Trotwaer. Jaargang 22

[p. 281]

Jetske Bilker
Leda en de swan

Oer: Wilco Berga, Reiger, vis en man / Reager, fisk en man
Anjerfûns Fryslân, Ljouwert 1990.

Nei it sjen fan it toanielstik Fijn zand, dat bestie út de monolooch fan ien man, dy't de hiele spyltiid op 't toaniel wie en dat dochs spannend wie, wie ik hiel benijd nei de dichtbondel fan Wilco Berga, dy't prachtich útfierd is en útjûn waard mei stipe fan it Anjerfûns Fryslân.

Dat men hjir te krijen hat mei in mearsidich talint, docht ek noch bliken út 'e gouaches, dy't Berga midden yn 'e bondel - tusken de Hollânske en de Fryske gedichten yn - pleatst hat. Se hawwe de titel: ‘De zwanen stijgen op en vallen’, ien fan 'e rigels fan it earste gedicht ‘Workum’. Op dy swannen kom ik noch werom, mar ik wol earst opmerke dat ik Tjitte Piebenga yn 'e ‘LCetera’ fan 17 augustus 1990 net folgje kin as hy it útstel docht om in gouache neist in gedicht te setten, ynstee fan by inoar yn 'e midden lykas no. It plaatsje by it wurdsje. Ik tink dat de gouaches in ienheid op harsels binne en dat se fanút 'e midden wei de sfear fan 'e fersen foar en achter har beynfloedzje.

De bondel is net maklik te begripen, dat jildt foar de bondel as gehiel en foar de fersen op harren sels. Wat my opfoel is dat yn it earste en lêste fers sprake is fan it winterseizoen. Yn ‘Workum’ (s. 7) ‘De schaduw van de zware paarden die de / Sleeën over land voortjoegen [...]’ en it lêste ‘De simmer en de winter’ (s. 53) ‘Dizze winter frearen nachts de swannen / yn it iis...’. Yn ‘De rozen’ (s. 19) yn 'e midden fan 'e bondel is it dúdlik simmer: ‘Op een late juni-avond, hoog in neon,...’ en mear fersen tsjûgje fan gedachten oan maitiid en simmer. Yn Reager fisk en man sjocht men it ferrin fan 'e seizoenen.

Wat de fersen sa slim makket is dat der hast gjin lyrysk-ik yn foarkomt: en dêrby ek net in (ta in persoan) beheinde wrâld. De ‘ik’ dwaalt troch it lânskip en de tiden en praat net folle oer himsels: de persoan liket ek fan minder belang as it plak dêr't er is. ‘Doe't ik op in pream by terpen lânskaam / rôpen se de skiednis fan 'e kant ôf’

[p. 282]

(s. 42). De ‘ik’ is in fêststeand gegeven, dy wrot net yn himsels om. Dat er de plakken fan earder opsiket bepaalt him fansels al. De mins en syn driuwfearren is net wêr't it hjir yn 't foarste plak om skynt te gean, it liedmotyf is de grûn of it plak, dy't de minsken dy't der wenje, bepale (s. 42):

Hoe't se yn dit lânskip altyd wenne ha,
Under loften fan in âldens dy't gjinien
Fan 'e bewenners him noch heucht

of

De huzen fan dit widzjende doarp:
Se litte my foarbygean, want se sliepe.
Oant hjir it wetter en it gers,
En de sielen sliepe oer de feart.
De âlde mannen fan dit doarp,
Se laitsje, want se hâlde fan it wetter.
...

(út: ‘It wetter en it gers’, s. 44)

Mei de foarm fan Berga's gedichten is wat bysûnders. De rigels komme yn harren breedte op 'e lêzer ôf, wat ek konsekwinsjes foar it ritme fan 'e gedichten hat: ûnder it lêzen krij ik oanstriid om mei de foet de maat mei te tikjen, lykas by muzyk. Soms bliuwt in rigel ek stykjen oan 'e ein, omdat de rigels op 'e frjemdste plakken ôfbrutsen wurde èn omdat Berga net wurden weilit, dêr't oare dichters dat wol dogge. Hy liket alle ferhâldingswurden, lidwurden en oanwizende foarnamwurden stean te litten en dat wurdt soms hinderlik yn 'e enzjambeminten, dy't it ritme opkeare (s. 17):

Wat zou hij missen, reizend als zo'n
Jongen, in gezelschap van een hond die
Even jong was: Geen bagage en geen
Vijand als de tijd....

