biedt. Neidiel fan it 2-ringssysteem is lykwols de gruttere kwetsberens. Net te tin papier dus.
De útjeften sitte al gatten yn. Dat betsjut in breed rêchwyt, wat yn 'e tydskrifte- en boekewrâld gjin wenst is, mar dêr't ik yn jiergong '83 fan Trotwaer al mei wurke ha. Dy foarmjouwing is dus foar in part oer te nimmen.
Folgjende útjeften komme net op fêste tiden, mar as it har tiid is, en gjin dei earder. Der is allinne in boppegrins oan it tal siden yn 't jier, 200 bygelyks. Abonnees betelje de side, in dûbeltsje of 15 sinten (Trotwaer en Hjir binne sa om-ende-by 13 sinten de side), en krije tastjoerd salang at der noch jild fan har stiet. Yn 'e praktyk kin dit betsjutte dat se yn 't jier in bedrach betelje dat oerienkomt mei it maksimum tal siden, en dat se it oare jier der ôflûke wat se te folle betelle ha as der minder siden ferskynd binne. It is yn prinsipe ek mooglik dat dy 200 siden útsmard wurde oer tsien jier, mar dat liket my gjin goeie saak. Foar de ringbân moat apart betelle wurde.
Dit idee is fansels net nij. It is in kombinaasje fan Tekst en útliz (dat leau 'k ek yn sa'n bân sit) en de Poezenkrant (dy't ek net regelmjit- | |
| |
tich ferskynt, mar earst as der wer in ôflevering klear is). En tsien jier lyn woenen J. Heymans en ik al sa'n soarte blêd begjinne yn Enschede.
Sa'n losblêdich systeem jout noch party ekstra mooglikheden. De papiersoarte en it print- of kopiearwurk hoecht net oeral itselde te wêzen, ek kleure blêden kinne opnôm wurde (byldwurk).
Fansels kinne der ek folderkes (fjouwer siden oaninoar) tusken sitte, of sels tinne boekjes mei in nytsje (lang ferhaal). De lêzers kinne de folchoarder feroarje (skriuwer by skriuwer) at se dat wolle. Ien ding moatte de siden mienskiplik ha: de heultyd trochrinnende nûmering.
Grutste swierrichheid sil lykwols de sinteraasje wêze. Foar subsydzje moatte der op syn minst 250 abonnees wêze, en dat redt sa'n nuveraardich blêd noait. Nim no it gefal dat der 100 lêzers binne, en dat dy 15 sinten de side betelje. Dat smyt mar 15 gone de side op, dêr't alles fan betelle wurde moat: setsel of typwurk, print- of kopiearwurk, ferstjoerkosten, om fan honorarium mar net iens mear te sprekken (jins ferhaal nei Trotwaer stjoere is gâns makliker, en smyt teminsten noch wat op).
Der binne in pear ljochtpuntsjes. Net alle siden hoege like djoer te wêzen. En setsel kinne wy foar in part sels fersoargje. As ik bygelyks mei de ‘floppy disk’ dêr't dizze brief op komt te stean nei in printer hjir yn 'e stêd stap, dan kin hy dy ynlêze yn syn kompjûter en kin hy dêr sûnder al te folle wurk setsel mei meitsje, tsjin in skaplike priis. Betink dat setsel meitsje litte jin oars samar op 100 gone yn 'e oere komt te stean. Mei in kompjûter wurkje hat boppedat it foardiel dat men ek de korreksje al thús dwaan kin, men hoecht jins tekst mar eefkes ôf te printsjen om it neisjen te kinnen op fouten.
Koartsein: it wurdt tiid datstû ek sa'n systeemke oantúchst, en dan sa'n ien dat wy skiven útwikselje kinne! Dat is foar dyn heule skriuwerij ek wol maklik, liket my sa ta. Ik moat der net oan tinke dat ik dizze brief heulendal foar dy oertype moatten hie, mei alle fouten der op ta. En as ik dizze brief moarn ôfprintsje om him dy ta te skikken, dan hoecht dat noch net de definitive ferzje te wêzen. Ek myn foarige brief stiet noch op skiif, en dy kin ik altyd nochris moaier ôfprintsje litte, lykas myn earste kompjûterbrief oan dy.
En no noch eefkes trochdrave. Stel dû hast dyn ferhalen op skiif stean, dan is dêr yn in sucht en in skeet setsel fan te meitsjen, dêr komt gjin setfouten meitsjende Geartsje fan Het Witte Boekhuis mear tusken! Hoe liket dat? Sterker: as dyn ferhalen letter nochris bondele wurde, of wurk fan oaren dat wy op skiif ha, dan hoege wy it setsel mar te fer- | |
| |
keapjen om noch wat jild foar De Bân te barren. Of sit ik no te hallusinearjen?
Ik moat ophâlde, oars komt it net goed. It is hast trije oere yn 'e nacht fan moandei op tiisdei, en moarnier om sân oere rint de wekker ôf. Sa kin it ek wol ta, net? It wurd is oan dy.
| |
4. Enschede, 17 febrewaris 1985 (net ferstjoerd)
Suver út wenst begjin ik mar wer mei teksten dy't ik noch krekt op 'e tiid by it âld papier weifandelje koe en dy't ik no dochs te nijsgjirrich fyn om samar wei. It earste is in ‘outtake’ fan myn foarige brief, en it twadde in oanset ta in nije, datearjend út de wike foarôfgeand oan de snein dat ik by dy yn 'e polder wie:
Ik bin myn klankboaiems kwyt. De Trotwaerronte wie in ramt dêr't ik my yn manifestearje koe, dêr't ik in stik kreativiteit yn kwyt koe. En dan doel ik net allinne op it publisearjen fan fersen. Dêr hearden útsoarte ek de persoanlike kontakten en de korrespondinsje by. Sa'n ronte mis ik no, en net allinne dy fan Trotwaer, trouwens. Likegoed mis ik de doedestiids tige ynspirearjende gearwurking mei J. Heymans, de Herman Heida-ronte sis mar, en de ronte fan Rockploech Spul dy't my aloan ferge op it lizzen fan muzikale aaien.
