Trotwaer. Jaargang 22

[p. 143]

Frits van der Kuip
Ut de polder

Oer: Margryt Poortstra, Fragmint.
Koperative Utjowerij, Boalsert 1989.

Margryt Poortstra jout yn har roman Fragmint in beskriuwing fan in part fan it libben fan in jonge frou, Frouke. Lykas foar in soad minsken is foar de haadpersoan it libben faak komplisearre, riedseleftich en fol problemen. Men soe úthâlde kinne dat dy kompleksen al yn de foarm fan de roman ta utering komt. Alhoewol, it grutste part spilet yn de notiid en is ridlik gronologysk fan opbou mei hjir en dêr in flash-back. Troch dat ferhaal hinne binne skean printe stikjes struid. Yn in ynterview (Friesch Dagblad, 30-9-1989) ferdútst de skriuwster dat de langere stikjes yn it ferline fan Frouke spylje en de koartere stikjes har deidreamen binne. In net al te oerdreaun komplekse struktuer dus, dy't oanslút by wat de sljochtwei moderne lêzer fan in moderne literêre roman ferwachtsje kin.

It ferhaal is yn trije parten opdield. Yn part I wurde Frouke, har man Piter en har twa bern yntrodusearre. Hja wenje yn in nije polder yn in nije went en bouwe in nij libben op. Dêrfoar, sa komt men troch flashbacks oan de weet, hat Frouke in slimme tiid hân. In postnatale depresje nei har twadde bern, wylst hja op in flatsje yn de drokke rânestêd wennen. It nije libben fan Frouke lit him koart omskriuwe. Piter hat syn wurk, Frouke rêdt mei de bern, tekenet en docht frijwilligerswurk. Dochs sinniget it har net. Se begjint te prakkesearen, bylden fan har earder libben dûke op, se hat deidreamen, it sjit har yn de rêch. Se siket hâldfêst by oare froulju. Mei har fysioterapeute Anne krijt se in bysûndere relaasje. Se freget har ôf oft se lesbysk is. Yn alle gefallen is se knap labyl. Letter giet se nei har âlde freondin Welmoed.

Yn part II komt it nei in mislearre sollisitaasje en in ferreinde fekânsje ta in útbarsting mei Piter. Yn part III is se in skoft útfanhûs by Welmoed yn Grins. Dêr treft se har jeugdleafde Willem. Der bloeit wat op, mar it wurdt neat tusken harren. Stadichoan komt se ta harsels. It tal deidreamen is lytser as yn it begjin. Oan de ein

[p. 144]

komt se wer thús, mar de polder is dan net mear wat dy earst (foar har) wie.

It leit eins suver yn de reden om te ûnderstellen dat de nije polder de metafoar is fan de him stadichoan opfoljende leechte, it lân dat opboud wurde moat, it libben dat op 'e nij ynfolle wurde moat ensf. Ynearsten hinget der in fleurige glâns oer Frouke har libben yn it nije doarp. Se draait mei al har ynset yn frijwilligerswurk mei: it doarp moat tierich wurde. Har omstannichheden lykje ideaal, seker as de skriuwster dy ôfset tsjin de problemen dy't minsken om Frouke hinne hawwe. Sa rint it houlik fan in buorfrou op de klippen fanwege de dranksucht fan dy har man. Nee, Frouke foarmet mei har Piter en bern (jonkjefamke) it ideale Libelle- of boargermansgesin. Wat wol men noch mear? En dêr sit, tink ik, no krekt de oast. Want is de polder tagelyk net it benearjende symboal fan alles dat yn it foar al fêststeld, útstippele en úttekene is? Sa ûnderfynt se op in bepaald stuit har libben (s. 45):

Is dit it wat ik wollen ha... Alles falt kreas yn it fêste patroan dêr't de measte minsken harren yn bewege. In harmonieus en glêd bestean. Se is amper tritich en no al kin se har fierdere libben úttekenje. Mei Piter en de bern, mei Piter allinnich en dan is it oer.

By dy ûntefredenens komt it pleage wêzen mei in mooglik noch net folslein ferwurke postnatale depresje. Noch foar part I, it begjin fan de roman, set de skriuwster in sêne del dêr't in byld yn jûn wurdt fan Frouke har djipste ellinde. Oan de iene kant wurdt dêrmei oanjûn dat dy depresje ta it eardere libben fan Frouke heart, oan de oare kant wurdt dêrmei in drôve, swiere toan set dy't in skaad smyt oer it fleurige begjin fan part I. Fierderop yn part I, en ek noch yn part III as Frouke alles op in rychje set, spoeket dat ferline op 'e nij.

By wize fan útflecht konstruearret se deidreamen (s. 46):

Frouke tinkt oan de deidreamen dy't se yn de stille oeren, as it hûs leech is, yninoar set. Se is dêryn har eigen regisseur en tagelyk de haadpersoan. Har tsjinspiler is dan de iene, dan de oare. Piter komt der net yn foar.

Dy dreamen hawwe in eroatysk karakter. Guon komt in ‘do’ yn foar, in ideale minske dy't ûnberikber is, dy't te hurd rint, dy't fan har skieden is troch glês, dy't har net opmerkt. Guon spylje yn har skoalletiid doe't se foar it earst ferkearing krige mei hàr ideale man. Willem (s. 79):

Se fertelde Welmoed fan de deidreamen, dêr't se noait mei ien oer praten hie en dêr't Willem

[p. 145]

de lêste tiid hieltyd faker yn werom kaam. Welmoed hie it fan tichtby meimakke... De jierren dat Frouke troch alles hinne fereale wie op Willem, dy't har amper sjen woe... Se wie mei Frouke bliid doe't der yn 't lêste skoaljier feroaring kaam.

