Trotwaer. Jaargang 24

[p. 137]

Sönnich Volquardsen / Jelle Krol
De 75ste jierdei

Al sûnt krysttiid hie se der oer neitocht en beprakkesearre hoe't dy deiferrinne moast en benammen wa't der komme moasten. Sa grut koe it selskip dochs net mear wurde. Har man lei al sûnt 47 jier yn Jûgoslaavje, en fan har fjouwer bruorren en susters wie der mar ien suster mear. Dus hie se har bern allegearre útnoege om nei Garding te kommen om dêr de trijefearns ieu mei har te fieren. Foar de measten wie it in grutte reis, want eins kaam har famylje hjir hielendal net wei. Dat wie mei de skuld fan 'e ‘grutte’ polityk. Wat in tizeboel wie it dochs: Har pake hie boer west yn Rüpel (= Rudbøl / Ruttebüll) oan 'e Wiedau en prate hast allinne Deensk. Syn âldste soan die er lykwols mei fjirtjin jier yn 'e kost by in skoalmaster yn Ditmarschen, om't de jongfeint mei dat Dútsk, dat er op 'e Rüpeler skoalle leard hie, letter grif net bestean koe. - En Dútslân wie de takomst, ekonomysk en polityk, dat leaude de heit foarfêst. Syn beide jonges ferneamde er net mear nei harren pakes (sa't de minsken dat eartiids altyd dien hiene), nee, hja krigen nammen fan Hohenzollern-prinsen: Fritz en Wilhelm.

Hja gnyske ris by harsels: Dêr kaam by dat beppe har famyljeyn Denemarken hie, dêr't in omke mei in dochter fan de herfoarmer N.F.S. Grundtvig troud wie en in muoike wer mei de broer fan de filosoof Søren Kierkegaard! (Wat hie soks wol net foar opskuor by famyljegearkomsten jaan kind.) Foar de famylje waard nammers yn 1908 mei in soad bombaarje yn Emmerlev in tinkstien ynwijd. De taspraak dy 't in dûmny út Denemarken dêr by hâlde, moast earst yn it Dútsk en it Deensk ta beoardieling oan it Prússysk tsjinsthaad foarlein wurde. - Hja gnyske al wer: Dy dûmny hie ek in frij eamelich boek oer de famylje skreaun, en doe 't er as âldere man lang om let mei in âlde, oerbleaune ferpleechster troude, liet er de oare sneins de gemeente yn tsjerke it koraal sjonge: ‘In Roas is iepensprongen.’ ‘Sa 'n âlde gek!’ hie omke Christian skodholjend ornearre.

Sûnt in jiermannich hie it lytse iensume, yn blabze, reid en wetter lizzende Rüpel no oan it grutte Prusen taheard en ‘fürchtete Gott uns sonst nichts auf der Welt.’ Sa hie Foarst Bismarck dat ienris helder en dúdlik sein, en yn Rüpel hie syn portret in eareplak yn de keamers tusken de finsters. ‘Herrliche Zeiten’ waarden de nije Prusen tasein. Oan 'e westkust betsjutte dat: goede prizen foar it fee en it nôt en in strange kontrôle by de grins tsjin útlânsk spul. Besjoch jim ris yn de Nolde-seal fan it Flinsboarger museum

[p. 138]

it grutte skilderij ‘Bauengehöft’: dat liet pake yn 1910 skilderje, doe't se it buorkjen oerjaan en by de bern yn soene, mar hy mocht it by eintsjebeslút net lije. It liket ommers nearne nei, en de muorren wiene ommers hielendal skeef wurden! Soks kin men dochs net boppe de bank hingje - en hy liet it de lytse skilder dêr earne efter Buhrkall wei hâlde! Besjoch dat skilderij mar ris krekt: midden foar it hûs stiet dêr yn Rüpel in swart en wyt ferve flaggestôk.

