Trotwaer. Jaargang 25

[p. 49]

Frits van der Kuip
De djipte yn

Oer: Syds Wiersma, Alles wat ik net betinke woe. Boalsert: Koperative Utjowerij, 1992.

Yn syn debútbondel hat Wiersma nochal wat fersen skreaun dy't yn 't earste oankommen wat ûngrypbers hawwe. Yn dy fersen stiet in do-persoan sintraal, dy't in obsesje foarmet foar in ik-persoan. Hieltyd besiket dy ik-persoan tichtby de do-persoan te kommen. Dy is lykwols meastentiids ûnberikber, dy sit yn in eigen wrâld, dy is folslein him- of harsels. Dy ûnberikberens bringt de dichter op ferskate wizen ûnder wurden. Mytology en dreamen spylje dêrby in wichtige rol en binne faaks mei de oarsaak fan it feit dat de fersen yn 't earstoan wat dizenich oandogge.

Yn it fers ‘Earste snie’ (s. 18) brûkt de dichter it grif foar in soad lêzers bekende ferhaal fan Persephone as byld foar dy ûnberikberens. Persephone is de dochter fan Zeus en Demeter. Hja wurdt rôve troch Hades dy't har keninginne fan 'e ûnderwrâld makket. Yn de tiden dat har mem nei har op 'e syk is, is de boppewrâld ûnfruchtber. It is úteinlik de heraut Hermes dy't har fynt en meinimme sil. Hja is lykwols oan Hades bûn troch it iten fan granaatappelpitten. Zeus beslist dan dat hja foar twatredde part fan it jier yn 'e boppewrâld en foar ientredde part yn 'e ûnderwrâld wêze sil.

Yn 'e iere moarn noch heal yn 'e sliep heart en sjocht de ik-persoan de do-persoan dy't er beskriuwt as sprekt er dy oan (r. 9-16):

(..) en sjoch, o Persefone,
fannacht hast dyn kleed wer ôflein,
bist nei Hades' djipten tein
om ûnder snie
de kearn fan tsjusterens te wurden.

Do bist de pit dy't mei ús de dea
libje lit en wachtsje
oant it bloed wer bloeit. (..)

Snie stiet foar de ûnfruchtberens fan 'e boppewrâld, de kearn fan tsjusterens foar de keninginne fan 'e ûnderwrâld en pit ensfh. foar de tiid dat Persophone oan Hades bûn is. Mei it tydlike fan it ferbliuw yn 'e ûnderwrâld wurdt oanjûn dat de ik-persoan noch hoop hat om de do-persoan te berikken.

[p. 50]

De fersen mei de do-persoan steane net los fan inoar. It niis besprutsene fers kriget op side 19 in ferfolch yn in titelleas fers dêr't de titel foar de hiele rige, ‘Dreamen achter beammeswart’, út helle is:

Nacht, mar krekt fallen
snie en moanneljocht oer it lân.
Sa 'sto te sliepen leist
mei de hiemen as dyn dreamen
achter beammeswart.

Kreakjend lûd fan klean en stap.
Sa djip haw ik my noch net
bewege litten
troch safolle bûten mysels.
Sa fier haw ik my noch net bewege doard
as oer dit paad dat
yn spoaren fan snie leit
te befriezen.

It begjint yn 'e earste rigels frij ienfâldich en tradysjoneel mei in natueryngong. It enzjambemint lit it fallen fan 'e snie gearrane mei it fallen fan 'e nacht. Hoewol't by myn witten yn it Frysk de nacht yn tsjinstelling ta de jûn noch nea fallen is, komt dizze primeur my wol sympatyk oan. De strofe giet fierder mei in beskriuwing fan de do-persoan troch de eagen fan de ik-persoan. Dy leit te sliepen lykas de hiemen lizze te slomjen. It is ommers nacht. De ferliking fan 'e konkrete hiemen mei de dreamen fan de do-persoan jouwe dy hiemen in djippere betsjutting. In hiem hat foar wa't derop is, wat feilichs en fertrouds en foar wa't derbûten stiet, wat fijannichs en heimsinnichs. Ik nim oan dat de ik-persoan yn 'e hûs is, it is ommers in kâlde, heldere winternacht. De ik-persoan is dan bûtensletten foar dy hiemen, lês: de dreamwrâld fan 'e do-persoan. Dêr leit boppedat in laach snie oerhinne. Snie is net allinne in symboal foar eat dat wat ôfdekt en ferskûle hâldt, mar kin ek lykas de nacht en de sliep ferbûn wurde mei de dea. De besletten wrâld fan de dopersoan, de wrâld dêr't de ik-persoan (tydlik) net yn ta litten wurdt, wurdt dus ferlike mei de dea. It tagelyk fallen fan de nacht en de snie docht jin dan tinken oan Persephone har tydlik ferbliuw yn 'e ûnderwrâld. Yn 'e twadde strofe besiket de ik-persoan in stap yn 'e rjochting fan 'e do-persoan te setten en dy syn wrâld te berikken (‘Sa'sto’, r. 3, ‘sa ik noch net’, lês: oant no ta, r. 7 en 10). It is in noedlike stap, men moat bûten jinsels wêze, men moat it doare.

