|
| |
| |
| |
Akky van der Veer
Fragmint út ‘Swart op wyt’
Swart op wyt is it boek dat yn 1986 bekroand waard mei de ‘Simke Kloostermanpriis’ en dat in earfolle fermelding krige by de Premio Europea di Padua.
Ik haw hjoed in hiele lange dei nei skoalle west. Ik tocht, dat der gjin ein oan komme soe, sa lang duorre it allegear. Ik siet mar te gapjen en te gapjen en ik wie sa slûch, dat ik by Baarda ûnder de literatuerles de eagen amper iepen hâlde koe.
Hy behannele ‘de Tachtigers’ en dat wie ferskriklik ferfeelsum. Hy hie in kassettebantsje mei gedichten fan Jacques Perk en dy liet er ús ien foar ien hearre.
Wy moasten se op papier ferklearje. Ik haw der hielendal neat fan makke. Fer-skrik-kelik! Yn ien wurd!
Ik hie gelokkich in pûde dropkes by my. Ik mocht fan mysels nei elk gedicht in dropke opite en dat hold my út 'e sliep. It wie krekt as hearde ik Jehannes preekjen:
Schoonheid, o Gij Wier naam geheiligd zij,
Uw wil geschiede; home Uwe heerschappij.
Naast U aanbidde de aard geen and'ren God!
En sa jeuzele dat mar troch, mei in lûd, dat my tinken die oan 008: ‘Er zijn nog drie wachtenden vóór u.’
JAKKES PERK! sette ik op it papier en fierder neat. Dat wurdt dus in tsien mei de nul der achter wei en Baarda yn 'e gerdinen, bin 'k bang.
Ik liet oan Sylvia sjen wat ik opskreaun hie en dy smoarde hast fan it laitsjen.
‘Wat in goeie!’ lake se.
‘Ik bin no ien kear sa humoristysk,’ sei ik. ‘Dat hast of dat hast net.’
‘Hoe doarste!’ sei se en ik stuts fiif dropkes tagelyk yn 'e mûle.
Ik bin fisueel ynsteld, dêr kinne se op skoalle mar rekken mei hâlde. Dat stie yn myn test!
Ik moat gedichten dus swart-op-wyt foar my ha, oars kin 'k se net neikomme en begripe. Ik moat se lêze en nochris lêze.
Ik fyn dat útplúzjen en analisearjen trouwens gewoan flauwekul. In gedicht is muzyk en gjin wiskunde.
Wat it fak wiskunde oangiet: Rens Roazema siet hjoed neist my. Hy liet foar de les
| |
| |
brutaalwei de lange lea op Anneke har stoel sakje en frege: ‘Is dit plakje soms frij?’
Krekt oft er dat net wist!
‘Ja, Anneke is siik,’ biet ik him ta. ‘Sykte fan Pfeiffer.’
Mar dat hie 'k al sein, sei er en dat leaude er net.
Hy siet sa útdruklik neist my te sitten, dat ik de oandacht gewoan net by de les hâlde koe en ek net by Magnum, dy't foar de klasse kreas stie te wêzen.
Ik moast hieltyd mar nei Rens syn skrift sjen, dat er flak foar de fakânsje, tagelyk mei my foar f 1,65 by V&D kocht hat.
Hy brûkt it foar wiskunde. Ik net.
Ik sit no wer yn myn rútsjeskrift te skriuwen, hoewol't ik:
| 1. | hûswurk meitsje moat, û.o. wiskunde; |
| 2. | nei Anneke ta moat; |
| 3. | mei Beppestyn oer Oarepake prate moat. |
In mins kin spitigernôch mar ien ding tagelyk.
De boeken binne gelokkich allegear kafte. Jehannes hat it moai dien. Izersterk. Hy hat der allinne fan dy âlderwetske etiketten op plakt. Ik ha niis besocht oft ik dy der wer ôf krije koe, mar dat woe net. Wat Jehannes docht, docht er goed.
Hy hat der twa jûnen mei dwaande west. Beppestyn tocht, dat it him miskyn wol te folle ynspand hie en dat er der net fan sliepe koe. Hy moast justerjûn fan har foar bêdtiid in beker waarme molke opdrinke. Mar dat hat net folle holpen.
Doe't ik fannacht wekker waard om't it sa benaud yn myn keammerke wie, sadat ik hieltyd fan de dea en fan pake Jelle - mei de redens ûnder de fuotten - dreame moast, hearde ik Jehannes op 'e souder hinne en wer rinnen en omtyskjen. As in bist achter traaljes.