Hoe ‘breed’ de rigels ek binne en hoe't de taal de sprektaal ek beneikomt, der ûntstiet yn 'e gedichten in grutte spanning omdat de dichter om ‘it’ hinne draait. Yn hast alle gedichten is sprake fan wat ûnbeneamds, eat dat wol of net kend wurdt troch de bewenners fan in doarp of de ‘ik’, mar oan de lêzers net dúdlik wurdt, lykas yn ‘Dit doarp’ (s. 45):

Dit doarp. De fraach is oft dit doarp
Genôch te bieden hat. De froulju
Dy't it hearden: de petearen dy't
Oer it wetter gean, it doarp
Dêr't alles wjukken hat, de wyn soe
Beevje oant yn de lytse keamers.
En se woene ek wolris de feart op,
De jonge froulju út 'e stêden.

Wat is ‘it’ yn 'e tredde rigel? It beevjen fan 'e wyn oant yn 'e lytse keamers? En de petearen dy't oer it wetter geane soene dêr oer hannelje? De froulju yn 'e stêd hearre

[p. 283]

derfan en dat foarmet de wurking fan dit gedicht: der bart wat, de lêzer wit net wat, mar de froulju yn in oar plak wòl! Yn 'e twadde strofe wurde de froulju it ûnderwerp:

Immen kaam in dei. Se sei dat alles
Roek nei it doarp, se hie it oer
De dei, mar wist al dat de nachten
Hjir ek fol fan swietrook wiene.
En net lang dêrnei kaam wer in oar,
Dy hie it lûd fan hynders heard,
Se hie de hynders, dy't al lang op
Stâl steane, dúdlik wrinzgjen heard.

Dy froulju binne bleaun en sliepe
Mei de manlju fan de hynders yn
Dit doarp. Se prate oer it wetter en
De wyn dy't yn har keamers gûlt,
Se dreame fan de nachten yn dit doarp.

Men soe hjir as ynterpretaasje jaan kinne dat de fraach oan it begjin fan dit gedicht beäntwurde wurdt yn de lêste rigel: it ‘it’ is in yllúzje, de froulju dy't hjir kommen binne dreame noch altyd fan 'e dingen dy't it doarp harren net bean hat. Mar dan soe dy twadde strofe net folle doel hawwe en dy set my krekt op it spoar dat der wol deeglik wat is, mar wat mei it opgean fan 'e froulju yn it doarp ûnbeneamber bliuwe sil. Yn dy twadde strofe lykje de froulju hast te sizzen wat harren nei it doarp lûkt, mar wat se sizze wurdt daliks wjerlein; ‘Mar wist al dat de nachten hjir ek fol fan swietrook wiene.’ en ‘Se hie de hynders, dy't al lang op stâl steane, dúdlik wrinzgjen heard.’ Dizze rigel s, dit fers, dit doarp sprekt in grutte eroatyk út en miskien foaral wol troch dy earste sin: ‘De fraach is oft dit doarp genôch te bieden hat.’ Wêrom dy fraach as it antwurd sa dúdlik is dat de froulju dy't komme hjir bliuwe?

