Trotwaer. Jaargang 25

[p. 34]

Frits van der Kuip
Ferskuorrend klassyk

Oer: Piter Yedema, Manneboete. Boalsert: Koperative Utjowerij, 1991.

In grut part fan Yedema syn fjirde bondel Manneboete is ynspirearre troch Douwe Kalma. Dy syn heechfleanende dichtkeunst en hege pretinsjes lykje Yedema oantrune te hawwen om him nei te folgjen en foarby te gean. Wat de dichtkeunst oanbelanget, liket it my in kâld keunstke ta om jinsels oer it hege hynder fan Kalma hinne te tillen. Yn 'e bondel steane 37 sonnetten. Dêr binne sân oersettingen (of bewurkingen?) fan Shakespeare by, oersettingen dy't Kalma ek makke hat. Dy lit ik yn dit besprek bûten beskôging. Wat de bondel útmakket, binne twa klassike sonnettekrânsen, rigen fan fyftjin sonnetten wêrby't de begjin- en einrigels fan de fjirtjin sonnetten it fyftjinde foarmje, in foarm fan dichtsjen dêr't Kalma him nèt oan weage hat.

Yn 'e earste krâns, ‘Krânse foar Kalma’, wjukkelet Yedema om in sonnet út de bondel Ut stiltme en stoarm (1918) hinne. Yn dat sonnet, it fyftjinde fan Yedema syn rige, wurdt it iepenjen fan 'e siel, it priisjaan fan it djipste ik mei eroatysk laden wurden ferlike mei it útkommen fan in blom en dan yn it bysûnder it iepentearen fan 'e blomblêden.

Yn it earste sonnet beskriuwt de dichter it stadichoan tebinnenbringen fan Kalma syn dichtrigels. As it him begjint te skimerjen, seit er: ‘Hy sels teart iepen as syn blommen earst’ (I, 11). Hysels wurdt metonymysk brûkt foar it dichtwurk fan Kalma, hoc loco it oanbelangjende sonnet. Mar men kin dy rigel ek lêze as: hy as persoan jout syn wiere ik priis. Dat it Yedema dêr om te rêden is, kin men lêze út de folgjende rigel dy't neffens my dan ek de folta foarmet: ‘en bleat jaan sil er him yn wat er skriuwt’ (I, 12). Yedema ferbynt de ynbannige, ferhoalen eroatyk yn it sonnet fan Kalma oan 'e persoan Kalma en seit winliken dat dat bleatjaan net folle om 'e hakken hat. Men kin Yedema syn rigel ek lêze as in eask: de persoan sil en moat yn 'e foarm oanwêzich wêze, skientme, wiere skientme ûntstiet allinne as it djipste ik sichtber is yn 'e foarm. Ferhoalenens hat Yedema it net op stean. Dat lit er fuort mei it twadde sonnet sjen. Dêryn lit er yn tsjinstelling ta Kalma it fy-

[p. 35]

sike elemint pregnant nei foaren komme. De blom dy't iepenteart, set er in ûnferfalske boerelul foaroer: ‘As in F16 dy't nei de stjerren kliuwt, / ferheft yn Gods natoer myn lytse man’ (II, 12, 13). Dy mei ferhef delsette stive foarmet in humoristysk kontrast mei de teare ferhevenheid fan Kalma syn dichtrigel dy't dêr op folget: ‘wylst in swietrook'ge wyn har kroane omwiuwt’ (II, 14). Yedema stekt Kalma sa de gek oan en stjit dêrmei syn foargonger fuort al út it seal. Ek dêryn folget er Kalma nei.