Letter, it sil sawat twa oere west ha, want ik hie de koekoeksklok yn' e keuken al lang twa kear koekoek roppen heard en dy klok giet in kertier foar, hearde ik him by de trep del slofkjen.
Hy gie nei bûten en ried op Sanne syn brommer de stille nacht yn, om te dwaan, wat er blykber net litte kin. Om dêrnei rêst te krijen en him deljaan te kinnen.
Ik koe mar net sliepe, ik wie sa wekker as wat. Ik gie fan 't bêd ôf en haw, mei de oerklaaide tekken om my hinne, in stik yn dit skrift skreaun.
Myn memoires. Myn BOEK. Gjin wûnder, dat ik hjoed slûch wie!
Ik haw fan 'e moarn mei Sanne oer Jehannes praat, doe't wy tegearre by it kanaal lâns nei de stêd ta fytsten, elk nei ús eigen skoalle. Sanne hie 't smoar yn, om't er de brommer net oan 'e gong krije koe. ‘Jehannes hat 'm finaal fersûpe litten,’ sei er lilk.
| |
| |
Hy siet rûngear op Beppestyn har fyts út it jier nul, it wie gjin gesicht!
‘Mei Jehannes dyn brommer sa mar brûke?’ frege ik.
‘Ja, as er 'm mar net fersûpe lit.’
‘Witsto wol wat er nachts yn 'e stêd docht?’ ‘Jawol,’ sei er koart.
‘En dat fynsto goed?’
‘Hoesa! Moat ik dat goed fine dan. Da's Jehannes syn saak.’
‘Lienst him de brommer út. As er snapt wurdt, is it dyn skuld likegoed.’
Hy fytste as 't spoar, ik hime as in hûntsje achter him oan en koe him suver net byhâlde.
‘Fynst it net wat eigenaardich?’ rôp ik him ta.
‘Wat?’
‘Fan Jehannes.’
Hy knypte yn 'e hânremmen oan it stjoer fan Beppestyn har âldfrinzige fyts en doe fytsten wy neist elkoar.
‘Eigenaardich of net, Jehannes mòat dat dwaan. Net in mins hâldt him tsjin. Beppestyn ek net.’
‘As se him mar net snappe,’ sei ik ûngerêst.
Ik hearde fannacht Beppestyn tsjin Jehannes te kear gean. It wiè al net iens mear nacht, it waard al ljocht.
Earst wit hoe lûd fan: by dit en by dat en do wurdst nochris oppakt en moat dat no sa. Dêrnei waard har stim sêfter en guodliker en koe 'k net mear ferstean wat se tsjin Jehannes sei.
Beppestyn wit dus ek wol, wat Jehannes nachts docht.
To do what you do that you must...
Ik woe wol, dat Jehannes nachts thús bleau en it kamp en de oarloch ris ferjitte koe.
‘Wat hawwe se mei Jehannes dien yn dat kamp?’
Dy fraach baarnde my ferline wike freedtemiddei yn 'e mûle, doe't Beppestyn ynienen oer in oare pake begûn en dêr myn wrâldbyld folslein mei oer de kop skuorde.
Ik fertelde har ûnder it ôfwaskjen hoe't it der mei menear Altena foar stie en mei de kok, wat Menno krekt sein en dien hie, dat Ida net folle lêst fan de waarmte hân hie en goed iet en dronk en goed sliepte, wêr't de hotelgasten krekt wei kamen en hoe âld en/of jong en/of aardich/ûnaardich se wiene, koartsein: alle dingen, dy't Beppestyn yn 'e regel graach hearre wol.
Ik gie wiidweidich yn op wat ik yn seis wike tiid op it eilân belibbe hie, útsoarte net sa folle. Moarns bêdopmeitsje, ôfstofje, stofsûgje en de húskes en baaikeamers himmelje. Middeis nei 't strân, as it moai waar wie.
| |
| |
Mei Ida, mar meastal allinne. Jûns televyzjesjen, yn 'e bar sitte of lêze.
‘Dêr kaam it sawat op del,’ wie myn slotsin. Ik ferswijde wyslik wat net yn Beppestyn har kream paste.
‘Wat seiste?’
Se seach ferheard op. Se hie gjin wurd fan myn lange ferhaal heard.
‘De dagen fleagen om,’ fersekere ik har.
‘Miskien wurdt se wol demint,’ tocht ik bang. ‘Se sjocht der wurch út en dy suchtige fuotten! Se docht frjemd, der moat wat wêze.’
