Trotwaer. Jaargang 25

[p. 94]

Cornelis van der Wal
De Fryske Libelle yn fersen

Oer: Jan Kooistra, Dame fan myn dagen. Wiuwert: Hispel, 1992.

It feit dat Fryslân wer in útjouwerij riker is, te witten ‘Hispel’ te Wiuwert, is op himsels in barren dêr't allinnich mar posityf oer tocht wurde kin. Mar wêr bedarje jo, wat dit optimisme oanbelanget, as de earste útjefte de hjirnei te besprekken bondel Dame fan myn dagen fan de dichter Jan Kooistra is? Ja, dan ferfljocht al rillegau de iere hope en makket fral ûnbegryp him fan my master.

Foaryn dizze bondel stiet in motto fan de yrritante Ierske popsjonger Van Morrison, dat wiist dus net sa bêst, mar tekenet it nivo al treflik, dat moat sein wurde: it ûntstiicht hast nearne dat fan s(j)ongteksten. No ha 'k neat op soksoarte teksten tsjin, mar dizze ‘dame’ wurdt ús presintearre as in poëtysk frommeske en sa sil ik har behannelje moatte, hoe frouûnfreonlik dat betiden ek wêze mei.

It is in och sa leaf boekje wurden, mei in moai blomke foarop. Der komme ek in soad blomkes en plantsjes yn 'e gedichten sels foar en guon binne mar leafst fan fleis. Yn it ferline ha 'k wolris lêst hân fan ‘teltwang’ en de dokter hat my ferbean om der wer oan ta te jaan, mar it binne wol in soad, hear. Ek it gers waakst omraken, lykwols net as iten foar de kokes, skiepkes en geitsjes, mar mear yn de sin fan ‘als het gras twee kontjes hoog is’ (part fan in refrein út in s(j)ongtekst). Bygelyks: ‘Har blier beblonde kutsje yn dat tierich maitydsgers’ (s. 17). Skande! Lit ús marris technysk wurde, as yntermezzo. It rymt. Lykwols, as de poëet ris gjin rymwurd fine kin, dan rymt it eefkes net, der is alteast yn it al of net rymjen gjin struktuer werom te finen. As foarbyld hjir it fers ‘De stilte’ (s. 25):

yn my is de stilte fan in stjerrend moed
fan de lege mieden en de lette hjerst
yn my is gjin smeken mear en net dat lûd
dat helder roppe koe en song by 't fjoer

yn my is de striid om leaf te hawwen oer
en treuret stil de krêft fan tûzen amazones
yn my is it slene sied nei it wylde aventoer
en in dimmen driuwen op in rimpelleaze jûn

[p. 95]

 

yn my stean har tosken as blyk fan in ferbûn

 

en nei de moarn is soms alwer it teare weauwen

 

yn my is in wei dy't wer nei har ta liedt

 

ik fiel de wyn mar kin it amper leauwe

Kooistra koe hjir gjin rymwurd fine op ‘hjerst’, wat oars, tinkt my, net sa'n hiele toer is, en ek net ien op ‘amazones’, wat yndied wat slimmer wurdt.

Foar it grutste part binne it fersen fan trije kear fjouwer strofen. It aliterearret bytiden eins net iens sa hiele raar, bygelyks yn ‘Prima donna’ (s. 18): ‘Sels in stjerrebern hast swijend yn dyn skurte hân’, mar it giet fansels om de ynhâld.

Der is ien grut tema: de Leafde en wat dêr de gefolgen fan binne. Mar der wurdt fan alles byhelle: prinsen, slaven, lyryske fonteinen, trûbadoers, wolven, Lancelot, Salomo, Salomé, Amazonefamkes, liuwen, de muze, Alice in Wonderland, Winnie the Pooh, J.Q. Smink, ridders en wat net mear! It kriget sa allegearre in ynfantyl toantsje, it ‘mearkeseftige’ sit him ek allinnich mar yn it brûken fan soksoarte wurden en nammen, it is te ‘betocht’. In foarbyld út it niiskrekt sitearre gedicht ‘De stilte’ is de rigel ‘en treuret stil de krêft fan tûzen amazones.’ Oerdriuwen is ek in fak, ik wurd lykwols alhiel net oertsjûge fan de needsaak fan de oanwêzigens fan dizze ‘tûzen amazones’.

Ik bedoel hjirmei oars net dat J.Q. Smink mearkeseftich wêze soe. Hy skynt wier te bestean.

Kooistra syn poëzy is dy fan in boargerlik suertsje. It wol my noch mar min oan dat, sjoen de stavering, dit mjitske wurk skreaun is troch ien út 'e Wâlden. Yntylt en degeneraasje hawwe ek dêr har ferneatigjende wurk dien. Kooistra brûkt syn mes foar it skilen fan parkes foar syn famke en syn berntsje (s. 35).

