Trotwaer. Jaargang 22

[p. 160]

Meindert Bylsma
Ungemakken

‘Lykas der magneten binne dy't sommige metalen oanlûke, sa binne der minsken dy't ûngemakken oanlûke,’ seit ús mem altyd, ‘en ús Sjouke is dêr ien fan.’

Sjouke, myn twalingbroer fan in oar aai as ik, dat wy lykje hielendal net op elkoar, hat sa no en dan nuvere ûngemakken. It begong allegearre mei syn mûle. Wy boarten foar hûs. Us mem kaam yn 'e foardoar en rôp Sjouke ta, dat hy om molke moast nei de boer. Mem sette it molkamerke njonken it stoepke by de foardoar en gong wer yn 'e hûs. Sjouke makke gjin risselwaasje om him oer it amerke te ûntfermjen. Ynienen begong er nuvere lûden út te stjitten. Hy die de mûle yn 't wiidst iepen en balte as in sike ko. ‘Ah, aah, aaahh, ah, aaaaah!’

De eagen hie er opspalke en syn tonge lei as in sleauwe kwabbe oer syn ûndertosken hinne. Ik lake my slop, sa'n healwiis gesicht wie it. Hy balte mar troch en wiisde mei de rjochterhân op syn mûle. Nei in skoftke wie ik útlake.

‘No moatst ek wer ris ophâlde.’

Mar hy hold net op.

‘Eèh, èèh, èèèh, èh, èèèèèh,’ âle er.

Ik fertroude it net mear, draafde nei binnen en rôp ús mem.

‘Der is wat mei Sjouke.’

Mem draafde efter my oan nei bûten en pakte Sjouke by de earm. Dy skuorde him los en âle noch lûder. Mem jammere der trochhinne.

‘O, chotskes, chotskes, wat hat dy jonge no samar ynienen!’

Op dat stuit kaam heit der oan.

‘Dy jonge kin de mûle net mear ticht krije,’ wie heit syn konklúzje, ‘syn kaakknieren sitte op slot.’

Aljendewei knikte Sjouke wyld mei de holle. ‘Ophâlde mei moartsjen,’ hjitte ús heit, ‘ik sil de auto ophelje, wy geane nei dokter.’ Sjouke hold him stil en stie ús stom, mei iepen mûle, oan te stoareagjen. It hiele trelit hie doe al wol in kertier duorre. Letter haw ik wolris besocht om in kertier de mûle yn 't wiidst iepen te hâlden, mar fier foar't it kertier om wie krige ik al kramp. Sjouke wie dus wol in trochsetter! Doe't heit mei de auto by ús stilhold en mem de kruk fan it efterportier beetpakte om dy foar Sjouke iepen te dwaan, klapte Sjouke syn mûle ticht. Hy begong te snotterjen en liet him troch ús mem bepopkje.

[p. 161]

‘Gelokkich, it is út himsels wer oerbettere. No hoege wy net nei dokter. Kom mar gau yn 'e hûs. Ik sil in kopke waarme tee mei in soad sûker foar him ynjitte.’

Ik wit net krekt hoefolle tiid der oerhinne gong, mar it duorre net botte lang, doe hie Sjouke wer wat. Efter hûs hiene wy in grientetún. Op in stuit kamen de tusearte hast om yn 'e smoargens. Wy hiene heit ûnthjitten om dy mei ús beiden te wjudzjen. Sjouke stelde it hieltyd út; dan wer soe er krekt te draakjefleanen, dan wer soe er in flot meitsje, dan wer moast er te fiskjen. Op 't lêst hie ik myn part al lang dien en syn part smoarde yn it túch. Heit hie it ek troch. Op in sneontemiddei snipte er Sjouke yn 'e kraach, krekt doe't dy op 'e fyts nei de buorren ta soe.

‘No earst wjudzje!’

‘Mar ik soe...’

‘Do soest wjudzje!’

‘Mar...’

‘In mar is in grutte kûle fol wetter, en dêr triuw ik dy kopke ûnder yn ast net gau nei de tusearte ta giest.’

In kertier letter hearden wy Sjouke oangean as in hiemdogge oan in keatling dy't narre wurdt troch in steal opslûpen jonges. Hy lei op knibbels yn 'e greppel tusken de beide ekers mei tusearte.

‘Help, help, au, au, au, ik kin net mear oerein komme.’

Doe't heit him by de earm pakte begong er noch folle mear te razen. As in fergroeide âlde lânwrotter krûpte er efter ús heit oan en gong yn 'e bleek lizzen. Hy raasde moard en brân en tusken it moartsjen troch ferdútste er ús, wat wy dwaan moasten: neat! ‘Lit my mar efkes gewurde, it giet aanst wol wer oer.’

En hy krige gelyk; nei in kopke waarme molke en in toffee, bekaam it al wer wat. By de twadde toffee koe er de rêch al hast wer rjocht krije. Ik lei doe al tusken de tusearte want dy moasten fansels skjin en op Sjouke hoegden wy net mear te rekkenjen.