Ik gie even nei wat der wêze kinne soe. Ik gie it rychje by lâns. Sanne? Nee. Theo? Ek net. ‘Jehannes!’ tocht ik.
‘Ferfeelt er him?’ frege ik oan Beppestyn. ‘Wa?’ Se helle ratteljend de foarken, messen en leppels út it ôfwasktobke.
‘Jehannes. Hy hat no alle dagen frij.’
Se suchte. ‘Jehannes hat noait frij. Dy hat gjin rêst.’
‘Wat docht er dan allegear?’
‘Omtyskje! Ik krij nachts suver gjin wink yn 'e eagen. Dan hear ik him dêr boppe hinne en wer rinnen, men soe der mâl fan wurde.’
‘Dat is it!’ tocht ik.
Gjin wûnder, dat se der wurch út seach en suchtige fuotten hie. Se siet oer Jehannes yn. Ik droege de boarden ôf en de messen en de leppels en de foarken en ik tocht der oan, hoe slim as it wie, dat Jehannes noait gjin rêst fine koe en altyd mar omtyske, achterfolge troch de gedachte, dat op ierde de himel fertsjinne wurde moast.
Ik seach Jehannes foar my as Job út 'e bibel, sittend op 'e púnheap fan de oarloch. It lange, sloppe liif troch midden knakt. Mei holle eagen en holle wangen en in holle mage. Mei fodden om 'e lea. Mei in hert, dat jage en mei mealjende fragen oan God.
Wat hie Jehannes oan God beloofd? Yn dat kamp, doe't se him as in bist achter stikeltried opburgen hienen, trape hiene, slein hiene.
Hie er God beloofd, dat er rûnom it evangeelje ferkundigje soe, mocht er oait wer frij komme?
Ien kear yn 'e wike mei bibels nei de sike minsken. Hie er dat beloofd? Dan wie er no noch net frij!
‘It is in stakker,’ sei ik tsjin Beppestyn har rêch.
Se skrille op út har eigen prakkesaasjes en seach my wer hiel ferheard oan.
‘Wa?’
‘Jehannes.’
Se fiske noch in leppeltsje út it ôfwasktobke, fage it oanrjocht skjin en smiet it wetter troch de goatstien.
‘Jehannes hat syn bibels,’ sei se doe.
| |
| |
Sûnder bedoeling kaam dat der hiel komysk út. Ik fûn it teminsten komysk en ik moast laitsje. Jehannes hat syn bibels. As wiene it suertsjes by de boadskippen. Of boartersguodbisten, dêr't de lytse Jehannes him mei fermeitsje mocht.
‘Laitsje net! Der falt neat te laitsjen!’
Beppestyn har lûd wie ûngewoan heech en skerp, ik waard der kjel fan.
Se gie by de tafel sitten, de rêch nei my ta. Ik hearde oan it snuven, dat se gûlde. Ik seach, hoe't it sipeltsje yn 'e nekke leger en leger sakke, oant it net in sipeltsje mear wie.
Sels doe't se pake Jelle op in minne dei thús brochten, gûlde Beppestyn net. Ik ha hiel lang tocht, dat se net gûle koe.
En no siet se as in bern by de tafel te snotterjen. Ik wie der hielendal mei oan en it miel iten sakke my yn 'e fuotten. Ik woe nei har ta gean. De earms om har hinne dwaan. Waarme molke drinke litte. Leave wurdsjes sizze of wat ek mar. Ik koe gjin foet fersette. Alles wie my stiif.
Ik moast har treaste. Dat hie sỳ dien, doe't ìk gûle moast. As ik my wer ris sear fallen hie. En dy kear, doe't ik my oan de kachel baarnde. En doe't ik bang wie foar pake Jelle syn grapkes. De duvel achter de spegel. It fûgeltsje yn it fototastel.
Se hie my op skoat nommen, doe't ik sa ferskriklik kjel wurden wie fan pake Jelle syn lêste grap, doe't er troch it iis sakke wie en ferdronken.
Ik die neat. Ik stie der as in houten klaas by, mei stive earms en stive skonken, de skûlk noch yn 'e hân.
Ik seach hoe't it skouderskokken stadichoan minder waard. Hoe't se yn 'e bûse fan de mouskelk taaste. De sèlde mouskelk as doe mei pake Jelle.
Ik tocht ûnnoazele dingen, lykas: ‘Wat moat dat katoen fan dy mouskelk sterk wêze, allinne de blomkes binne ferblikke. Ferblikke read is rôse, ferblikke giel is krême, ferblikke pears is blau.’