Yn it tredde sonnet beskriuwt de dichter in merakel ‘yn goeroomske styl’ (III, 7). It iepenbierwurden fan sa'n mystearje ferliket er yn it fjirde sonnet mei it ûntdekken fan 'e skientme yn sonnetten. De folta foarmet de oprop om de opleine twang fan de foarm ôf te lizzen, de twang dy't de wiere skientme - ‘de skientme trêdet aloan bûten swetten’ (IV, 8) - ferhoalen hâlde kin. Hy seit letterlik: ‘Sis planút dichter wêr't it jo om giet. / Lis ôf dy twang (..)’ (IV, 9, 10). It is lykwols net de foarm op himsels dêr't Yedema beswier tsjin makket. Hy hantearret dy foarm ommers sels ek. Hy set him ôf tsjin de dichter dy't ‘(..) rigel sinleas achter rigel riuwt’ (V, 4) en neatsizzende poëzy makket. Op in kabareteske wize en dêrtroch wat út de toan fallend neamt er as foarbyld sûnder him by de namme te neamen mar wy witte wol wa, Willem Abma (V, 5-8):

Ik haw in dichter kend, net iens sa'n nijen -
Gjin jier is rûn as hy gjin bundel skriuwt.
Hy siket elk dy't him in fout oanwriuwt
persoanlik op om mei syn mês te snijen.

De konklúzje dy't men út 'e earste sonnetten lûke kin, is dat it Yedema te dwaan is om 'e fint yn 'e foarm. Yn wat folget jout er dêr in fiks priuwke fan. Oanheakjend by syn eardere bondel In iepen winter (1989) beskriuwt de dichter ynearsten yn in Itaaljaansk dekôr in libben dat behearske wurdt troch sûpen, fretten en naaien, dionysyske losbannigens yn kontrast mei de ynbannige rigels fan Kalma (V oant en mei VII), mar ek in libben dat tagelyk behearske wurdt troch poëzy, troch it apollinyske. De dichter bringt it strieljen fan de moanne en Mars yn ferbân mei Kalma syn iepenjen fan 'e siel: ‘(..) dan striele lyk saffier / dy beide as in sinbyld foar poëten: / Sa iepenet har myn siele têd en swier’ (VI, 12-14). De skientme dy't de dichter ûndergiet yn ‘sa'n jûne en nacht fan drinken’ (VII, 2) ropt by him poëzy op: ‘Gesang ûntstiicht de strôt’ (VII, 3) en hy konkludearret dan: ‘dat ik moat noadich mear drank ha as bier’ (VII, 4). Faaks bedoelt er de ynspiraasjeboarne dêr't er út drinke sil. De bylden fan skientme komme foaral nachts op him ta en oer him hinne, want: ‘It deistich barren driuwt de geast in tizen’ (VIII, 5). Mar efkes letter kin er fêststelle: ‘Ik hâld my steande wêr't gâns lju

[p. 36]

ynsylden: / De gûchelwrâld giet yn har steatsklean skûl’ (VIII, 13, 14). It deistich barren ferbynt er sa mei it deistige en oardere boargermansbestean. En dêr set er him tsjin ôf. Tsjerke en steat frustearje it djipste ik fan in mins: ‘(..) macht wol neat / as minskene wiere hûd en siel ferswije / en dekt har ta, is 't liif mar efkes bleat’ (IX, 12-14). Hy ferspijt de moaiskyn fan froulju, dy't har klaaie en opmeitsje neffens opleine noarm: ‘De skouders fuld, frjemd oanplakt bylkje titen, / útkypjend wang oertein mei koartsich read’ (X, 3, 4). Hja ferbergje harsels efter in masker. Sa net de dichter: ‘mar ik, heech steande yn simmers keine steat’ (XI, 14). Heech út syn ivoaren toer wei sjocht er dan del op 'e boargerij. Eefkes betinkt er dat se him, de ienling, wolris geweken nimme kinne. Mar hy hâldt de holle koel en past him net by de boargerlike maskerade oan: ‘Dat ik, troch alles hinne steech en dreech, / jo(u) bliid my bleat, ferspij en skaad en skûl’ (XII, 13, 14). Nee, hy stalt syn djipste ik út oan 'e minsken: ‘myn sangen kin 'k fan bûten foar dat doel’ (XIII, 4). Yn syn heechmoed tinkt er dan dat se him wol as in kening ynhelje sille, in heechmoed dêr't er him op itselde nivo as Kalma mei pleatst: ‘(..) sy sill' my koaning kroane / en nei de haadstêd fiere mei gejoel’ (XIII, 5, 6). Mar de wurklikheid is oars. Yn de folta wurdt it folk sprekkend opfierd: ‘Hjir is ús grutte dichter! Dy bêdmiger!’ (XIII, 9). Ynstee fan hege poëzy easket it folk fan de dichter gelegenheidsferskes ‘(..) foarst yn 'e feart / bedarrest (..)’ (XIII, 12, 13). Mei in bytsje fantasy kin men hjir ek in parallel lûke mei Jezus dy't as in kening syn yntocht hâldt en dêrnei troch it folk ferspijd wurdt. Yn it fjirtjinde sonnet siket er dan mei eroatysk laden wurden hâld by it byld dat er fan Kalma hat: ‘Yn hite hei my oan dyn tors fergripe’ (XIV, 5). Hy freget him ôf oft er Kalma syn poëzy en pretinsjes faaks ferkeard begrepen hat: ‘en as ik dy del dwalend eat fergeat, / straf my der koel foar mei dyn soele swipe’ (XIV, 7, 8). Hoe't it ek wêze mei, de dichter stelt fêst: ‘Dyn glâns hat my út jierren dôvens wekke’ (XIV, 9). Hy wol Kalma syn foarbyld folgje yn pretinsje en yn dichtkeunst mar dan wol mei de folle ynset fan syn hiele persoan: ‘Woest brûzje ik lânnen troch as in rivier, / yn seeskom wer it earste byld ûntdekke: / In blom dy't har ûntjaan wol middeis ier’ (XIV, 12-14).

Yn 'e twadde sonnettekrâns, ‘Ban en boete’, fleant Yedema los, op eigen manneboet. Mei in fitale wjukslach fleant er om in sonnet fan eigen hân hinne. By it lêzen fan 'e earste twa rigels (‘It skaad fan wolken gliidt de heuvels oer, / dan daagje my de bylden lang fergetten’, XV, 1, 2) moast ik oars al fuort oan oare dichters tinke, ynearsten oan de poëzy fan symbolistyske dichters as Van

[p. 37]

de Woestijne, Boutens en Verwey. Under oaren beynfloede, direkt of yndirekt, troch de filosofy fan Plato, skriuwe se oer 'e langstme om út 'e stoflike wrâld wei te gean en op te gean yn in ideële wrâld. Dy langstme is it sterkst op seldsume, sublime mominten, bygelyks wannear't in lêste sinnestriel oer in wolkerâne kipet of in lette fûgel troch it twiljocht sweeft. It sjit de mins op ierde op sa'n koart momint fan skientme yn 't sin dat de skime fan syn siel yn 'e ideële wrâld omwaret en dat syn siel yn it stoflike finzen sit. It seldsume natuerferskynsel jout him dat ynsjoch en dat besoarget him in ûnwennich, tebrutsen gefoel. Dat lês ik lykwols net yn it wurk fan Yedema. Ik moat dochs mear tinke oan Obe Postma. Dy neam ik èk omdat Yedema yn it fiifde sonnet dúdlik referearret oan de bondel It sil bistean (1947): ‘Wat is sil bliuwe en altyd wer bestean’ (V, 8). De twa earste rigels fan Yedema lês ik no sa. De wolken smite skaden oer 'e wrâld. De wolken oan 'e himel, tichtby de oare wrâld dus, helje de bylden dy't de dichter fergetten wie mar dy't blykber altyd besteane, út in oare wrâld, in wrâld faaks dêr't ien se foar de dichter bewarre hat. De wolken smite dy bylden yn it eachweid fan 'e dichter sadat er se him wer tebinnenbringe kin. Yn rigel trije en fjouwer folgje dan twa bylden. Mar it momint fan observaasje is koart. Yn 'e twadde strofe ferdwynt it wolkeskaad om plak yn te romjen foar in alles oerhearskjende sinne. Dy sinne makket de mooglikheid om de bylden op te heinen ûnmooglik: ‘de skyn wol ha der jilde oare wetten’ (XV, 8). Skyn is hjir dûbelsinnich. De sinneskyn stiet foar de deistige realiteit. Tagelyk seit de dichter dat dy realiteit mar skyn is. Lokkich foar de dichter binne der noch oare kontaktmooglikheden. Tsjinoer de sinne stiet de nacht. It gedicht sprekt dan foar himsels (XV, 9-14):

