Trotwaer. Jaargang 22

[p. 124]

Oarlochsliteratuer anno 1990 yn koart bestek

Oer: Ak Wassenaar, Deiboek Menaam 1944-45.
Utjouwerij Van Wijnen, Frjentsjer 1990.

Foar ien dy't de lêste oarloch net meimakke hat, is it lêzen fan dokuminten oer dy tiid, tink ik, in oare belibbing as foar ien dy't de oarlochsjierren bewust trochlibbe hat. De lêste sil werom sjen nei in tiidrek yn it eigen libben en kin de ynformaasje dy't jûn wurdt, ferlykje en/of oanpasse by de al bekende wurklikheid, wylst lêzers ûnder de 47 jier inkeld de ferhalen fan in oar hawwe. En al hoe goed men ek op 'e hichte wêze kin fan de feiten en hoefolle oarlochsdokumintaasje men der ek op nei slein hat, men kin net neikomme hoe't dat no wie om yn beset lân te wenjen.

Krekt dêrom fyn ik oarlochsdeiboeken nijsgjirrich, it binne frij persoanlike ferslaggen fan hoe't men sa'n tiid yn alle fasetten belibbe. En wat mear as men soks lêst, wat mear besleur men dêroer krijt. Lykwols bliuwe it ek persoanlike ferslaggen dy't sa fan inoar ferkille, dat men as lêzer net ien koherint gehiel fan dy tiid werjaan kinne sil. As ik it deiboek fan Anne Frank, dy't fan har 13e oant har 16e skreau, neist dat fan Ak Wassenaar lis, is dat ôfsjoen fan 'e leeftyd en de sitewaasje (Anne Frank wie as Joadse ûnderdûkt yn Amsterdam en Ak in boeredochter dy't har frijút bewege koe op it Fryske plattelân) in hiel oar ferslach. Wêr't Anne Frank it papier brûkte om har eigen ûntjouwing te folgjen, dêr hâldt Ak har stil: ‘Ik wol 't der net mear oer ha’, einicht se in pear kear har deiboekfragminten, as se spul mei de rest fan it húsgesin hân hat. Blykber hie se der gjin ferlet fan hiele persoanlike kwesjes op te skriuwen. Har stikjes binne ek koart en se notearre foaral feiten. Mar just omdat se sa konsekwint alle dagen skreaun hat, krijt men in hiel reëel byld fan wat har it measte dwaande hâlde. Sa skriuwt se faak oer de fytstochtjes nei Ljouwert om broer Jan yn 'e gefangenis pakjes te bringen. It wie al dúdlik, dat se oer him yn noed siet, mar dat wurdt it noch mear as se alle details fan dy episoade opskriuwt.

Sa hat se ek in soad oer it ferrin fan é oarloch skreaun. As de súdlike helte fan Nederlân al foar de winter fan '44-'45 befrijd is, skriuwt se al fol hope (s. 64): ‘No moatte se gau nei de brêge fan Arnhem’ en al gau dêrnei komme de tryste berjochten fan it mislearjen fan dy slach. Ik fyn it aardich om te lêzen hoe't ‘gewoane minsken’

[p. 125]

op dy tsjinslach dêr't de politike feiten wol fan bekend binne, reagearre hawwe. En ik sjoch der ferheard fan op dat sa'n fanke fan 16, dy't dochs ek wol oare saken oan 'e holle hie, safolle oer de oarloch te skriuwen hie.

Saken dy't streekrjocht it libben fan Ak rekken lykas it spinnen fan reaven jern en de ferdwiningen fan lju út it doarp wurde fansels ek notearre. Hoe't de panyk tasloech by de Dútsers wurdt goed werjûn as se alle hússikings yn it doarp opskriuwt. It iene nei it oare wurdt foardere: hynders, fytsen, radio's en op 't lêst sels wol en spinwielen. Op dy wize ûntstiet der in yndruk fan it gewoane doarpslibben yn 'e besetting.

Yn it foaropwurd stiet dat Ak it deiboek yn it Frysk skreaun hat en dat se it dêrnei sels yn it Nederlânsk oerset hat en dêrnei wer yn 'e Fryske stavering. Mei Freark Dam yn 'e LCetera fan freed 8 juny 1990 soe ik winskje wolle dat it oarspronklike deiboek yn in argyf te sjen wêze soe. Want de styl mei dan oanpast wêze oan it hjoeddeistich taalgebrûk mei it doel om it flot te lêzen, mar in útdrukking as ‘net te sunich’ fyn ik net passen yn 1945 en dan wurd ik benijd nei wat der stien hat.