Ik hearde hoe't se tetterjend de noas snute. Ik seach, dat se mei de bûsdoek oer de eagen fage en om 'e nocht om it sipeltsje yn 'e nekke socht en doe krige ik wer wat gefoel yn 'e fuotten. Ik die foarsichtich in stapke har kant út.
‘Beppestyn?’
‘Ja?’ Ik hearde as in pianostimmer nei de klank yn har lûd.
‘Wat is der? Is der wat mei Jehannes?’
‘Dyn pake,’ sei se.
‘Pake Jelle?’
Ik socht yn myn ûnthâld en stelde allerhande fragen oan mysels. Hie 'k de datum fan pake Jelle syn stjerdei fergetten? It wie dochs winter, doe't er stoar? Hie ik miskien wat missein, dêr't ik har mei op 't sear kommen
| |
| |
| |
| |
wie? Dat har mooglik kwetst hie? Wêrom gûlde se? Om pake Jelle? Kamen al dy opsparre triennen der no einlings út?
Ik seach hoe't se it hier yn 'e nekke beöardere. Se draaide it mei linige hânbewegings om 'e fingers en makke der wer in sipeltsje fan.
‘Pake Jelle?’ frege ik nochris.
Se kaam oerein, skodholle en seach my oan.
Har eagen wiene read fan it gûlen. Dat like frjemd. Sa ûngewoan.
‘Dyn oare pake,’ sei se.
‘Oarepake?’ Hie ik in Oarepake? Wa bedoelde se dochs?
Menno syn heit? Se wist dochs wol, dat ik noait PAKE tsjin menear Altena sei?
‘Hy hat hjir west. Hy wol dy sjen. Hy wol mei dy prate.’
‘Wa hat hjir west!’
‘De heit fan dyn heit.’
It kaam sa fûl oan, dat ik it fielde as in klap lyk yn 't gesicht.
Ik smiet de skûlk op it oanrjocht en draafde sûnder wat te sizzen en sûnder om te sjen nei bûten ta.
It ivige gejoel.
Dêr socht ik om, dy middei. Ik wie mislik, ik wie siik, ik wie lilk. It bestean fan in Oarepake lei my as in stien yn 'e mage.
Wat hiene se dien? Wat hiene se al dy jierren foar my ferswijd? Ida. Beppestyn.
Hoe faak hie ik net frege, net seùrd om wat oer myn heit gewaar te wurden. Ik hie Ida op in antwurd ferge. Neat.
Ik hie Beppestyn oan west, sa faak. Sa faak! Neat!
‘Dyn heit is dea,’ seine se. Mear seine se net. Ik wist neat. Ik wist net iens in namme.
It hie net allinne mar nijsgjirrigens fan my west. Ik woe witte, wa't ik wie. Wêr't ik wei kaam. Wêr't myn woartels leine. Op wa't ik like. Net op Ida, yn alle gefallen.
En no hie de heit fan myn heit by Beppestyn west om te sizzen, dat er my, nei sechtjin jier foar 't earst, sjen woe. Ik wie gjin AAP! Ik liet net àlles mar mei my dwaan. ‘Hy wol dy sjen. Hy wol mei dy prate.’ Dat hie dy Oarepake mar ris wat EARDER betinke moatten. No wie it te let.
Ik liet my langút neist de gersmasine yn 'e bleek falle, mar dêr wie it fierste waarm. Ik wist mysels oerein te hysjen en socht it skaad op fan de nageltsjebeam.
Sels dêr wie it near. Ik hie it gefoel, dat ik smoare soe, it swit bruts my út.
Lytse michjes dûnsen yn sirkels om my hinne. Ik klaude lilk mei de hannen yn 'e modder, dy't my oan de switterige fingers klibbe. It wie gjin sân. Ik siet net op it strân by de see. Ik wie thús.
| |
| |
Ik wie noch mar krekt thús fan seis wike fakânsje op it eilân, hie noch mar krekt tocht, dat der by Beppestyn oant yn ivichheid noait wat feroarje soe, hie my feilich field mei de fertroude dingen en minsken om my hinne en no dit: myn hiele wrâldbyld oer de kop! Der krûpte in siperske boarre ûnder de hage troch, seach my in pear tellen heechhertich oan, draaide doe net-ynteressearre de kop om en socht syn wenstich paad, dwers troch Beppestyn har blommetún, nei de stege.
‘Te let!’ smiet ik sûnder wurden achter him oan.