It falt my op dat froulju yn 'e fersen faak yn meartal neamd wurde en dat jout it effekt fan ôfstân. En krekt troch it faak ûntbrekken fan it lyrysk ‘ik’ ûntstiet der mytefoarming: net ien yndividuele frou tsjin wa't men praat, of oer wa't men it hat, mar it neamen fan de groep wurket as in ferklearjende bewearing: ‘De glêzen fan dit houten doarp: Se wjerspegelje de jonge froulju’ en ‘De froulju sliepe oer de feart’ (s. 44) en ‘Overal en zacht logies / Bij vrouwen die van paarden houden.’ (s. 18). Mannen komme ek wol yn meartal foar, mar in jonge of man kin ek it subjekt yn in fers wêze en dat is mei in frou noait it gefal. (Fergelykje: ‘Een reis, als man’ (s. 18). ‘De jongen met de hond’ (s. 17) en de titel: Reiger, vis en man / Reager, fisk en man. Dit hat fansels te krijen mei de man Wilco Berga, al mei men de namme fan de dichter en de ‘ik’ of ‘hy’ net tegearre falle litte.

[p. 284]

As der al in frou is, is dat in frou, lykas yn ‘De rozen’ (s. 19): ‘Maar een man die zingen wilde, moest er sterven, en wijzelf - een dwaas met zijn geliefde - moesten afscheid nemen.’ en ‘... In de vroegte geen / Publiek een dwaas die samen met een / Vrouw de eenzaamheid van binnentuinen opzocht.’ En yn it gedicht dêr't alle trije wurden fan 'e titel foarkomme, ‘De wylch’ (s. 51): ‘De beam dy't drôvich by / It wetter stiet, as in man / Allinnich. Yn 'e feart de / Grutte eagen fan in frou.’ In beam is de personifikaasje fan in frou dy't - dat stiet fierderop yn it gedicht - kliene skonken, swart hier fol mei diamanten hat. De lêste strofen geane sa:

De reager stjert, de einen
Stjerre mei it ljocht
De man stjert mei de beam
De frou is flugger as de dea

De wylch is earder as de dei
Werom by it wetter. Earder as
De fisk en de reager bin
De diamanten yn 'e feart werom.

Dus de reager, de fisk en de man stjerre of kinne stjerre wylst de frou se oerlibbet. Dit krijt in ekstra swier gewicht omdat de earsten de titel fan 'e bondel foarmje en de frou as yndividu hast noait neamd wurdt. Dy ûntkenning wurket yn omkearde rjochting: Giet it yn 'e hiele bondel om in frou? Of de frou?

Utslútsel jouwe faaks de gedichten dêr't it al om ien frou giet: Yn ‘Bin ik in stien’ (s. 43) stiet hast ûnopfallend yn 'e tredde strofe: ‘En jout myn hert as in orkest of / Manljuskoar soms lûd, de frou dy't my / Doe fuortsmiet heart it net, se fielt / It triljen dochs wol dúdlik yn it hert.’ Yn it lêste fers fan de bondel is der ek sprake fan in frou dy't der net mear is: ‘De simmer en de winter’. Yn 'e earste strofe wurdt de ôfrûne simmer betocht troch in lyrysk ‘ik’ dy't praat tsjin in ‘do’. De strofe einiget mei: ‘Yn 'e jûn wiest Leda en te dronken.’ Yn 'e Grykske mytology die Zeus him as in swan foar, doe't er Leda ferliede. (Se krige de twaling Kastor en Pollux). Kastor hâlde fan hynderriden en wie yn tsjinstelling ta Pollux stjerlik. Hjir leit faaks in link mei de hynders, dy't sa faak yn Berga's gedichten foarkomme.

As de frou Leda wie, wie de ‘ik’ in swan, dy't har ferliede woe, mar wat heechstwierskynlik net trochgie, want se wie te dronken. Hoe swier dit leed is foar de ‘ik’ wurdt net oanjûn en ik doar it net oan om mei al de swannen út 'e gouaches ‘De zwanen stijgen op en vallen’ en de oare fersen it al krekt oan te jaan. Mar as in frou Leda hjit en der yn 'e folgjende rigel swannen stjerre: ‘Dizze winter frearen nachts de swannen

[p. 285]

/ Yn it iis, mar wiest hjir net, / Do seachst net hoe't se bletten, seachst de reade wjukken net.’, dan soe de iensumens it tema fan dizze bondel wêze kinne en dan koe der wolris mear mei it ‘lyrysk-ik’ wêze as dat er sizze wol.