No ja, tocht de frou waans jierdei it wie, doe't se yn 'e seal fan it weardshûs de lêste menukaarten delsette, miskien wie it ek mar goed, dat dy hiele skilderijehannel oergien wie, want wat hie soks hjoed by it ferdielen yn de famylje in spul jaan kinnen. - Sels hie se lykwols mar tolve jier op it âldersstee wenne; sûnt dy tiid wie alles fuort! En it wie dochs sa fleurich begûn:

Har heit Fritz wie yn 1871 berne en sei altyd wannear't er in goed sin hie: ‘70/71 meimakke!’ Doe't er fjirtjin wie, gong er nei Ditmarschen om Dútsk te learen en op in kear krige er dêr in brief fan thús, dat syn mem yn 'e rin fan in pear dagen oan blinetermûntstekking stoarn wie. Syn heit wie der lykwols gau oerhinne en waard in jier letter al wer heit - doedestiids in skandaal!

Dy healbroer (Wilhelm) waard no fansels neffens alle regels foarlutsen en besoarge syn heit in soad hollebrekken, dat dy rekke op syn âlde jierren frijwat oan 'e drank.

De kastlein frege har, oft der noch wat feroare wurde moast. Nee, alles wie kreas yn oarder. - Ja, dy pake, wat krige dy op syn âlde jierren al in ellinde. De iene dochter (dy't doe de dokter krige) gyng telider oan 'e morfine en de oare skoansoan op 'e grutste en moaiste boerepleats yn 'e hiele omkriten sloech fallyt. Mar goed, dat er net mear hearde, dat de dochter fan ien fan syn bern earne yn Amearika in ‘pensjon’ dreau, dêr't allinne mei de hân foar de mûle oer praat waard. En dan dy Wilhelm, dy helle dan suver allinnich mar domme kluchten út.

Nei't Wilhelm trije jier foar boer boarte hie, wie it âldersstee yn Rüpel sa fêstrûn, dat er derôf moast en Fritz doe mar mei de boel rêde moast. Dat slagge him ek. Hy boude in grut nij bûthús, kocht der lân by en hannele yn hynders, dêr't er yn de Earste Wraldoarloch in soad jild mei fertsjinne. Dêr waard no nei fjouwer oare bern en achttjin jier nei de trouwerij it bern berne waans jierdei it hjoed wie en krige de namme Erika, in namme dy't har mem ienris yn in moaie roman lêzen hie.

Ja, sa komt men oan jins namme, sei se tsjin harsels; dat hie nammers wol minder kinnen. - Har mem hie de namme wol útsykje meien, mar al it oare wie doedestiids in manljussaak: de amtner fan de boargerlike stân notearre dat ‘de eigener fan de boerepleats opjoech, dat him (!) út in wettich houlik in bern fan it froulike slachte berne wie’, dat no in ‘Unterthan’ fan it Dútske keizerryk waard. Treddel jier letter wie dat foarby; de keizer

[p. 139]

liet syn lân en folk yn 'e steek en naaide út. Hjir by Rüpel, lyk efter de tún, waard no de nije grins lutsen, en de lytse Erika wie no ‘undersat’ fan it keninkryk Denemark. Foar de earste kear yn 'e skiednis soe it ‘gewoane’ folk dêr ek oer meiprate, dat sadwaande waard der stimd. Mem wie foar Dútslân, mar heit wie realist en stimde Deensk; it offisjele einrisseltaat waard sadwaande troch har beiden net feroare!

‘No soene se it dan echt goed krije by mem Denemark’, mar foar 't buorkjen kamen der hiele drege jierren en acht jier letter wie heit in earm man. Hy hie inkeld noch wat finlân oer yn 'e Gotskuuch (Gotteskoog), dêr't er doe in nije delsetting op bouwe liet. Mei syn húshâlding moast er no yn Dútslân op 'en nij begjinne; hy koe lykwols net wenne ta de nije benypte omstannichheden, socht treast yn 'e alkohol en makke der op 't lêst sels in ein oan. Nea waard dêrnei yn de famylje wer oer him praat.

De âldste soan, dy't de famyljepleats yn Rüpel nei it fallisemint bebuorke hie, rekke twa jier letter by it heariden dea. De jonge widdo moast mei twa lytse bern nei har âlderhûs oan 'e oare kant fan 'e grins werom. It lyk fan har man krige se mei; dat koe se dêr begrave!

Ja, doe wie der net sa 'n soad fleur by as defamylje byinoar komme moast, tocht hja en seach krekt in hiele kliber muoikesizzers dy't oer de strjitte op it weardshûs tasetten kaam. Mar it libben giet no ienris fierder...

Beppe, dy't yn Huuger (= Hoyer) wenne, hie har doe helle, sa dat hja dêrwei it gymnasium yn Toner (Tondern) besykje koe. Se wiene allegearre aardich tsjin har, mar dat meilydsume gedoch fan 'e lju wie bytiden net te fernearen. Nei it eksamen wie de fraach: ‘Wat no?’ Studearjen kostet jild, thus hiene hja neat en in stúdzjebeurs wie der doe net. De broer, dy't har fâd wie, skreau in pear soere brieven oan de famylje, dy't it goed hie, mar krige in grimmitich andert werom. Oars wie it mei in rike feekeapman yn Abenrå, dy't syn âlde hannelsfreon fan eartiids net fergetten hie en no oan dy syn dochter in erfpoarsje fermakke. Mei dêrby de help fan de Dútske Skoalleferiening fan Noard-Schleswig wie dat genôch om yn Hannover ta ûnderwizeres oplaat te wurden - om sa neityd oan Dútske skoallen yn Noard-Schleswig les te jaan. Earst moast se lykwols noch in jier trochbringe by de arbeidstsjinst.

Underwilens wie ommers yn Dútslân ‘de nije tiid’ al begûn en sa kaam Erika yn in kamp east fan Schwerin (Mecklenburg) en hearde dêr by de folksdútske immigranten út de ‘Korridor’ (sektebruorren / ‘adventisten’), dy't dêr op in grut aadlik boerespul dat opdield wie, op 'en nij begjinne moasten, stâlen útmjoksen, ierdappeldolden en

[p. 140]

yn 'e hûs wurken - as Deenske steatsboarger om samar te sizzen de earste ‘gastarbeidster’.

No ja, tocht se, sa slim hie dat no ek net west! Hja kaam fan it plattelân en wurke nei dy tiid wer op it plattelân, op legere skoallen op Pellworm en by Gråfenstiin. Wannear't doedestiids mar net altyd de polityk der by it wurk tusken kommen wie! As hja weromtocht oan de begroetingsrede fan de foarsitter fan de skoalleferiening...

Pinkster 1939 wie se op besite by har suster yn Eerstäär en ferlove har mei de broer fan har sweager. It lesjaan woe se oerjaan. Har oansteande wie boer yn ‘Hurenbüll’ (sa neamde har skoanheit Horbel altyd) yn de Wiiringhiird, mar leave santjin, wat joech dat in opskuor. De skoanmem en in suster mei trije bern, waans man jong ferstoarn wie, moasten no fan 'e pleats ôf en nei Naibel tsjen. Soks wie dochs gjin dwaan gelyk, dat men jins alderneisten samar iiskâld yn 'e frjemdte stjoerde...! De nije skoandochter waard net botte hertlik opnommen, en wannear't hja koene, praten se Frysk mei mankoar; op dy manier wie se yn alle gefallen bûtensletten. Har oansteande sette lykwols troch, en hja berêsten yn har lot.

De 26ste augustus 1939 skreau har sweager yn syn deiboek: ‘Myn jierdei soe mei it breidspear fierd wurde, mar om't dizze nacht besletten waard ta mobilisaasje, kaam de helte fan de besite mar. Alles wurdt ynlutsen. In ferflokte smearlapperij is it! Elk jier ha wy dizze minne tiden en wy hiene sa moai yn frede libje kinnen!’