De iennichste ronten dy't ik op it heden noch oer ha binne dy fan myn deistich wurk (dêr't ik in protte kreativiteit yn kwyt kin/reitsje), dy fan ús thús (wenmienskip 't Piepke, dêr't ik de oeren slyt mei it oanlizzen fan gaskachels), en dy fan myn stamkafee Het Bolwerk, dat ek al net mear is wat it west hat. Hoe kom ik út dizze malêze?
Wat nijs begjinne dus.
De nije rockploech dy't ik yn 'e holle hie, wol mar net fan 'e groon komme, myn elektryske gitaar hat hjir twa en in heal jier yn 'e hoeke fan 'e keamer ston, noch krekt sa't ik him der nei de lêste rippetysje mei Rockploech Spul delplante hie.
Skriuwe doch ik al wer in bytsje, sa'st fansels sjoen hast yn Trotwaer 1984, nû. 4/5. Ik kin net sizze dat ik botte wiis mei dy publikaasje bin no. Ik wie der noch net rjocht klear mei, op it lêst moast ik te gau dien wurk meitsje, foar de dead-line fan it ein-nûmer. In ferhaal moat rypje, en dêr hat it net de tiid foar hân.
Enschede, 6 febrewaris 1985. Noch heultyd yn ôfwachting fan dyn reaksje op de brieven dy't ik 28 novimber en 16 jannewaris op 'e post dien ha, haw ik alwer ‘Bêste Eppie’ op in stik papier set. Ik kin it net litte. Der hat in tiid west dat ik myn tinzen oan in deiboek tabetroude, mar om't net ien dy lêst, ha 'k dêr net sa'n fidúsje mear yn. Dat ik skriuw
| |
| |
dy, geduldich lêzer dy'st bist, mar wer.
Datst net sa'n geduldich briefskriuwer bist, haw ik sa njonkelytsen ek yn 'e rekken krigen. Of fersin ik my no? As moarn de frachtrider foarkomt en hjir in pak fan dy beskreaune bôgen papier ôfleveret, haw ik neat sein fansels. En oars moatte wy miskien mar werris prate. De dream fan De Bân is al in bytsje oer hjir yn Enschede, rekket mear en mear op 'e achtergroon. Oare dreamen komme der foar yn it plak:
It wie op in soele simmerjoon. Ik ron yn 'e tún, tsjin 'e tiid dat ik de hinnen wolris út 'e beam jei om se de oare moarns yn it hok hâlde te kinnen, foar de aaien. Yn 'e hân hie ik in breaplanke, sa'n ien mei in stâle.
De iennichste hin dy't ik seach wie de wite, myn favorite. Se siet op 'e groon ûnder de beam mei de kop omheuch. Sûnder der in momint oer te prakkesearjen joech ik har in reis mei de breaplanke. Pok, sei it, en dêr siigde se hinne. Underwilens wie de breaplanke yn in bile feroare, en mei in rêde slach skiede ik de kop fan it nuver stillizzende bealchje. Doe gong ik yn 'e hûs en op bêd.
De oare deis wist ik der wie wat ferskrikliks bard, en it hie myn eigen wurk west. En elkenien dy't ik moete wist dat ik it dien hie. Mar wat ik ek besocht, ik koe mar net goedprate, dat ik myn alderleafste hin om hals brocht hie.
| |
5. Brussel 21 jannewaris 1986 (likemin)
Yn in fiskrestaurant yn 'e binnenstêd fan Brussel, set ik sont tiden wer in Fryske pinne op it papier. Om te skriuwen, fansels wer, kin net misse. Mar wa hellet it reach fan heale tinzen út myn holle? Dû net, dû skriuwst dyn holle leech, yn boeken en bibels, en sa komst troch de tiid. Myn tinzen gean oan ien tried wei oer allegear itselde: hoe kom ik hjir út? De gaos wurdt my wolris oermânsk. Dan rin ik mar troch, plantsje de fuotten wat bewuster op 'e stiennen, mar ik wyt allang net mear wêrhinne. Elke strjithoeke freget om mear, om mear. En mear net.
| |
Neiskrift augustus 1993
Underwilens binne wy hast tsien jier fierder. Ik wyt no dat de Trotwaer-redaksje fan 1979 oant 1984 in goeie learskoalle foar my west hat. It nije tydskrift dat ik yn 'e holle hie, De Bân, is it him lykwols net wurden. ‘De Oare utjouwerij’ al, mei yn novimber 1986 as earste útjefte Te lange lêsten, fersen fan Eppie Dam by skilderijen fan Henk Pietersma, en dêrnei stadichoan mear, ek yn it Nederlânsk en yn it Twents. Begjin dit jier joech ik myn fêste baan der oan om de hannen heulendal frij te krijen as selsstannich tekstfersoarger: as útjouwer, as foarmjouwer en as skriuwer. Ik ha noch gjin tel spyt hân.
Trotwaer komt heultyd noch, ek al lês ik it soms amper. Ik haw it wolris yn my omgean litten, mar myn abonnemint opsizze koe ik net. Benammen net, doe't se myn lang net
| |
| |
minne nije Heida-fersen net opnimme woenen. Och, se binne wat op 'e doele, tinkt men dan. En wat docht men yn sa'n gefal? Men stjoert se gewoan nei it oare tydskrift. By Hjir wienen se der wiis mei. Wat makket it noch út? Gjin sprut.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd