Trotwaer. Jaargang 25

[p. 77]

Tr. Riemersma
Jimmer moat ik smeulend hearre

Oer: Pieter Breuker, Noarmaspekten fan it hjoeddeiske Frysk. Akademysk proefskrift. Grins: Stifting FFYRUG, 1993.

Gjin rykssubsydzje mear foar Trotwaer, gjin wurkbeurzen en oanfoljende honoraria foar Fryske skriuwers? Wat binne de ymplikaasjes fan Pieter Breuker syn stelling dat it Frysk gjin taal is?

Wy moatte hoopje dat it sintrale regear de status fan 'e Fryske taal heger oanslacht as Breuker docht en op 'e âlde foet fierder giet mei it stypjen fan 'e literatuer dy't dêryn skreaun wurdt. Winlik bin ik der net echt benaud foar dat de subsydzjekraan tadraaid wurdt, mar sokke ongelokkige opmerkingen fan Breuker binne lykwols gefaarlik. It sit my te farsk yn 't onthâld dat de stúdzjerjochting Frysk oan 'e VU opdûkt is, net mei it doel, mar wol mei it gefolch dat it foar de oare stúdzjerjochtingen navenant wat rûmer soppe. It jild dat net oan 'e Fryske literatuer bestege hoege soe te wurden, soe oan 'e Hollânske skriuwers en skriuwerij spandearre wurde kinne. Hokker Hollânske kollega soe wier in poat foar ús útstekke as soks drige te barren?

It hie foar Breuker nammers helendal net nedich west om syn stúdzje ûnderskikt te meitsjen oan 'e probleemstelling oft it Frysk al of net in taal is, nee, it is oars: dy stelling hat mei syn stúdzje amper te krijen.

Breuker syn skriuwerij oer aspekten fan 'e noarm, oer ynterferinsjes en dialektysk ferskaat haw ik altiten rubrisearre ûnder it haad ‘(wittenskiplike) taalsoarch’. Of sa't er it sels omskriuwt op side 13: ‘Ik ha fanôf 1978 besocht om de fraach wat “goed Frysk” is, te beantwurdzjen yn ûnderskate publikaasjes dy't, ôfhinklik fan it publyk, primêr in wittenskiplik of in ûnderwiiskundich doel hienen.’ Ik fun Breuker yn syn stikken wolris tefolle oertsjûge fan eigen gelyk en tefolle trochdriuwerich yn 'e rjochting fan in unifoarmearre Frysk. Mar hawar, syn goed rjocht.

De kwestje fan it al of net (standert)taal wêzen hat yn dy eardere skriuwerij nea oan 'e oarder west. Mei rjocht, liket my ta, want de gruttere of lytsere unifoarmearring en de relative suverens fan in taal hawwe yn prinsipe neat nedich mei de formele status fan

[p. 78]

in taal. It Ingelsk is in tige onsuvere taal, it barst fan 'e Frânske ynslûpsels, mar it hat lykwols in grut prestiizje. It Frjentsjerters wurdt in dialekt neamd, mar net op grûn fan it gebrek oan unifoarmearring en de oermacht oan ynterferinsjes.

Ik hie ferwachte dat Breuker syn dissertaasje in praktysk ramt en tagelyk in hâldfêst jaan soe oan oplieders dy't yn 'e praktyk fan har taalûnderwiis allegeduerigen mei noarmaspekten te krijen hawwe. Dat hie, yn it ljocht fan syn eardere op 'e praktyk rjochte ûndersiken, yn 'e reden lein. Sa ha wy yn opliedingsrûnten syn dissertaasje ek temjitte sjoen: Breuker jout ús skielk in brûkber stik ark. Mar dat is net it gefal, de man foar de klas hat neat oan dut boek. Hy hie ek, om't in dissertaasje no ienris wat wittenskiplike djipdollerij easket, de teoretyske eftergrûnen fan de noarm (yn twatalige sitewaasjes) yn it kader fan 'e sosjolingwistyk beskriuwe kinnen. Dat is likemin bard, teoretysk is dut boek heel mêger, ien side Haugen en ien side ANS.