Ja, dy treinreis fan Flinsboarch nei Husum nei de jierdei ta, dy kaam har no wer yn 't sin. Hja reizge doe mei allinne mar soldaten, dy't opkomme moasten. Hja hiene har moed yndronken; ien sei hieltyd: ‘Ik wol my net deasjitte litte!’ Grut entûsjasme hie der net tefernimmen west; it hie in aaklike reis west!

July 1939 skreau har sweager wer yn syn deiboek: ‘Myn skoanmem en Carsten syn ferloofde kinne fanwegen spionaazjegefaar gjin fisum krije en moatte yn Denemark bliuwe, wat ús allegear in soad argewaasje jûn hat.’ Ien dei letter stiet der: ‘...rieden de middeis nei Rosenkranz, der't wy by de slachbeam byinoar kamen, allinne mar om inoar moetsje te kinnen. Trije oeren letter rieden wy wer fuort, elk mei mingde gefoelens nei syn eigen lân. Wannear soene wy wer normale tiden krije?’

Yn maart 1940 wie de trouwerij foar de boargerlike stân, mei't men oars by in gewoane trouwerij it húsrie út Denemark net oer de grins krije koe. Fan de amtner fan de boargerlike stân wie bekend dat er homoseksueel wie - dêrom wie er faaks ek Ortsgruppenleiter! De jonge húsfrou krige as geskink fan de nije steat (want hja waard no ommers ûnderdien fan it Grutdútske ryk) ‘Mein Kampf’ yn 'e hannen treaun. De nije steat wie bûten-

[p. 141]

gewoan attint foar har, want doe't op 9 april har 24ste jierdei by har broer yn Aventoft fierd wurde soe, donderen oan ien tried wei de fleantugen oer 't hûs, east fan Toner waard sketten en der foelen deaden. It jierdeiselskip wie by it kofjedrinken al deilis. It oare is gau ferteld. De gewoane brulloft op syn Frysk en Deensk waard troch de ‘Friesenpastor’ hâlden. Oant novimber 1942 koe har man noch thúsbliuwe, mar doe moast er nei Grikelân, dêr't er op 'e weromtocht yn 1944 by Sarajewo mei de auto by in hierspjeldebocht delstoarte en opslach dea wie. Yn brune klean brocht de Ortsgruppenleiter dat boadskip oer. Sa bleau se der allinne oer mei twa lytse bern en de hiele buorkerij, dy't troch trije trouwe Frânskmannen fuortset waard.

Hja suchte djip: It slimst wie it nei 1945 en kom mei al dy lju by elkoar dy't de oarloch noch net ferlern hiene, nettsjinsteande alles in steil wurd hiene en har leafst ferrie fan it heitelân oanwriuwe woene, mei't hja ta it Deenske mindertal hearde. Earst sân jier nei '45, doe't de ekonomy al in moai skoft syn wûnders fertoande, waard har 40 mark yn 'e moanne útkearing foar it ûnderhâld tawiisd -foar infrou mei twa bern! It libben gie fierder... en oer har hinne.

Tsjintwurdich wurdt se offisjeel as ‘Trümmerfrau’ oantsjut. Us politisy yn Bonn hawwe grif net al tefolle takt meikrigen, want tinke dy bloarren der eins nea oer nei, wàt oan pún gien is? Allinne de grutte pleatsen, dy't nei 1945 wer opboud binne? Faaks dochs ek it libben fan mannichien, mannich frou en har bern, ek al binne se libben de oarloch trochkommen? Mei jild is dat net wer goed te meitsjen, mar de pine hoecht dochs ek net hieltyd op 'en nij troch oantsjuttingen dêr 't net oer neitocht is, opreakele te wurden.