Deiboek Menaam 1944-45 is in moai útfierd boekje, dat weardefol is foar de skiednis fan Fryslân en him as deiboek goed lêze lit. Dat men as lêzer hiel goed oan it fanke Ak Wassenaar foarby kin, omdat se net wiidweidich yngiet op har eigen persoan, fyn ik wol wat spitich, mar it jout ien dy't nei de oarloch berne is, in aardige yndruk fan 'e soargen fan in húsgesin yn 'e besettingstiid.

Jetske Bilker

[p. 126]

Oer: Geart van der Zwaag, It spoekskip. In oarlochsferhaal út it Wetterlân.
Koperative Utjowerij, Boalsert 1990.

Dit postume proazadebút yn boekfoarm fan Geart van der Zwaag (1924-1989) heart ta de oarlochsliteratuer yn dy sin dat it yn 'e oarloch spilet en dat it oer ûnderdûkers en deserteurs giet. Mar eins is it folle mear in lytse roman oer it wetterlân. De plot fan it ferhaal, twa bruorren dy't op harren skipke oantangele komme te sitten mei twa deserteurs út it Dútske leger, wurdt troch Van der Zwaag eins mar kwealk nei de foargrûn helle. It bonkerak fan it ferhaal is foar Van der Zwaag mar ‘nebenbei’, sa liket it. De twa bruorren wurde psychologysk net djipdollend beskreaun en de karaktertekening is sadanich dat de lêzer eins net folle ûnderskied makket tusken Jitse en Meine. Ek it benearjende fan it probleem om de Dútske deserteurs dy't te lestich wurden binne en sadwaande út 'e wei moatte, kriget by Van der Zwaag de klam net. De sin op it omkaft dat de bruorren foar dat probleem in oplossing sykje moatte (‘oars geane se der oan!’) is wol wier, mar komt net op dy manier op de lêzer ta. It ferskriklike fan de oarloch, it grutte dilemma dêr't de bruorren foar steane: de Dútskers al of net fan kant meitsje te litten, komt yn it boek mar sa sydlings oan 'e oarder. Van der Zwaag leit it aksint by it beskriuwen fan it libben yn it wetterlân. Yn dat beskriuwen is er in master. Oan syn styl fernimt men dat Van der Zwaag yn 't foarste plak fral as dichter in plak yn de Fryske literatuerskiednis krigen hat. De sinnen binne ôfwoegen, it idioom krekt, de styl net útwrydsk mar dochs hieltyd wer treffend. It libben op it wetter en it wurk op de pleats nimme yn dit ferhaal in folle foarnamer plak yn as de yntrige. Dêrtroch kriget men as lêzer sa út en troch it gefoel wannear begjint it eigentlike ferhaal no, wannear komt de spanning? Wa't in spannend oarlochsboek lêze wol, komt bekaaid wei. Men hat it idee dat men hieltyd noch mei de ynlieding dwaande is wannear't de ein al hast komt. Dy ein liket wat te min útwurke en nimt proporsjoneel te min romte fan it boek yn beslach. In psychologyske roman is It spoekskip net en likemin is it in tige spannend boek, wol sil it bliuwende fertsjinste ha as staal fan knappe beskriuwingskeunst.

Jelle Krol

[p. 127]

Oer: Sjoerd Palstra, Minske én bist: novelle oer in bewenner fan it Arbeitseinsatzlager Erika, Ommen-Wesseling.
De Tille, Ljouwert 1989.