Yn 'e rin fan ien jier krige Sjouke ôfgryslike magekrampen, waard er in kear hast blyn, koe er de finger net út in flesse krije, krige kramp yn 'e kûten, waard er dôf, krige er in oanfal fan kreupelens, koe er in skoftke net mear prate, rûn er in set mei in lamme earm. Elke krupsje lykwols waard út himsels wer better.

By de tredde kear hie ik him al min of mear troch. Us heit en mem net. Mar ik wie dan ek slachtoffer! Sjouke krige syn krupsjes altyd op in stuit dat er wat dwaan moast dêr't er gjin nocht oan hie, en ik, ik draaide der foar op.

‘Do dochst it mei sin,’ biet ik him in kear ta, doe't er ynienen net mear prate koe.

[p. 162]

Sadree't er de stim werom hie, en dat wie al rillegau, briefke er fuortdaliks oer oan mem, wat ik sein hie. Mem waard poerlilk. ‘Skammest dy net, soks te sizzen fan dyn eigen broer? Dy jonge hat it der al slim genôch mei.’

Efter memme rêch stie er te gnizen.

‘Gniis mar,’ tocht ik, ‘gnizers kinne gûlers wurde.’

Fan dy tiid ôf waard Sjouke noch mear yn 'e ruften lein. Mem hie har opsmiten as Sjouke syn psycholooch.

‘Dy jonge is net stabyl. Hy is fan in nerveus makkelei, wy moatte him wat mije, net te folle pressy op him útoefenje. Hy is no ienkear in type, dat ûngemakken oanlûkt.’

Sûnt dy tiid jildt mem har ferklearring as in hurdhouten wet dy't net oantaasd wurde kin troch de môge fan twivel. By my is dy twivel lang om let oanwoechsen ta wissichheid!

Sjouke syn brike ûngemakken binne no stadichoan minder wurden. Hy hat se ek net mear noadich; mem beskermet him ommers wol. Dochs is de beskerming de lêste tiid wat minder wurden, sa liket it wol. En doe't hy lêsten fan mem ôfwaskje moast en ik frijôf krige, stie syn gesicht op tonger en wjerljocht tagelyk.

Ik kin no oan syn hiele hâlden en dragen wol sjen dat er wer wat fan doel is; hy moat syn ‘image’ fan ûnfertúnlike hampelman dy't gjin pressy ferneare kin, wer wat oppoetse. Ik hâld him ûnopfallend yn 'e kuer; ik loer op in kânske om him in gat troch de noas te boarjen. Al in pear dagen sjoch ik him omskarreljen by it stekje tusken ús hiem en dat fan 'e buorlju. It is in eken stekje mei fiif spilen. Ik kin der mar net efter komme, wat er wol.

Op in sneontemiddei haw ik gelok. Sjouke skaait wer by it stekje om. Ik stean, ûnsichtber foar him, efter de nageltsjebeam. Hoeden loert er alle kanten út en besiket syn holle tusken twa spilen troch te stekken. It wol earst mar net. Mar, tusken de tredde en de fjirde spyl slagget it ynienen wol. Hiel foarsichtich kin er de holle der tuskentroch krije en like foarsichtich lûkt er him ek wer werom. Dan gnysket er triomfantelik. It is wol dúdlik, hy wachtet no op in gaadlik stuit. As Sjouke in pear dagen letter thúskomt, wachtsje ik him op by de efterdoar.

‘Do moatst fuortdaliks nei Hylkema om in amer keunstdong.’

‘Dêr ha 'k gjin sin oan; ik kom krekt út 'e buorren wei.’

‘Dan silsto sin meitsje moatte.’

‘Tochsto dat?’

‘Ja, dat tocht ik.’

‘No, dan tochtsto ferkeard.’

Hy gnysket en rint de tún yn.

[p. 163]

‘Ik sil earst kninefretten sykje.’

Sabeare tafallich rint er yn 'e rjochting fan it stekje mei de fiif spilen.

‘Ferjit de keunstdong net,’ rop ik him nei. Ik slach goed fûl mei de efterdoar, sadat er it goed hearre kin.

In oere lyn binne heit en mem tige ûnferwacht ôfset.

‘Do seist it wol eefkes tsjin Sjouke? Jim hoege net op ús te wachtsjen. En net te let op bêd gean, hear!’

Ik fiel yn 'e bûse, oft ik it stientsje noch wol ha. Mei sin haw ik it útsocht op it grintpaadsje njonken ús hûs; it moast ommers krekt passe! It duorret net iens sa lang, dêr begjint Sjouke al te razen en te âljen.

‘Help, help, au, au, ik sit fêst! Help!’ Sabeare kjel draaf ik nei him ta.

‘Do soest om kninefretten.’

‘Dat soe ik ek, mar ik stiek by fersin de holle troch it stek en no sit ik fêst.’