It is troch guon domme kritisy wolris sein, dat ien as Baukje Wytsma te ‘leaf’ skreau. Spitigernôch hat hja har dêr ek noch wat fan oanlutsen, sadat har dichtwurk kwalitatyf yn wearde sakke. De leafste Fryske dichter is no in man. De spirituele basis fan Wytsma har wurk ûntbrekt hjir lykwols folslein. It is útsoarte boargerlike poëzy: fereale, troud en in berntsje. Dat is it Libben. Ut en troch sit der in ûndogens wurdsje tusken: ‘kutsje’ (s. 17), ‘myn jachtigens’ (s. 27), ‘soks besoarget my betiden mar in hurden’ (s. 32).

Wat wol Kooistra no eins? Wêrom publisearret er soksoarte boekjes? Is dit faaks it antwurd? (s. 27):

ik ha gjin oanstriid om de poezy te kinnen
dit hannenfol genietsjen freget my tefolle
de dagen wurde minder en de nachten winne
en ik ha gjin ljochten yn 'e holle
(...)

[p. 96]

 

ik ha gjin langstme nei dy hege stille top

 

of om in master fan de taal te wurden

 

in dichter ha ik kinnen mar mis de man

 

syn dream, syn driften en syn wurden

Nee, dit is net it antwurd, yn dit fers jout Kooistra syn ûnfermogen ta en skriuw poëzy, en hy hat der ek gewoan gjin tiid mear foar! Gjin nocht mear oan! Fierstente drok, juh! Wêrom skriuwst soks dan op en bringst it ek noch yn 'e wrâld as ‘gedichten; oarspronklik - Frysk’ (s. 2)?

Om't ik myn tiid dochs oan it fergriemen wie, bin 'k mar werris oan in klysjee-list begûn. It is toarre kost om te lêzen, mar Mea net Culpa:

‘in loft dy't jong en swier fan maityd is’ (s. 8), ‘en nimst my hoedzjend yn dyn earmen’ (s. 11), ‘en lake tsjin in loft dy't fol fan dagen is’ (s. 12), ‘it wêzen dat myn boarne en myn sêfte needlot is’ (s. 13), ‘mei flinters yn 'e mage’ (s. 15), ‘en ik noch krekt sa derten as in jonge fôle wie’ (s. 16), ‘...’ - nee, ik hâld hjir mei op, ik kin der net mear oer.

Mar hawar! Der stiet in tige nijsgjirrich fers tusken en soks skriuw ik net út meilijen, no ja... (s. 26):

De man mei de hûn yn it fjild
rint ritmysk syn pas en rûkt poëzy
in spoar is er net samar wer kwyt
ik lykje op him, hy hat trekjes fan my

hy wit wat er folget en hat fantasy
hy kin net oars as syn hûn achternei
dat is syn taal en dat is syn leed
hy dreamt yn 'e nacht, fynt yn 'e dei

wat is syn wyld en wêr byt er it mei
wat hie er fannacht sa dronken wer beet
de man mei de hûn yn it fjild
fan syn taal en syn ritme ha 'k weet.

Ofsjoen fan de frijwat swakke lêste rigel is dit in wier skitterjend gedicht, en dan fral de twadde rigel: it ‘rûken’ fan poëzy en dêrnei it drege folgjen fan spoaren fan eat dat de poëtyske reis al makke hat. It gedicht bestiet al, jo moatte it allinnich noch mar eefkes fine.

Spitigernôch is dit in útsûndering. De rest fan it boekje is te partikulier: Kooistra is fereale, is heit wurden en skriuwt dêroer. Lit dêr fral gjin misferstân oer ûntstean: soks is fansels prachtich en it is ek gjin misdie om dêroer te skriuwen. Mar sa't er sels al tajûn hat, kin en wol Kooistra eins net dichtsje. De oplossing is dan ek sa klear as wat: hâld der mei op, it sil nea wat wurde! En as jo mar ien kear yn it jier in goed fers skriuwe, meitsje dêr dan in bondel fan, dan prate we oer sa'n tritich jier werris.

Nei it lêzen fan it lêste fers ‘Foar Marjolijn’ (s. 39) foel alles teplak:

as dy fûgel yn syn loft, sa leit ús wûnder
yn dyn earmen, kroltsjehier en twinkeleagen

[p. 97]

 

wy lêze yn ús hoekje gers en dûzelje ûnder

 

dit bewâld, op reis oer wûnderlike wegen.

Ofsjoen fan it feit dat de foarnamme neffens my net hielendal goed stavere is, is it leafdesobjekt hjir sûnder mis it grutte keunstzjeny M. Bastin. It is tekenjend foar it hege Libellegehalte yn dit och sa leave boekje.