Binne ‘snie’ en ‘nacht’ kaaiwurden dy't de symbolyk fan dit fers ferbine mei ‘Earste snie’, it ‘sliepen’ fan 'e do-persoan leit in ferbining mei it titelleaze fers op side 15:

Do sliepst ûnder sulveren triedden
dy't de sinne foar dy helle
út de see,
en it lûd fan weagen nimt my op
yn alles wat ik sjoch.

[p. 51]

 

Om dy no wekker te meitsjen, leave

 

wylst de kobben skreauwe, nee

 

letter sil ik it dy fertelle.

 

 

 

Hurd no it hege dún del,

 

want hjoed jout de see

 

my alle skulpen dy't nedich binne

 

foar in kroan om de dreamen

 

yn dyn holle

De ik- en de do-persoan binne oan see. De do-persoan leit yn in skitterjende skientme te sliepen wylst de ik-persoan opgiet yn it rûzjen fan 'e see en alles yn in bysûnder ljocht sjocht. Syn belibbing kin er net mei de do-persoan diele. Dy doart er net wekker te meitsjen. Hy sil it letter wol fertelle, berêst er. Dan draaft er nei de see ta. De see jout him yn syn belibbing dy deis bysûndere skulpen. Guon skulpen kin men it rûzjen fan fiere seeën yn hearre en steane symboal foar it yn kontakt kommen mei oare wrâlden. Mei sokke skulpen omkrânzget er de holle, dêr't de dreamen sit hawwe, fan 'e do-persoan, syn sleeping beauty, syn dreamkening(inne) om sa yn kontakt mei him/har te kommen.

Dit fers sit lykas de earder besprutsene fersen fol kaaiwurden, wurden dêr't men by stilstean moat om it konkrete byld dat yn it fers beskreaun wurdt, nei in heger tsjuttingsnivo te tillen. Lêst men dêr oerhinne, dan bliuwt sa'n fers dizenich.

Dat jildt minder foar it fers op side 21 dêr't de titel fan 'e bondel út helle is:

Ik stean yn de iepen doar.
Nachtrein lokket, mei lûden
fan gers en stien, ljocht
út it hûs dat ik betocht
triuwt my yn 'e rêch,
giet my foarút.

Unbewenber is dit hûs,
mei sigende fêstichheden,
lekkende dreamen, kreakjend
ferlet.

Mar ik woe net
it swarte gat fan bûtendoar
yn gean.

Nachtrein rûst op alles
wat ik net betinke woe.

De lêzer kin, as er wol, it probleem dat yn it fers beskreaun wurdt, ferfange troch syn eigen. Stekt men lykwols de Hades-kaai deryn, dan kin men ta dizze ferklearring komme. De ik-persoan sjocht yn dat de oplossing fan in probleem dêr't er yn fêstsit, in ideefixe (it hûs dat ik betocht), foar de hân leit (iepen doar, ljocht triuwt my yn 'e rêch). Dat probleem hat te krijen mei Hades dy't syn leafste yn 'e dûnkere ûnderwrâld fêsthâldt. Faaks spilet hjir op in ôfstân ek it folle bekendere ûnderwrâldferhaal fan Orpheus en Eurudike trochhinne. ‘Nachtrein lokket’ kin

[p. 52]

men sjen as it ûnder wurden bringen fan 'e begearte nei de ferlerne of ûnberikbere leafste. Yn 'e twadde strofe sjocht er ûnder eagen dat it sa net langer kin, dat er sjen moat om derút kommen. De konfrontaasje mei syn leafste doart er lykwols yn 'e tredde strofe net oan (it swarte gat net yngean wolle). Realisearret er him dat de kombinaasje leavje en stjerre in ûnmooglikenien is? Tusken heakjes, dat is typysk wat foar romantisi. Ferlykje bygelyks it motyf fan 'e seemearmin. De lêste strofe kinne wy sa lêze: de rein fan 'e nacht (is: Hades) bringt him pynlik it ferlies of de ûnberikberens fan syn leafste yn 't sin, ja, alles (dêrmei anneks?) wat er net betinke woe.