Ik waard der suver kjel fan doe't ik yn Hollânske gearfetting lies: ‘De centrale vraag in dit proefschrift is in hoeverre het Fries als standaardtaal kan worden beschouwd’ (s. 256). Wie schetst mijn verbazing, of yn goed Frysk: wat ha 'k no oan 'e fyts hingjen? Dy fraach stiet abslút net sintraal yn haadstik 4, de werprinting fan it al yn 1988 publisearre ‘Literêre skriuwers en AFUK-lesjouwers oer de noarm fan it Frysk’, dêr giet it yn 'e fragen 6 en 49 om 'e opposysje folkstaal - kultuertaal. Dy fraach stiet winlik likemin sintraal yn it resint skreaune part fan 'e dissertaasje, it giet ek dêryn, sa't de titel goed oanjout, om ‘noarmaspekten’. De standertkwestje wurdt op 'e siden 18-20 behandele, en yn 'e evaluative slotparagraafkes komt dy kwestje iderkear wer oan 'e oarder, mar dat liket frij bykomstich. Earst oan 'e ein fan it proefskrift komt men ta de ontdekking, of moat men begripe, dat dy standertkwestje sintraal stiet.

Ik fertink Breuker derfan dat er, doe't dut proefskrift mei in gleone nulle en in baarnende tried yninoar set wurde moast, hastichhastich in ‘sintrale fraachstelling’ socht hat. In fraachstelling dy't wol aardich past yn it koartby ynsette Grinzer offensyf tsjin 'e Fryske taalpolityk, mar net goed by de ynhâld fan it proefskrift oanslút.

Yn 'e Epilooch (239) skriuwt Breuker: ‘Om it Frysk op it koartst te typearjen, ûntkomt men allinnich al om praktyske redenen net altiten oan op harsels frijwat romme termen as “taal” en “dialekt”. No hipt it mei it brûken dêrfan (by guon) frijwat nau, dat ik ha se mei sin dêrom safolle mooglik mijd. Wêr't dat koe, haw ik de as betreklik neutraal bedoelde term “normearre taal” of “normearre Frysk”

[p. 79]

brûkt, dy't yn myn eagen better by it Frysk past as bygelyks “standerttaal” of “kultuertaal” (en ek as “dialekt”)./ Wichtiger as it al te lang stilstean by terminologyske kwestjes...’ Ja, lou loene! Dy terminologyske kwestjes binne no krekt ‘krusjaal’, om Breuker syn eigen wurden te brûken, en dat de diskusje oer dut proefskrift helendal taspitst wurde soe op de kwestje fan it brûken fan beskate termen, hie er mei de klompen oan fiele kinnen.

It is nammers net wier dat it mei it hantearjen fan taalkundige termen inkeld nau hipt by lju mei in minderweardichheidskompleks en lange teannen, sa't suggerearre wurdt, mar ek en benammen by taalkundigen. Ik mei nammers ferwachtsje dat yn in proefskrift de begripen - want it moat hjir om ‘namme plus ynhâld’ gean, net om neatsizzende etiketten - helder en krekt definiearre wurde. Taalkundich sjoen hawwe de begripen ‘taal’ en ‘dialekt’ yn relaasje ta inoar in tige krekt omskreaune ynhâld: taal is grutter as dialekt, taal omfettet mear dialekten. Ferdúdlike oan it byld fan ‘mem mei dochters’ of ‘tûke mei twigen’ komt der hast automatysk by dat de taal net allinnich grutter, mar ek âlder is as de dialekten. Der is net folle beswier tsjin om it sa te sjen. Frysk, Nederlânsk en Dútsk binne dialekten fan it Germaansk. Germaansk, Latyn, Keltysk binne dialekten fan it Yndojeropeesk. Sa brûkt de taalkundige strikt taalkundich de termen ‘taal’ en ‘dialekt’, en fierder kin er der strikt taalkundich neat mei.

Men kin de termen ‘taal’ en ‘dialekt’ ek yn in sosjaal kader sette, en dan giet it abslút net om it taalkundich aard fan in taal, mar inkeld om status, om prestiizje. It bysondere is dat dy status net takend wurdt troch sosjologen, mar troch de gewoane boargers, dy't net altiten like fyn ûnderskiede en net altiten like konsekwint redenearje. Fangefolgen spylje yn 'e sosjale ûnderskieding tusken ‘taal’ en ‘dialekt’ ûnderskate faktoaren in rol. As in taal de iennige en offisjele taal yn in steat is, dan is it in taal, sanet, dan is 't in dialekt. Flaamsk en Frysk binne neffens dat kritearium dus dialekten. Respekt kin ek in rol spylje. No't de Yndianen hast útrûge binne en langer gjin gefaar betsjutte foar ‘the all American way of life’ earje wy harren suver postúm mei fan ‘Yndianetalen’ te praten. Mar de inoar ôfmeitsjende ‘stammen’ yn Afrika prate fansels ‘dialekten’. Fergiene gloarje kin in rol spylje, dêr ontlient it Frysk foar in grut part syn status oan. Fierder it feit dat in taal fêstleine stavering hat - neffens in âld en ynwoartele foaroardeel soenen ‘dialekten’ net te skriuwen wêze (sjuch Gysbert Japicx). Noch wichtiger is it dat der yn in taal literatuer fan in beskaat nivo skreaun wurdt. Sa haw ik it rûchste wol neamd, mar ien opmerking noch: de gewoane man nuan-

[p. 80]

searret net en makket gjin gradaasjes, in taal is of in ‘taal’, of in ‘dialekt’ en dêr is neat tusken. Dat hâldt ek yn dat der net in optelling en middeling fan ferskillende faktoaren plak hat, bygelyks yn 'e geast fan: it Frysk wurdt net sprutsen yn in aparte steat, mar it hat wol in glorieus ferline en der wurdt literatuer yn skreaun. Nee, as de gewoane man syn foaroardeel ree hat, dan past er de rest fan 'e feitlikheden dêrby oan: it Frysk is in dialekt, en dy literatuer, och dialektliteratuer...

De sosjologen dy't har mei taal dwaande hâlde en de taalkundigen dy't út in sosjale ynfalshoeke redenearje, de taalsosjologen en de sosjolingwisten, meitsje al dy fine ûnderskiedingen wol en dy brûke ek minder stigmatisearre termen, lykas ‘folkstaal’, ‘kultuertaal’ en ‘minderheidstaal’. Dy lêste term komt by Breuker net foar, alteast net neffens it saakregister, en dat fyn ik tige opfâlend. Taalsosjologen sille bygelyks seze: it Nederlânsk is net in folsleine kultuertaal, want de taal fan 'e loftfeart is Ingelsk, de taal fan 'e wittenskip foar in (lyts) part ek. Winliken is der op it stuit mar ien folsleine kultuertaal, it Ingelsk. Sels de Russen en Sinezen dogge har bêst om buottenlânske sjoernalisten yn dy taal te wurd te stean.

It bysûndere fan Breuker is, dat er yn syn ôfwaging yn hoefier't it Frysk as in taal beskôge wurde kin, ek mar ien faktor jilde lit, dy fan 'e fraach yn hoefier't it proses fan standerdisearring him foltrutsen hat. Dat is yn myn êgen wat ‘gewoane man-achtich’: net tefolle faktoaren jilde litte, sà is it - mar dêr strak oer. De belangrike operaasje dy't Breuker útfiert, is dat er taal lykslacht mei standerttaal. Ik sitearje: ‘... om nei te gean yn hoefier't it Frysk oangeande de foarm en de funksje as in (standerdisearre) taal te beskôgjen is’ (s. 239). Men kin seze: ek hjir stelt Breuker him op it stânpunt fan 'e gewoane man, dy't gjin fine ûnderskiedingen jilde lit. Mar standerttaal is perfoarst net itselde as taal. Standerdisearring is in proses wêrby't in taal op 'e snijtafel lein wurdt en befike en modellearre wurdt neffens it ideaal fan 'e sirurgen. Dy sirurgen binne gjin taalkundigen, yn dy sin dat se aardichheid oan taal of sels leafde foar taal hawwe, se binne net begien mei de pasjint, se misbrûke de pasjint foar har eigen doel: yndruk meitsje, macht útwreidzje. By standerdisearring giet it net (yn it foarste plak) om it suverjen fan 'e taal fan frjemde ynslûpsels of fan al te bjusterbaarlike wyldgroei (yn it Frysk: it ‘begot’ te reinen, bygelyks). Standerdisearring is prinsipjeel wat oars as kultivearring. By standerdisearring sa't dy oangeande it Nederlânsk plak hân hat, wurde ek weardefolle parten fan 'e taal fuortsnijd. It grammatikale ideaal fan 'e bouwers fan it Nederlânske standert wie net de ynherinte grammatika fan it Ne-

[p. 81]

derlânsk, mar dy fan it Latyn.

In wichtich aspekt fan 'e seleksje en kodifisearring is it oanwizen - en dêrnei ôfwizen - fan 'e ferkearde foarmen. Men kin it sa sjen, dat dat in suver logysk gefolch is fan 'e twa prosessen: as men wat ûnder de noarm fâle lit, dan fâlt der dus ek wat buotten. It soe wêze kinne dat Haugen om dy reden dut gefolch fan 'e seleksje en kodifikaasje net neamd hat, dat spriek fansels ommers. Ik tink lykwols dat it psychologysk wolris krekt oarsom leze kin, al sil dat grif net oer de hele liny sa wêze: om de goede foarmen te idintifisearjen, om überhaupt fan ‘goed taalgebrûk’ prate te kinnen, moat men earst it ‘ferkearde taalgebrûk’ oanwize. Om dy reden hat bygelyks in AFUK foarmen as êch en eech buotten de noarm keard: as en net earder as dy foarmen ‘ferkeard’ binne, is each ‘goed’. Standerttaal bestiet by de graasje fan it ‘minne taalgebrûk’. Dêr is myn beswier en ferset tsjin in standerdisearre Frysk dan ek benammen op basearre, ik fyn dut tinken yn 'e opposysje goed - min in syklike foarm fan taalbeskôging¹.

Der binne fansels wol ôfwikingen en nuansearringen fan Haugen syn model te betinken. In standerttaal hoecht net boud te wurden op basis fan ien fan 'e talen yn in krite, men kin ek in pidgin kieze as standerttaal, of in keunstmjittige taal of in deade taal. Standerdisearring is der yn gradaasjes, dy kin him beheine ta de skreaune taal, of ta de amtlike en juridyske taal, of ta de taal dy't men brûkt yn it ferkear mei lju út oare streken, dy kin de útspraak frij litte. Dat hâldt tagelyk in gruttere tolerânsje tsjinoar oare taalfarianten yn.

Myn beswieren tsjin Breuker syn foarstelling fan saken binne koartsein dat er taal lykslacht mei standerttaal, dat er in standerdisearringsmodel kiest dat net folle rûmte lit en benammen oerienkomt mei it model sa't dat yn Nederlân praktisearre is, en dat er te min êch hat foar de skâdkânten fan standerdisearring, of oarssein standerdisearring sjucht as kultivearring.

Standerdisearring kin in aspekt fan 'e sosjale kategory ‘taal’ wêze, lykas it hawwen fan in literatuer dat is, lykas it bûnwêzen oan in ôfsonderlike steat dat is, mar dat standerdisearring in wichtiger aspekt is as oare, is noch tige de fraach. Foar Breuker is dat grif sa, mar dat seit net alles. Der sille grif wol minsken wêze dy't dut aspekt ek it wichtichst fine, benammen minsken dy't by taal tinke yn 'e termen fan goed en ferkeard: in stan-

1 Breuker fersint him dan ek as er mient dat ‘distansjearring’ in typysk Frysk ferskynsel is of teminsten yn it Frysk buottenwenstich krêftich is. Distansjearring is it hert fan elk standerdisearringsproses en dêrnei fan it bewekjen fan it standert. In standerttaal as it Nederlânsk distansjearret him konstant fan 'e dialekten dêr't er oan besibbe is. In grut part fan it taalûnderwiis wurdt bestege oan it bestriden fan dialektismen.

[p. 82]

derttaal bestiet út goedkard taalmateriaal, yn tsjinstelling ta de dialekten dy't a-grammatikaal binne. In taal is yn dy fyzje earst in taal, as men krekt oanwize kin wat goed en ferkeard is.

Mar sa tinke net alle minsken. Ik krij de yndruk dat de enkêtearre groep fan AFUK-lesjouwers en literêre skriuwers dêr oer 't generaal oars oer tinkt. Breuker fynt by dy groep fan bewuste Frysk-brûkers dan eigentlik ek gjin hâld foar syn opfettingen. Ik tink net dat er dêr bot oer stint. It feit dat 81% fan 'e Friezen it Frysk in taal neamt, rêget er ek maklik oan kânt: ‘Yn it ljocht fan de kritearia dy't ik oan Haugen, Stewart en de ANS ûntliend ha, moat ik ta oare konklúzjes komme.’² Yn dat ‘moatten’ leau ik net, wy sitte net op 't húske, Breuker wol dat sa sjen. Men kin ek oare kritearia yn 'e sosjale ûnderskieding tusken taal en dialekt de foarrang jaan. Foar my is it gebrûk fan it Frysk yn allerhande sitewaasjes folle wichtiger as de mjitte fan standerdisearring. Brulloften en begraffenissen kinne har helendal yn it Frysk ôfspylje, beide wat it mûnlinge en it skriftlike part oangiet. Frysk is in stúdzjefak fan basisskoallen oant universiteit. Oerienkomsten kinne yn it Frysk opmakke wurde. Der is literatuer en wittenskip yn 'e Fryske taal. En neam mar op. Yn lok en leed, yn it deistich ferkear en offisjele sitewaasjes brûke wy it Frysk.

Wat my by einsluten fernuveret, is dat Breuker syn dissertaasje yn it Frysk publisearre hat. Syn argumintaasje dêrfoar fyn ik sêftsein ôfwaaid praat: de lêzer kin ‘fuortdalik in fergeliking meitsje tusken wat is steld ha oer normearre Frysk en hoe't ik dêrmei yn myn eigen taalgebrûk omgean. Yn dy sin achtsje ik it brûken fan it Frysk krekt op dit plak in (...) konretisearring fan de teoryfoarming’ (s. 17). Neffens de teory fan Breuker is it Frysk gjin taal, mar hy brûkt datselde Frysk al op taalnivo, te witten foar in wittenskiplike publikaasje. Syn praktyk bewiist dus dat syn teory koal is.

2 Ik fyn it selektyf omgean mei opfettingen fan oaren in heel belangryk aspekt fan Breuker syn redeneartrant; op in oar plak nammentlik (s. 23) leit er klam op it ‘sosjale oardiel’ as it giet om it ferskil tusken ‘echte’ (beneden) en ‘onechte’ (sepe) gefallen fan ynterferinsje en Tamminga syn ûnderskieding dêrtusken wjerleit er mei him te beroppen op ‘de persepsje dy't de taalbrûker dêrfan hat.’ Breuker brûkt it sosjale oardeel sa't it him útkomt, liket my ta.