Trotwaer. Jaargang 23

[p. 174]

Jetske Bilker
Dreamen fan in midsmjitteman

Oer: Anne Wadman, Fjoer út in dôve hurd. Utjouwerij Fryslân, Ljouwert 1991.

As ik yn in roman de ynhâld fan de dream tsjinkom, slach ik dy it leafst daliks oer omdat ik der gjin nocht oan haw en ferdjipje my dêryn. En dan bedoel ik foaral sa'n ûnoankundige dream, dy't men gauris yn in berneboek fynt, as begjin fan in nij haadstik, dêr't de personaazjes yn de meast frjemde sitewaasjes belânje en dêr't men as lêzer fan oannimt dat it yn 'e wurklikheid fan it boek is. Miskien haw ik der dêrom wol it mier oan: as lêzer is men oerlevere oan 'e opkomsten fan 'e skriuwster: alles is ommers fiktyf, yn prinsipe leaut de lêzer alles en mei sa'n ûnoankundige dream wurdt se efkes foar it lapke hâlden: dat barde nèt yn 'e fiktive wurklikheid, dat is in dream fan in fiktyf persoan.

It rare mei in dream yn in roman is dat er optocht is troch de skriuwster dy't de ynhâld brûkt om dat wat se te sizzen hat noch dúdliker te meitsjen. De skriuwster betinkt in dream, wylst dreamen net betocht wurde kinne yn it deistich libben. In romandream seit my allinne mar wat oer de manier wêrop't de skriuwster tsjin it ferskynsel dream oansjocht: Brûkt se it as symbolyk, of as it produkt fan de ûnbewuste driuwfearren of as in útwreiding fan 'e fantasij?

Op de achterflap fan Fjoer út in dôve hurd, de fan 't jier útkommen roman fan Anne Wadman, wurdt al in ‘reistas mei dreamen’ oankundige en yndied komme yn de roman 27 dreamen foar as ik se goed teld haw. Dy dreamen hiene kwa ynhâld foar my net hoechd mar yn de roman jouwe se ekstra ynformaasje oer de haadpersoan en tagelyk ek oer de wize wêrop't de skriuwer Wadman dreamen foar dy ynformaasje brûkt. Oars as syn haadpersoan, Freudiaansk nammentlik, mar dat komt aansten. Yn it fraachpetear mei Jelma Sytske Knol (Hjir, nr. 6 1988) hat Wadman it oer de dreamen yn dy roman. Hy seit dat er se opfandele hat út âlde skriften en dat dy oer in leafdesaffêre geane. Dy opfandele dreamen binne syn eigen dreamen, kin ik dêr yn lêze. Mar hy hat se yn fiksje brûkt, dat de lêzer mei se ek as fiksje lêze.

[p. 175]

Lukas Draaisma - út syn perspektyf wei belibbet de lêzer de dingen - moetet Andrea Wilgenstein yn it skoft fan in konsert yn in provinsjeplak en fan dat stuit ôf ferskine der no en dan in nustje dreamen út it dreamskrift fan Lukas, dat er wer opsocht hat om syn dreamen oer Andrea nochris oer te lêzen. Andrea komt dêryn foar as in ûnberikber persoan dy't faak op feestjes tahaldt en in fage relaasje mei Lukas hat. Ek de eksfrou fan Lukas, Hannah, komt geregeld foar yn 'e dreamen, meastal as ien dêr't er de eskapades mei Andrea om litte moat. De earste dream dy't yn haadstik twa al te lêzen is, is ek de wichtichste en tagelyk de iennichste dream dy't Andrea op 't lêst te hearren krijt. Yn dy dream rint er mei Andrea in berchhichte op, nei in ljocht ta - dat letter It Ljocht wurdt, wat dat dan ek mar wêze mei. Lukas leaut yn dizze dream, en der stiet ‘It koe net wêze dat dy dreamen, lykas de learde lju hawwe woene, allinne fuortkamen út wat yn jinsels al oanwêzich wie. Der moast mear wêze: krêften dy't fan bûtenút yn jins wêzen krongen, en sa moast in dream dus de ferbining lizze fan har nei him ta. Hy leaude dat omdat it net te leauwen wie.’ (s. 18) Dat er it mar better net leauwe kind hie, stiet yn de rest fan it boek.