Yn de twadde rige, ‘Folslein dysels’, hawwe de fersen in tradisjonelere ferpakking as yn 'e earste rige. Foar de helte giet it om sonnetten. De oare fersen hawwe meast strofen fan fjouwer rigels. En der is rym.

Yn it titelfers op side 30 sjogge wy nochris it ferfrisseljen fan in mytologysk motyf mei de wurklikheid. De do-persoan dy't by it rut sit te spinnen, de tried ferrinne lit en ôfbrekt, dy't him sa op trije wizen manifestearret, kin ferlike wurde mei de trije skikgoadinnen. It is de do-persoan dy't de toutsjes yn hannen hat fan it lok en it libben dat de do- en ik-persoan meiïnoar diele. It is de do-persoan dy't úteinlik de tried trochknipt, de bining ferbrekt, sis mar, de ferhâlding útmakket: ‘It momint is salang as dyn oandacht / ús byinoar hâldt’ (r. 5, 6). Nei't de ik-persoan earst fertwivele útroppen hat: ‘It kin net ferdwine’ (r. 6), wit er ta syn treast dat ienris in oare do-persoan op 'e proppen komme sil: ‘De klosse bliuwt bewarre yn de nacht, / in hân as dines sil him wer ûntwine’ (r. 7, 8). Klonk yn 'e earder besprutsene fersen noch in hoop op werieniging of berikberens, hjir sjogge wy dy hoop definityf ferlern gean. De ik-persoan sil nea wer wat mei de do-persoan diele, dy is no folslein him- of harsels.

Fierders komme foaral yn 'e twadde rige fersen foar mei natuerympresjes (bgl. ‘De dyk’) en mei nostalgyske oantinkens oan 'e bernetiid (bgl. ‘Boartsje by de beek’, ‘Ekspedysje op Skylge’, ‘Thúskomst’) of oan pake en beppe (‘Beppe’, ‘Hûs’, ‘Pake’), fakentiids mei in mankelyk flueske deromhinne. Soms rinne dy fersen út yn djipsinnich oandwaande slotrigels, soms ferwurdzje se in autentyk oandwaand libbensgefoel. It aardichste fers fyn ik it sonnet ‘Frijút’ op side 34. Dêryn wurdt it dichtsjen oer 'e natuer relativearre. Bedobbe ûnder skientme (‘De blossems fan de parrebeam bin' wyt’, r. 3, 8) dy't men samar fergees taparte kriget, freget de dichter him ôf wat er dêrmei oan moat yn ús tiid (‘no't rûnom it geweld syn gong mar giet’, r. 6). Wat moat er weromjaan foar dy skientme? En kin men eins noch wol

[p. 53]

sprekke fan skientme as yn it lânskip om jin hinne de technyk oerhearsket? Iroanysk klinkt de sin: ‘De silo's op de kimen toane dat / al wat ik wol ek te berikken is’ (r. 9, 10). De dichter beslút dan mei de fraach oft men natuerskientme yn dat ljocht besjoen eins wol transponearje kin ta poëzy: ‘(..) 'k nim it / graach oan, mar sjoch myn lege hân en sis my wat ik ûnder parreblossems moat’ (r. 12-14).

Der is noch in tredde rige, ‘Prisma’, besteande út fiif koarte fersen, mei Romeinske sifers nûmere. Yn fiif ferskillende bylden beskriuwt de dichter op kompakte wize de ûntheistering om in foarbygeande leafde, it sykjen nei ynsjoch (‘ljocht brekkend op ús deistichheid’, I, r. 3) en de ferlangst nei oerjefte troch it ferbrekken fan fêstichheden (‘fossilen fan oerjefte / as stien brekt en iepenfalt’, V, r. 8, 9). Yn syn gehiel is dizze debútbondel net lykwichtich. Oan de iene kant steane der fersen yn dy't technysk wol goed útwurke binne, mar faak ynhâldlik te oerflakkich bliuwe en om dy reden om my wol weilitten wurde kind hiene. Oan de oare kant komme fersen foar dy't ynhâldlik in grutte spanning en djipgong biede. Dy djipgong sil men lykwols misse as men net by beskate kaaiwurden stilstean bliuwt. Dit is poëzy dy't men priuwe moat, by lytse bytsjes.