‘Te let!’ sei ik tsjin de loft, dêr't lytse skieppewolkjes yn dreauwen, dy't hieltyd fan foarm feroaren om my de gek oan te stekken. ‘No is 't te let,’ sei ik tsjin myn deade heit, dy't dêr yn 'e himel boppe de wolkens foar ivich stie te sjongen, as hie er neat op syn gewisse. Hy koe myn bertedei ommers net iens ôfwachtsje, gie moannen fan te foaren it hoekje om en liet Ida mei de brot sitte. ‘Ida is myn mem,’ sei ik tsjin mysels. Wìe dat wol sa? Wìe Ida myn mem wol? Ik twivele ynienen oan alles en oan elkenien.
Ik stelde my foar, hoe't ik hiel lyts en oprôle yn Ida har búk sitten hie, feilich en waarm en sûnder ferantwurdlikheid, lykas myn suske. Hoe't ik har oan 'e binnenkant streake en oanrekke hie. Dat wie fêst net wier.
Miskien hiene se my wol fûn. Miskien hiene se my by Beppestyn op 'e stoepe dellein, omdat se wol wisten, dat Beppestyn my dêr net lizze litte soe.
Troch it iepen finster fan it sydkeammerke, dêr't pake Jelle san en in heal jier lyn dea op bêd lein hie, kamen flarden muzyk op my ôf. Ik hearde it sjongen fan Theo syn fioele. In weemoedige wize fan dea en fan libben, oer de wissichheid, dat de simmer foarby gean soe. Opdroegje soe as in drip út in oséaan fol mei wetter. Weiwurde, as in sucht yn 'e ivichheid.
The last rose of summer, de triennen spatten my der fan yn 'e eagen.
‘Femke!’ rôp Beppestyn yn de achterdoar. ‘Femke, wêr biste?’
Okkie, waar zit je? De titel fan in boekje, dat se my foar lies, doe't ik noch hiel lyts wie. Okkie wie der net. Okkie wie fuort.
Ik siet by har op 'e skoat, se hie de earms om my hinne. Dat wie hiel waarm en hiel feilich. Se lies my in mearke foar oer in kabouter, dy't fan Okkie hiet. Dy't fuort wie. Mar Okkie kaam wol wer thús en libbe noch hiel lang en lokkich.
Ik seach, hoe't se op har suchtige fuotten yn dy âlde úttrape toffels fan har troch de stege rûn, nei it hok. Om te sjen oft myn fyts der noch stie. Ja, myn fyts stie der noch.
| |
| |
Ik hearde har tsjin Sanne praten, dy't in nije útlaat ûnder de brommer sette. Hie er Femke ek sjoen? Nee, hy hie Femke net sjoen. ‘En as ik klear bin, mean ik de bleek,’ sei er, om Beppestyn foar te wêzen.
Ik seach hoe't se har eigen blommetún oereage, eage, har omdraaide en wer yn 'e hûs gie. Om't se my net fine koe.
Sanne begûn te sjongen, om't it mei de nije útlaat aardich slagge. Hy song dwers troch Theo syn spyljen hinne, mar it hearde weemoedich.
Yesterdayyy, al my trouble seemed so far awayyy...
| |
Akky van der Veer
Libben
Waard berne yn 1943 te Moarmwâld.
Har beropsoplieding krige se oan de Kr. Kweekskoalle yn Dokkum. Se stie yn ûnderskate skoallen foar de klas en studearre fierder.
Se helle de L.U. akte Frysk en dêrnei de M.U.-A akte foar itselde fak. Dy kennis brûkte se foar it jaan fan kursussen en foar it skriuwen.
Troud mei Henk Kuiper.
Trije bern: Elmar, Weimoed en Remco.
| |
Wurk
Read hier en reinwetter, 1973, in roman foar folwoeksenen, KFFB.
Moai waar op 'e Lemmer, 1980, Friese Pers.
Swart op wyt, 1985, Friese Pers.
Fan dat boek kaam yn 1988 in oersetting (fan Jant Laverman) yn it Hollânsk út by Leopold, ûnder de titel Zwart op wit.
Mei oaren:
Heechterp en it geheim jan de stien, 1987, Friese Pers. Mei Baukje Wytsma:
Disse en Jinge en Frou Hilarides, 1987, It Fryske Boek.
Frou Hilarides en it museum foar moderne keunsten, 1988, It Fryske Boek.
De saak Hilarides, 1989, It Fryske Boek.
Fierders koarte ferhalen, teksten foar toaniel (û.o. foar Tryater), kabaret- en bernelieten.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd
