Trotwaer. Jaargang 23

[p. 64]

Frits van der Kuip
Sketsboek fan in debutant

Oer: Jabik Veenbaas, Tusken himel en hel Koperative Utjowerij, Boalsert 1990.

It sjenre fan it koarte ferhaal, it noch koartere en ek wol alderkoartste ferhaal wurdt yn ús kontreien net in soad beoefene. It liket mar in poepke, sa'n ferhaal. In proazaskriuwer kin himsels lykwols gjin slimmer opdracht jaan as it fertellen fan sa folle mooglik mei sa min mooglik wurden. Weilitte is in keunst. Alle wurden, sinnen, alinea's dy't skrast wurde kinne, wurde skrast. Folbringe jo dy taak, dan hawwe jo yn in bestek fan in pear siden bygelyks in roman fan trije generaasjes skreaun of in ferhaal sûnder kop en sturt of klû, sis mar in sketske. Dogge jo dat lêste, dan hawwe jo noch altyd kâns op in priis, as jo mar beskikke oer in sterke poëtyske byldingskrêft. Dan sketse jo yn hallusinearjende bylden de moderne spleen fan 'e grutte stêd, om mar ris wat te neamen, en litte hoe dan ek yn it midden oft jo in gedicht of ferhaal makke hawwe.

De bondel dêr't Jabik Veenbaas mei debutearret, befettet achttjin ferhalen en twa harkspuleftige petearen. Dy ferhalen besteane foar in grut part út dialogen. Benammen skriuwers dy't in betroubere ôfspegeling fan de wurklikheid jaan wolle, rinne it gefaar dat djip minsklike uteringen en triviaal gekeuvel yn harren beskriuwing net te ûnderskieden binne. Dêr ûntkomt Veenbaas ek net altyd oan. Hy stiet, om sa te sizzen, mei in skjirre yn 'e hân, knipt dêrmei stikjes út de wurklikheid en presintearret se as skets. Spitigernôch slacht hy net altyd like ryklik mei de poëtyske kwaste, mar draait bantsjes mei gepraat ôf. Ik jou in pear foarbylden.

In studint dy't foar de tredde kear foar in tentamen sakke is, besûpt him. Yn it kafee treft er in âlde ferkearing. Hja is ûnderwilens maatskiplik slagge, foaral troch in goede partner te kiezen. Hja prate noch wat en de studint krijt de oerflakkige rie, ek ien te sykjen dy't by him past. Hja giet fuort en hy sûpt fierder. Ut. (‘Ien dy't by dy past’) Trije studinten, âlde skoalfreonen, moetsje inoar nei in skoft yn in kafee, fertelle inoar wederwarichheden en wurde bytiden yn har-

[p. 65]

ren petear steurd troch in lûd petear fan in oanbuorjend taffeltsje (flarden tekst yn haadletters). Soms hat dat in grappich effekt: ‘Dûmny silst wol net wurde, sis ik tsjin Pyt... MOATST AL DYN PRINSIPES OER-BOARD GOAIE’ (s. 94). Men keuvelet fierder. Ut. (‘Wat in leven’)

De folgjende twa ferhalen lies ik yn earste ynstânsje ek as in skets fol gekeuvel en gekeutel.

In âlde man limet in stikken faaske. In (skoan)soan bellet op mei it boadskip dat de (skoan)dochter de skonk stikken hat en in wike yn it sikehûs leit. De âlde man skodhollet en ferfettet syn lymwurk. Ut. (‘Lym’) In âlde man lêst de krante, rint wat op en del, praat tsjin 'e hûn, heisteret wat om, praat tsjin 'e hûn, giet te kuierjen, komt by it grêf fan syn frou, bringt in groet, en lit him troch de hûn fierderlûke. Ut. (‘Man en hûn’) De tsjinstellingen tusken de stikkene skonk en it stikkene faaske en tusken it lûken fan de libbene hûn en it lûken nei it grêf ta, jouwe dy sketsen lykwols in subtile moralistyske ferdjipping.

De âlde man hat mear belangstelling foar syn knúskjen as foar syn bloedeigen famylje, de man wurdt troch syn hûn derop wiisd dat it libben fierder giet.

In ferhaal dat spannende yngrediïnten yn him hat, is ‘De reis’.

Tsjinoer in kantoarman yn in forinzetrein komt in hearoïnehoer te sitten. Hja prate wat. Hja blykt gjin jild te hawwen en gjin kaartsje. Spanning! Wat sil der barre? In nommele die? In smoarge die? Nee, in antyklimaks. Hja wurdt de trein útset, de kantoarman reizget rêstich fierder. Ut.

Ik hie mear fan dit ferhaal ferwachte. Wa is dy man krekt, wat giet der yn him om? Wy wurde dat amper gewaar. Winliken bart der neat, teminsten op it psychologyske flak. In ferhaal mei soartgelikense yngrediïnten lies ik yn Roald Dahl syn bondel Kiss Kiss. In kantoarman sit al 36 jier yn deselde forinzetrein mei deselde forinzen. Op in dei komt der in nij gesicht yn 'e kûpee. Op de kantoarman makket dat in ûntrêstigjende yndruk. Nei in skoft realisearret er him dat it Foxley is, syn ‘bully’. De langfergetten ellinde fan de Ingelske kostskoalleterreur wâlet yn him op. Hjir sit syn hjitfolger! As úteinlike wraaknimming beslút er Foxley yn ferlegenheid te bringen troch him yn it bywêzen fan de hiele kûpee te konfrontearjen mei harren ferline. It blykt in oar te wêzen. Yn feite is hjir safolle bard dat de man mar it bêste fuortdalik yn terapy kin, want de groeden binne wer iepen en wraaknimme wiist út ûnmooglik te wêzen.