Oft it foar in skoft fan hûs wêzen (part III) te krijen hat mei in langstme om Willem wer te sjen fan wa't se wilens wit dat Welmoed him wolris yn de stêd tsjinkomt, is mar tige de fraach. Goed, der fynt in moeting plak, der is eroatyske spanning, dat wol. Mar it wichtichste foar Frouke is dat se in skoft op in ôfstan stean wol fan har deistich libben, it útstippele bestean yn de polder (s. 91):

Op de iene of oare manier besiket se troch de grinzen hinne te brekken. Se wol út it stramyn wei dêr't se oan no ta yn libbe hat. It liket wol as hat de romte fan de polder dermei te krijen, de nije kânsen dy't in blanko doarp lykje te bieden.

Men sjocht hjir ek in subtyl gearranen fan de twa aspekten dy't de polder yn him hat, it nije begjin, de yllúzje en it fêstleine patroan, de desepsje.

Yn feite funksjonearret de dûbelmetafoar fan de polder yn it hiele boek. As Frouke beslút by Welmoed yn Grins te útfanhúzjen, hat se de yllúzje dat se harsels folslein weromfine sil. Yn Grins set se har libben op in rychje. Se rekkenet ôf mei Willem. Dat haadstik út har libben hat se no ferwurke. Har labiliteit liket te ferdwinen (s. 138):

De betiizjende deidreamen om Anne en Willem hinne binne oer. Stadichoan begjint se wer fêste grûn ûnder de fuotten te fielen.

Mar út it byld fan de ein dy't út in wek besiket te klatterjen en hieltyd weromglidet (s. 141) docht bliken dat it lykwicht fan Frouke wankel is. Uteinliks giet se werom nei hûs. It thúskommen by man en bern wurdt lykwols net beskreaun, mar it doarp yn de polder (s. 143):

De rein falt mei bakken út de loft. In grize dei. Eefkes hie de maitiid der west... Se hawwe de strjitte opbrutsen. Alles wie fersakke yn twa jier tiid.

In iepen ein. Frouke is al har yllúzjes oer it nije libben yn de polder dêr't se yn it begjin fan it boek safolle fan ferwachte, kwyt.

Ta beslút wol ik noch wat kwyt oer de wize dêr't de skriuwster bytiden mei de wurklikheid omboartet. Oan de ein fan it boek wurde de jonge beamkes yn it nije doarp beskreaun (s. 143):

No hawwe alle beamkes de stipe fan twa peallen, mar it helpt net genôch. Se bûge en swaaie, se gripe mei tsien hannen tagelyk om harren hinne yn de lege loft en brekke de nekke. Ut. Net allegear fansels.

[p. 146]

Yn dizze beskriuwing kin men in wjerspegeling sjen fan de ynderlike tastân fan de haadpersoan. Frouke soe dan sa'n beamke wêze dat de stipe hat fan twa peallen, Anne en Welmoed faaks. Oft sa'n beamke it helje sil, wurdt yn it midden litten. De iepen ein, sis mar. In oar foarbyld is it hjirboppe al neamde byld fan de ein op de ôfbroazeljende râne fan it iis.

Sok brûken fan bylden bringt my Margryt Poortstra har dichtbondel Krúswetter (1987) yn it sin. Dêr gean ik no even op yn. Dy bondel begjint mei sênes út in bernetiid, beslacht in grutter part fan in libben as Fragmint. Wat opfalt, is de oerienkomst fan benammen de fersen út ôfdieling II mei de roman. De deidreamerij kin men fine yn ‘âlde leafde (1)’ (s. 16):

Dy soe ik noch ien kear
moetsje wolle
feilich troud en troch de wike

ik sykje yn myn dreamen
noch om dy

en yn ‘ynkognito’ (s. 23):

as in ferklaaide kening
slûpsto
troch myn dagen

allinich ik wit
wasto bist
...
hoe neaken
komsto by my
yn 'e nacht

It gefoel fan fêst te sitten dat de oarsaak fan dy dreamerij is, kin men sjen yn ‘sleur’ (s. 24):

hast hie ik my deljaan sillen
yn it deistige
trúnjen
fan de tiid

do skeatst
as de bliksem
troch myn dream

mei dy ûnderweis
bin ik wer nomade

It fan hûs gean, de rûzje mei Piter, kin men ek lêze yn ‘kearpunt’ (s. 18-19). Fierders wol ik noch wize op it fers ‘zeewolde 1983’ (s. 50). Dêryn klinkt de yllúzje tsjinoer de polder:

it bleate sân
skjin en noch bewenne

...

sil foar ús
't ûnthjitten lân betsjutte

As ik kieze moat tusken de wat sobere fersen en de bytiden poëtyske roman mei syn rykdom oan metafoaren, dan nim ik de lêste foar kar. In kwestje fan smaak mis-

[p. 147]

kien, mar net allinne. Want ik ha grutte wurdearring foar it feit dat Margryt Poortstra op in sfearfolle en nea net swier oansette wize in probleem ûnder wurden bringt dat lang net fan elkenien ûnderkend wurdt, de húsfrouljusblues, it gefoel fêst te sitten yn in libbenswize dêr't men (min ofte mear) sels foar keazen hat, mar dy't úteinlik gjin befrediging jout.