Trotwaer. Jaargang 22

[p. 300]

Frits van der Kuip
Dramatysk en midsmjittich

Oer: Bauky Miedema, Flues en trompen
Koperative Utjowerij, Boalsert 1990.

Faaks wie Sjutsje, de wichtichste persoan út Flues en trompen it lokkichst wurden as hja wurknimster by de AFUK west hie. Mar hie de AFUK ek sa lokkich west mei de neaferbrekkende Sjutsje? It Frysk dat hja praat, moat de direksje as flokken yn 'e earen klonken hawwe. Suver troch elke sin hinne kipet in Hollânsk bonkerak. Sinnen lykas ‘Tiny wie ek net te benijen’ (s. 40) dêr't men jin dea foar skamje moatte soe, wurde dan noch wol ôfwiksele mei âldfrinzige wurden en útdrukkings, mar dêrmei wurdt it Hollânske elemint net ôfswakke. Sa'n gearmjuks fan registers is in skaaimerk fan ien dy't in taal net goed yn 'e macht hat of hawwe wol. Hie de útjouwer dêr net om tinke kind? Trinus Riemersma sommet wol hiel froed as in soarte fan brommerige âlderling allegearre taalflaters op yn syn besprek yn Frysk en Frij (18-10-1990), mar hy siet neffens myn ynformaasje sels yn 'e lêskommisje fan dit boek. Wêrom is er no pas oer it taalgebrûk stroffele? En mei him de measte lêzers, bin 'k bang.

Dochs ried ik net oan it boek fuort te keilen. Want it boek giet oer jo, o, Fryske lêzer.

It boek is klassyk fan opbou. Part I de yntroduksje, part II it opfieren fan de spanning nei in klimaks ta, in koart part III dêr't alles in sal reg kom.

Yn part I meitsje Sjutsje en Richt in berchtocht yn Frankryk. Beide famkes binne ôfsplissings fan de ik-ferteller. ‘Sjutsje, dat bin ik. Richt ha ik der by betocht’ (s. 8). By min waar moatte hja oernachtsje yn in berchhutte. Dêr komme ek Henk en Tiny. ‘Wij wonen in Beetgum’ (s. 12). Foaral Sjutsje rekket hast slaande deilis mei Henk. By him ropt it brûken fan Frysk sa'n soad argewaasje op, dat er de famkes op it lêst útmakket foar heale faksisten. Richt en Tiny binne de mear delbêdzjende en nuansearre of ûnferskillich tinkende figueren. Sjutsje is net bysteat en reagearje adekwaat op dy agresje. Wol hat hja har wapene mei ‘flues en trompen’. Har flues stekt men lykwols samar trochhinne of hja springt om it minste

[p. 301]

út har fel. En trompen hawwe de eigenskip dat hja samar hyt wurde. Op s. 37-39 wurde alve ôfwartaktiken oanrekommandearre (oan Sjutsje? oan de lêzer?). It jout Sjutsje net in soad. Har libben hobbelet fierder.

Yn part II sjogge wy hoe't Sjutsje hieltiten stomprint op har ûnfersetlike hâldling. Wurk dat net iens sa maklik te krijen is, rekket hja kwyt omdat har gjin Hollânsk út de strôt komme wol. Op it lêst bedarret hja as servearster yn in kafee. Dêr draacht hja oranje en blauwe pruken. It is tekenjend dat dat earder akseptearre wurdt as it brûken fan Frysk. De kafeebaas hâldt har foarlopich oan omdat hja wol aardich eaget en hurd wurket. No kin Sjutsje al har enerzjy stekke yn de konfrontaasje. Har Fryske aksje is lykwols in solo-aksje. Hja kalket op winkelruten, hja bringt sportwedstriden yn disoarder, hja falt amtners lestich. Alles komt yn in fersnelling. En as hja Henk op it terras betsjinje moat en dy yn goedens wol en syn ûntskuldigingen oanbiede sil, seit Sjutsje: ‘It spyt mij... ik ferstean jo net’ (s. 99).

Dan wurdt it te grou. Miedema wikselet halje-trawalje it fertelperspektyf. De tredde persoan wurdt earste. ‘Ik ha fakânsje nommen om de akelige frou dy't Sjutsje hyt yn betwang te krijen’ (s. 100). Is Sjutsje in optinksel fan de geast fan de ik-ferteller? Is har hiele ferhaal in fiksje? Fansels binne alle ferhalen optinksels, mar dy hawwe meastentiids al de yllúzje fan reälisme yn har. Wat men lêst, makket men mei. Dy yllúzje trochbrekt Miedema hjir neffens my.

Part III set út ein mei in algeduerigen wikseljen fan it fertelperspektyf. Ik ha my eefkes ôffrege wa't klear tinke moat, de skriuwer of de lêzer. Ik hâld it mar op de lêste. Dan is it Sjutsje en ik, dan Sjutsje en Richt, dan Richt en ik ensfh.

Richt stelt út om wer op fakansje nei de bergen ta te gean. ‘Dan kinne wy ek wer wat tichter bijinoar komme’ (s. 109).

Sjutsje - de namme suggerearret ûnnoazelens - is it ekstreme, it gefoelsmjittige faaks, Richt - de namme suggerearret evenredigens - it ferstannige, it reedlike yn de ik-ferteller. Dy beide eleminten skowe yninoar. De ikferteller bliuwt oer. Hja liket de eintsjes wer byinoar te hawwen. Dochs hat hja net it lêste wurd. Sjutsje lústeret har yn om de poat stiif te hâlden as it om Fryskpraten giet. De ikfertelle beslút it ferhaal mei: ‘Hoe't je it ek oanpakke, it bliuwt in ivich gesoademiter’ (s. 115). Oars sein: it makket neat út oft men jins rjocht om Frysk te praten op de Sjutsjewize helje wol of op de Richt-wize, altiten sil men jin strie yn 'e wei lizze.

Ik wol it noch eefkes hawwe oer it brûken fan bylden. Frijwat útsliten fyn ik de pademetafoar. Troch it hiele boek hinne wurdt kuiere. Dat kuierjen kin men sjen as in gean

[p. 302]

troch it libben, in sykjen nei de bêste wei om jin troch it antyfryske libben hinne te slaan. Nijsgjirrich fyn ik de ferbining tusken de âlde metaforyk om bergen en dellings hinne mei it byld fan de Hegebeintumer terp en it lege gea. Yn part I ‘Fan bergen, dellings en frustraasjes’ begjinne de problemen op in berch. Dêrnei, wer thús yn Fryslân, komt de djippe ellinde. Ek soe men de berch en de delling sjen kinne as de twa kanten fan de ik-ferteller. It gearranen fan dy twa, en tagelyk it kwytreitsjen fan de frustraasje folget yn part III ‘Fan terpen en fermoedsoening’. De terp is dan in symboal foar it ferstannige, it reälistyske, faaks ek it Fryske, it ‘moat dit no sa mâl?!’.

Mei it yngewikkelde fertelperspektyf en de niisneamde geografyske metaforyk jout Miedema oan dat hja literêre pretinsje hat. Dy makket hja spitigernôch net altyd wier. Dit boek moat it dan ek foaral hawwe fan de spanning en de mei in bonte en humoristyske pinne kleure en sketste figueren en sitewaasjes. Myn einoardiel is dat Miedema mei dit boek, en no folgje ik har byldspraak, heech fleant, mar net ta literêre hichte komt.