De nacht wyt nachts har stjerrepracht te finen
it ljochtsjend spoar fan har ferwûndering
as om de poal de hieme bylden wine.

De gearklang fan de sfearen ûnderling
sil wat fersille is ta oarder bine
en út ferjit ûntstiicht in wúnder ding.

Dat wúnder ding assosjearje ik mei de siel dy't him úntjout, it alderikste ik fan 'e dichter mids de skientme fan 'e poëzy.

Yn it earste part fan 'e sonnettekrâns wurde de fergetten bylden beskreaun. It binne dierbere plaatsjes út it fotoboek fan in jeugd: de ein fan 'e oarloch, de tsjerkegong, mei de maten der op út, ensfh. Bytiden skriuwt Yedema skitterjende rigels lykas: ‘Of soele simmerjûns, as yn 'e grêft / grienswart it wetter lei en brêgebôgen / de nacht al noegen (..)’ (VI, 5-7). De dichter is ûnwennich nei it ûnkomplisearre en ûnbefongen lok fan 'e bernesteat (V, 5-8):

[p. 38]

 

Want ien dy't jong is nimt de wrâld foar leaf,

 

as romteblommen iepenje har de dagen,

 

om har foarbygean bangje him gjin fragen:

 

Wat is sil bliuwe en altyd wer bestean.

It twadde part fan 'e sonnettekrâns jout in neiere beskriuwing fan 'e wurking fan natuerferskynsels as wolkeskaad en stjerrepracht op 'e siel fan 'e dichter. It befettet fierders poëtikale opmerkings as ‘Troch de skyl hinne sil it wiere skine’ (XII, 9). Ek freget de dichter him ôf oft in persoanlikheid ‘by wa't oarder, wenne en besit, / wat buormans rêst en regelmjitte hjit, / ferwoed'nens wekje as wie 't adrenaline’ (XIII, 2-4), oft sa'n persoanlikheid wol by steat achte wurde kin om syn djipste ik stal te jaan yn 'e strange oarder fan in sonnettekrâns: ‘(..) wat fersille is ta oarder bine’ (XIII, 1). De dichter realisearret him it gefaar dat de foarm, it apollinyske oerhearskjend wêze kin, dat men jin tefolle yn 'e foarm ferliest, eat dat er Kalma ferwyt. Oarsom is ek it gefaar oanwêzich dat it dionysyske fan de persoan yn kwestje oerhearskjend is en de klassike foarm teskuort.

Yedema is der lykwols yn slagge foarm en fint ta in útbalansearre ienheid te smeien, al lit er hjir en dêr in lyts stekje falle. Sa falt er lykas earder sein in kear út 'e toan mei te kabareteske rigels. Fierders fyn ik de sinnen dêr't de natuerlike sinsfolchoarder yn ferbrutsen is om wille fan it rym, wolris stiif en knoffelich. Foarmfêstens fiert lykwols de boppetoan, en de persoan yn 'e foarm sjongt de heechste toan, op klassike wize mei in ferskuorrend eigen lûd.