Yn haadstik trije as er Andrea skilje sil foar in ôfspraak, lêst er in stik as wat dreamen en komt dan de learde lju fan niiskrekt wat mear yn 'e mjitte: ‘Kinne Freud en Ko hjir wat mei, ta tsjinst fan 'e wittenskip en sieleheil? Der kin mei nocht betwifele wurde oft dizze siel dêr belangryk en har gedream nijsgjirrich genôch foar is. As it wier is dat alles wat in mins dreamt al yn him sit en der gjin inkelde input fan bûtenôf, lit stean út 'e kosmos wei, mooglik is, kin dit allegearre net folle om 'e hakken hawwe. In gewoane midsmjitteman yn in miskien net ienris sa bare ûngewoane sitewaasje. Hoefolle fan sokken binne der wol net? Net te tellen.’ (s. 31) Mei oare wurden: As der net ien of oar kosmysk ferbân is, is Lukas in deagewoan mantsje yn syn eigen eagen. Hy kin dus better leauwe yn in kosmyske ‘input’. De dreamen hawwe dus te krijen mei de relaasje ta Andrea en we leare Lukas kennen troch syn gedachten oer dy dreamen en oer de sitewaasje no. En Lukas is in man dy't net in soad mei it hjoeddeistige op hat. Foaral teevee en popmuzyk moatte it belije. Hy is in soad mei it ferline dwaande, syn eigen libben, fia oantinkens, symbolyk en wurdassosjaasjes. It ferline mei Andrea spilet hast de helte fan 'e tiid troch syn tinzen, en wurdt al gau Doe. Dêrby komme gauris tinzen oer de symbolyk fan it al of net oplôgjend fjoer yn hert en hurd, oer de hjerst en de ôfgeande leafde en spylje sels de mytes net swak by: It liket Lukas wol wat om harren wykeinhúske, dat no ‘Dúnsang’ hyt, ‘it hol fan

[p. 176]

Briseïs en Agamemnon’ te neamen. In foarbyld foar de wurdassosjaasjes is: ‘in mieltsje begean’, dat Andrea brûkt foar eventsjes pisje en Lukas tinkt dêr fuort by ‘in misdied, in moard, fraude, fertsjustering kinne je “begean”, mar in mieltsje is dochs gjin misdriuw?’ Ferskowing, neamt Freud dit ferskynsel, de ferkringing fan de net-winske wurden en de ferskining fan wurden dy't der assosjatyf mei te krijen hawwe. Lukas tinkt op de wize dy't Freud it ferkringingsmeganisme neamd hat, hy leit ferbinings tusken jiertallen, nammen op huzen, hûsnûmers ensfh.

No is Lukas neffens de achterflap in mislearre artyst en neffens himsels in stikhinne mislearre, miskien hat dat wat mei dy tinkstruktueren te krijen. Hy is my fan de earste side ôf tefolle in suertsje, dat ik kin my goed yntinke dat Andrea net mei him wol. De iennichste reden dat se mei him meigiet, sil wol wêze dat se oars ek net safolle útsjes hat, se hat sûnt twa jier M.S. en de rolstoel giet dus ek mei. It wol Lukas wol oan dat se yn 'e takomst by har man weigiet en dat hy har fersoargje sil. Net ienris út leafde, want geandewei it boek wurdt dúdlik dat er it leafst syn eksfrou werom hawwe wol. Net út leafde mar út trou oan it ferline. Andrea is oars hielendal net sympatyk, se is hurd foar Lukas oer, se fynt him aardich en ynteger, mar saai. Sij is de reëelste fan 'e twa, en hat hielendal gjin dreamen (dat komt fansels troch har sykte) en wol it ferline net werhelje. Lukas wit noch likernôch alles wat der Doe barde en sein waard, en leaut dat Andrea syn libben feroare hat. Andrea is it hast allegearre fergetten en wie ferlichte doe't de affêre mei Lukas foarby wie. Wat moatte sokken in wykein derop út? De iene in eamelkont en de oare net sympatyk.

De haadtoan fan de roman komt del op it omtiizjen fan Lukas oer Doe en no, oer de beide froulju en de réaksje fan Adrea dêrop. Dreech omdat it sa troch giet. It dreamen heart ek sà by Lukas en net by Andrea dat, as der stiet dat er syn dreamskrift by him hat, ik as lêzer tink: meitsje it no net minder en lês dy dreamen foar, wurdst der noch belachliker fan ast al bist. Hy docht it ek net, hat it skrift yn it wykein al by him, mar Andrea is net ienris nijsgjirrich as se it lizzen sjocht. Dat him hieltyd mar kwetsber opstellen fan Lukas en dy almaroan nofteren hâlding fan Andrea, makket it in toer om oan te nimmen dat se it mei inoar úthâlde dêre oan de noardhollânske kust, en, noch sterker, dat se eartiids wat ynelkoar sjoen hawwe.

Der sit in omkear yn it ferhaal as de lêste nacht oanbrekt. Se hawwe dan hast twa flessen sjampanje op en Lukas docht lang om let syn ferhaal oer syn ferûngelokke bern. Dêr is al in pear kear op doeld en ik fyn it

[p. 177]

wat te forsearre om it yn it lêste haadstik krekt te fertellen en ek, dat Andrea dan op har aardichst en gefoelichst is.

Dy nacht sliepe se mei har beiden (eins soene se al nei hûs, mar Lukas woe graach noch in nachtsje), mar krije gjin wink yn 'e eagen en geane der wer ôf, Lukas fynt dat tiidstip útkard foar de ‘moaiste muzyk fan 'e hiele wrâld: ‘Verklärte Nacht’ fan Schönberg en draait it meinommen bantsje ôf. En dy muzyk docht Lukas ynsjen dat se ferbûn is mei de heechste dream. Hy hat dan al lang opmurken dat Andrea har hûs yn 1899 boud is, itselde jier dat de muzyk skreaun is. No komt er ta de iepenbiering: ‘Dit is it moaiste, it grandioaste, mar ik koe it net ûnder wurden bringe. It wie miskien ek te moai en te grandioas en te brekber foar wurden. Wurden binne mar helpmiddels, krekt as radio's. It is mar in flauwe ôfspegeling fan 'e wurklikheid, in breklike werjefte, lykas dat bantsje mar in breklike werjefte is fan wat Schönberg yn 1899 belibbe. It Schöne is der, en de Berch is der, ek yn myn dream. It raant allegear yn ien momint by inoar.’

Dit is typysk wat Freud yn 'e Traumdeutung ‘Ferdichtung’ neamde: de eleminten yn in dream mearfâldich determinearre.

Foar Lukas is dy iepenbiering dochs in teken dat er mei Andrea fierder kin, al wol er ek tagelyk wol mei har stjerre. Se sliepe frij harmonieus yn, it liket as is der in takomst foar har beiden mooglik, mar it sinneljocht fan de oaredei bringt in dúdliker stân fan saken. De soan fan Andrea hellet syn mem op. Lukas lit him deryn en de jonge rint nei de sliepkeamer ta, dêr't er syn mem neaken op bêd fynt. Lukas grypt net yn, ek net as Bert-Jan har mislediget. Lukas is in lul en bliuwt in lul dus. Nettsjinsteande syn dreamen. Andrea stjoert de jonge de keamer út en giet wol yn ien kear mei. Hjir stekt har arrogânsje en hurdens, dy't se 't hiele wykein sa moai ophâlden hat, ek raar by ôf. Se is in ôfhinklike frou dy't har lúkse net kwyt wol en yn it eigen gesin net op in heech fuotstik set wurdt.

Ien fan Lukas syn lêste tinzen is dat ‘it’ der net yn sit, omdat er gjin fjoer út in dôve hurd tsjoene kin. Dat is, tink, in boadskip fan dizze roman. Kin ûnder de omstannichheden fan Lukas en Andrea in âld fjoer op 'e nij oplôgje? Dat is neffens de achterflap de fraach dêr't de lêzer mei sitten bliuwt. Oan 'e ein ta mar leafst. Se hawwe dy omstannichheden net mei. Lukas wol eins Hannah en Andrea kin net sûnder de lúkse fan har rike man Johan. Mar ek sûnder dy omstannichheden is it frij gau dúdlik dat it fjoer fan Andrea's kant net oprekke wurdt, dus ik bliuw nearne mei sitten.

In oar tema is dat fan De Dream fan Lukas. Bliken docht dat der gjin mytyske ferbining tusken him en Andrea is, lykas er yn

[p. 178]

it begjin noch hawwe woe. It liket der dochs in soad op dat syn dreamen syn eigen winsken binne en gjin input fan bûtenôf. Kin Lukas Draaisma no syn skrift weismite? Of is it allinne de lêzer mar dúdlik wurden dat dy dreamen net safolle útrjochte hawwe? It wol my net oan dat de skriuwer mei de dreamen en it leauwen fan Lukas yn in mytysk ferbân tusken dream en wurklikheid, sjen litte wollen hat dat der gjin inkeld mytysk ferbân is en dat ‘de learde lju’ gelyk hawwe. Mar miskien ek wol. Want hoe't de skriuwer tsjin dreamen oansjocht, is my net dúdlik wurden, want ik bliuw wifeljen omtrint de fraach of ik Lukas no wol of net serieus nimme moat. Serieus nimme hâldt identifikaasje yn, wat in beskaat begrip en sympaty ymplisearret. Dat wurdt ûnmooglik omdat ik fan it begjin ôf in wearzge tsjin him fiel. In haadpersoan dy't op 'e tredde side seit: ‘Ik bin in stikhinne mislearre,’ tsjin de frou dy't er yn 'e rin fan it boek feroverje sil, kin de hope wol opjaan. Ik kin Lukas dêrom net serieus nimme, en it ‘boadskip’ dat ik der foar mysels úthelje is, dat men net op dreamen betrouwe moat en ek dat it mei sokken as Lukas noait wat wurde sil. De wrâld is hurd en we dreame ús dreamen omdat we de dingen graach oars winskje. Mar dat wisten we sûnder dizze roman ek al.