Dizze novelle mei eins allinnich in novelle hjitte as jo dat opfetsje as in oantsjutting fan lingte, dus as in koarte roman. Neffens de hânboeken is dat net krekt: in novelle konsintrearret him op ien barren. Dat is hjir net sa. It ferbliuw yn Dútsklân, by Union Kraftstoff A.G., is faaks wol it wichtichste ûnderdiel, mar dêr giet in lange oanrin oan foarôf. Winliken falt ek dy wer yn twa parten útinoar: yn it earste part is de haadpersoan noch op frije fuotten, al wurdt hy dan wol socht, as tsjinstwegerer, en troch de Nederlânske polysje! Dat earste part is frijwat fragmintarysk, befettet in tal sterke stikken en jout wat in tekening fan de eftergrûn fan de haadpersoan. Fan haadstik 4 ôf sit de ik dan yn Ommen, finzenis foar swarthandelers en sok folk, en Durchgangslager foar de Dútske yndustry. Om oan de strafkompanjy dêre te ûntkommen jout hy him op foar Dútsklân. Dêr wurdt syn libben net mear bedrige troch wrede straffen mar troch de Ingelske bombardeminten. Yn Dútsklân komt er yn de kunde mei in Fransiskaner muonts mei wa't er hiel wat ôfpraat oer Hitler. Lange petearen yn de nacht tsjin it dekôr fan de earmoedige barakken. It jout de skriuwer de romte foar gâns oandacht foar Hitler syn Mein Kampf. Benammen op side 113 folgje de sitaten inoar op: ‘Mei myn maat lês ik ...’, ‘Mei him lês ik ...’, ‘Ik lês mei him ...’. It plak fan dy passaazjes yn it gehiel is net dúdlik; by it earstfolgjende bombardemint rekket de muonts dea en it praat is út. Frjemd is ek dat de mem dy't Remarque oerset, oan it begjin fan haadstik 6 wer neamd wurdt, wylst wy dy beskriuwing al fan earder kenne (s. 25 bygelyks). Inkeld wurdt it ferhaal ek ûnderbrutsen troch in stikje dokumintaasje, bygelyks op side 118/119 in sitaat út Dr. L. de Jong, mei gâns sifermateriaal oer Ommen. Soks heart net thús yn in novelle. Better hie in wat mear non-fiction-achtige oantsjutting as ‘oantinkens’ west. Dochs wit de skriuwer op guon plakken de benearring fan it kamplibben en de driging yn Dútsklân goed wer te jaan; ûngerjochtichheden lykas boppe neamd rinne der dan wer tuskentroch.

Sybren Sybrandy

[p. 128]

Oer: Skeind ferline: ferhalen oer it tiidrek 1940-1945.
Friese Pers Boekerij, Drachten/Ljouwert 1990.

Ek oaren ha der al oer klage dat jo sa'n bytsje oan 'e weet komme oer it ûntstean fan dizze bondel. Wa hat de gearstaller west en hoe is de kar ta stân kommen? Ek stiet nearne dat twa ferhalen (‘In fatsoenlike fint’, ‘Skraal earesalút’) al earder publisearre binne yn Skrael earesalút (Osinga, Boalsert 1970).

Fan de measte skriuwers fan bydragen yn dizze bondel is ek oar literêr wurk bekend. Hja skriuwe ‘literatuer’ en besykje wat oars. te leverjen as ‘oantinkens’ (de titel fan Mentha de Jong har ferhaal). Dizze ‘oantinken’-ferhalen jouwe uteraard in rige oantinkens oan ûnderskate foarfallen út de oarlochsjierren, sûnder dat dy foarfallen mei inoar in ienheid foarmje of op ien idee stuolje. Dit fragmintaryske karakter makket dat jin der ek minder fan by bliuwt; de yndruk is minder sterk.

Foar in soad minsken, faaks wol foar de mearderheid, wie yn de jierrren 1940-1945 de earste soarch hoe't hja (mei har húshâlding) it libben sa gewoan mooglik fuortsette koene. Hja moasten itende, smokende, teedrinkende ensfh. bliuwe en dêr gong gâns enerzjy yn sitten. It ferset is hjir wol in ein út sicht. Ek fan soksoarte saken binne der yn dizze bondel foarbylden te finen, it dúdlikst yn ‘Motorgek tsjin nazi's’ fan U.G. de Jong, en ek wol yn ‘Oarloch’ fan Anne Hellinga.

Hoe moatte jo dizze ferhalen no wurdearje? Ik tink dat it sa giet, dat jo earst in foarstelling ha fan de oarloch en dan neigeane hokker ferhalen dêr it bêste by passe. Der sit wat subjektyfs yn, dat is dúdlik. Jehannes Terpstra seit it yn syn ynlieding by it proaza yn Wjerlûd en forwar, Miedema, Ljouwert 1963 (karlêzing út de Fryske forsetsliteratuer), sa:

Mar as it wier is dat in oarloch alles oan 'e kant reaget, alles forrinnewearret, brekt en yn oare banen twingt, koartom as in oarloch totael is - en ik ha tonearsten gjin reden om dêr oars oer te tinken -

dan fynt er guon ferhalen te moai, te glêd.

Efkes letter hat er it oer de ûntwoarteling en alteraasje yn en nei de oarloch (s. 9). It hoecht net oer in grut drama mei hûnderten deaden te gean, as yn it ferhaal dy ferneatigjende útwurking fan de oarloch, bygelyks yn de minsklike ferhâldingen, mar te fernimmen is.

Dêrfan binne der yn dizze bondel goede foarbylden te finen, bygelyks de beide ferhalen dy't - net om 'e nocht - oernommen binne út Skrael earesalút.

Sybren Sybrandy