It ferhaal dêr't wol wat yn liket te barren,

[p. 66]

is it titelferhaal ‘Tusken himel en hel’. Twa freonen, Abel en Jan, sitte te praten. Se freegje harren ôf hoe't de himel en de hel derút sjogge en wa't wêryn komme sil. In ekspedysje fan 'e geast dy't mei it plingen fan in soad drank mank giet. Op it lêst wolle se it fan inoar witte. Jan is bang dat er de himel net hellet. Dat kin Abel him fan sa'n trouwe freon net foarstelle. Dan fertelt Jan dat er as jonge syn bêste freon yn 'e steek liet, doe't dy yn inoar huft waard troch in ploechje jonges. Abel syn byld fan Jan is oan gruzeleminten. Hy brûkt lilke wurden: ‘Wat in smoarge, leffe streek’ (s. 88). As lêzer ried ik dan dat de freonskip wol bekuolje sil.

Veenbaas skriuwt ek poëtyske ferhalen. Ik doel dan net direkt op it mearkeëftige ‘De jonge dy't God sjen woe’ of ‘De twa soannen’, mar op ferhalen as ‘Roeie’ en ‘It paradys fan Adam Houtsje’.

Yn it earste ferhaal roeie in jonge en in famke fan in jier as tolve troch in feart. De dei begjint as in ljochte dei, in dei fan ûnbefongen lok. As se by in bosk komme mei in heimsinnich iepen plak dêr't earder in stins stie, berint de loft. Hja skûlje ûnder de flearbeammen. Dan komt der in man mei in swarte jas en in hûn yn in boatsje oan. Hy giet nei it iepen plak en komt nei in skoftke wer werom. De bern hâlde har beskûl en se wurde net gewaar wa't dy man is en wat hy dêr moast. As de sinne trochbrekt, bliuwe de bern hantsje yn hantsje yn it gêrs sitten. Hja ha gjin sin om nei hûs ta.

De bern binne nei de komst fan de man net mear deselden. It is klear dat hjir wat bard is, mar wat? It ferhaal jout gjin dúdlike oanknopingspunten, alteast, ik ha se net fine kind. Is de man in ferpersoanliking fan de dea? Dat liket my te fier socht, te romantesk. Boppedat ferstjerre de bern net. Faaks betsjut it betrêdzjen fan it iepen plak it ferliezen fan de bernlike ûnskuld en it bewustwurden fan fleislike begearten. De bern krûpe ommers smûk tsjin inoar oan en de jonge fielt him ‘senuweftich en bliid’ (s. 68). It wol my in alle gefallen net oan dat de man mei de hûn in tafallige passant is dy't likegoed nét nei it iepen plak rinne kind hie. Dan soe ik Veenbaas útmeitsje foar in wol hiel platte reälist. Hoe't it dan ek wêze mei, der bliuwt in iepen plak yn de ynterpretaasje.

Leaflik en hiel sêft is it ferhaal ‘It paradys fan Adam Houtsje’. Adam Houtsje, in âld boer, jout him middeis yn it bûthús del en dreamt fan it paradys. Dat is in bosk mei in rivier dertrochhinne, mei kleurige fûgels, kninen, jonge hûnen en katten, folle moais net genôch, en lokjende bleate fammen mei lang ljocht hier en jonge boarstkes. Dêr swimt er mei yn it lije wetter, dêr heineballet en tikboartet er mei. Hja binne de sûn-

[p. 67]

de wol wurdich.

In oare middeis is it paradys de pleats fan syn âlders. Hy is wer jong en leit mei syn faam yn it hea te frijen. Wannear't syn frou freget wat hy middeis sa lang yn it bûthús docht, doart er it net rjocht te fertellen. Mar hja wurdt net lilk, hja wurdt weak (en guon lêzers ek). ‘Fertedere’, skriuwt Veenbaas op s. 54 en: ‘Lyske liet Adam syn ûnskuldige dreamen hâlde en faak hat er har sûnt dy tiid noch wachtsje litten mei de tee. Ek wy sille him no mar mei rêst litte om ús wer nei de dreamen fan ús herten te kearen, want de minske is it sâlt fan 'e ierde en dêrom hat God in elk te dreamen jûn fan syn eigen paradys’.

Veenbaas syn debútbondel is net lykwichtich. Ik hoopje dat de skriuwer him bejaan sil op it paad fan it ferhaal mei in klû en syn personaazjes psychologyske ferdjipping jout. Wol hy leaver sketskeskriuwe, dan kin hy it bêste mar syn teksten opsnolkje en opstoaie mei poëtyske bylden. Want no bliuwe de measte fan syn ferhalen wat hingjen op it nivo fan de reälistyske skets.