Ik gean op knibbels by him lizzen, pak him by it skouder en begjin te lûken.

‘Au, au, au, net dwaan!’

Ik lit him wer los en helje it stientsje út 'e bûse. In pear dagen lyn ha 'k útfûn, wat it geheim fan it stekje is: de fjirde spyl, dêr sit it him yn. Dy hal oan 'e ûnderkant wat romte. De ferbining tusken spyl en dwersbalke is yn 'e rin fan 'e tiid wat útsliten en dêrtroch sit der wat romte yn. Ik kin him sa'n oardel sintimeter hinne en wer bewege. Op it wiidst is der krekt genôch romte om in net al te grutte holle - Sjouke hat mar in lyts kopke - trochhinne te wrotten. Is de romte tusken de spilen lykwols op it smelst, dan kin der gjin kop mear troch. Sjouke âlet en âlet mar troch en ik rop him ta dat er meiwurkje moat. Ik begjin tsjin de fjirde spyl oan te drukken. Yn 'e holte oan 'e bûtenkant lit ik it stientsje falle en druk it mei de tomme goed fêst. In pear dagen lyn ha 'k it útprebearre. Allinnich mei in skroevedraaier koe ik it stientsje der wer út krije. Sjouke is eefkes opholden mei jammerjen. Hy hat neat yn 'e gaten en docht krekt, as wurket er tige mei om los te kommen.

‘It wol net,’ sis ik en kom oerein.

Sjouke begjint wer te jammerjen.

‘Do moatst heit en mem ophelje!’

‘Dy binne net thús.’

‘Dat lychst!’

Hy begjint op it allerfûlst te roppen.

‘Help, help my, ik sit fêst!’

Der komt gjinien.

‘En de buorlju hoechst ek net op te rekkenjen, want dy binne útfanhûs.’

Ik kin oan syn eagen sjen dat er no wit dat er fan my gjin help mear ferwachtsje kin. Hy freget my dan ek neat mear. Hy tinkt fansels noch altyd dat er my net noadich hat. ‘Aanst as it tsjuster wurdt, komme de nachtroeken.’

[p. 164]

[p. 165]

Ik gean der eefkes noflik by lizzen yn it hege gers.

‘Dat binne eage-pikkers.’

‘Ik bin net bang foar sokke roeken.’

‘Ek net foar flearmûzen? Dy dûke de minsken yn it hier. Ljocht hier, dêr binne se gek op!’

Sjouke strykt mei de hân troch syn ferblikke hierboskje.

‘Lit se mar komme.’

‘En wylde katten! Se sizze dat it hjir stikt fan de ferwyldere katten. Dy hâlde har oerdei beskûl, mar as it tsjuster wurdt, komme se op 'e lappen. Se hawwe in hekel oan minsken. Se sille wol gemien bite en klauwe kinne.’

‘Ik sil se de sturt wol tusken de efterpoaten teare, dan kinne se mar útnaaie.’

Sjouke laket lûdop.

Stadich kom ik no oerein en like stadich rin ik nei hûs.

‘Ik sil om iten. Do fermakkest dy wol?’

‘Oer my hoechst net yn te sitten!’

Ik slach wer ris in kear goed fûl mei de efterdoar en gean, ynstee fan nei binnen, efter de nageltsjebeam stean. Ik sjoch, dat Sjouke oan 'e fjirde spyl begjint te lûken. Hy besiket him nei bûten te triuwen. It slagget net. Hy besiket it nochris. Wer sûnder resultaat. Hy hâldt eefkes op, as wol er de fernuvering de kâns jaan troch syn hiele lichem hinne te krûpen. Hy besiket nochris de spyl nei bûten te krijen en dan feroaret de fernuvering stadichoan yn bangens. Hy begjint wyld oan 'e spilen te skuorren. Al gau begjint er ek wer te roppen, te balten, te âljen.

Ik gean yn 'e hûs, slach nochris fûl mei de efterdoar sadat er it goed hearre kin en helje de broggen dy't ús mem foar ús klearmakke hat út 'e kelder. Ik yt earst myn eigen broggen op en dan dy fan Sjouke. It is krekt, as smeitsje de lêsten sa goed wol as de earsten.

Meindert Bylsma

Libben

Berne: 11-11-'41 te Wergea.

Berop: learaar oan in skoallemienskip foar leger berops ûnderwiis te Harns.

Niget oan taal en wat jo mei taal dwaan kinne.

Wurk (foar jongerein)

Patat spesjaal. Lês-, sjoch- en dochboek.

Mei Douwe Kootstra, Tiny Mulder en Baukje Wytsma. 1985.

Dochsels I, II, III. Mei Baukje Wytsma en Swami Anand Johannes. 1983-1985.

Mei oaren: Heechterp en it geheim fan de stien. 1987. Fierders foaral losse publikaasjes yn tydskriften en bernekranten, foaral yn Fersefariaasje.