Trotwaer. Jaargang 22

[p. 81]

P. Yedema
Fan in jage foks en frije dichtersman

Oer: Jan Wybenga, De joksejacht
De Oare Utjouwerij, Enschede 1989.

De nijste bondel fan Jan Wybenga is in troch Goaitsen van der Vliet moai fersoarge útjefte fan de Oare Utjouwerij. It omslach toant de foar- en achterkant fan it jenevertontsje sa't dat op foksejachten yn Aldeberkeap meitôge waard, in amt, sa wurdt op s. 19 ferteld, dat ferjûn waard oan in ‘fertroud persoan’. In dergelike kwalifikaasje kin troch dizze foarmjouwing ek fan tapassing achte wurde op lêzer en besprekker fan dizze bondel, dy't, hoewol net de orizjinele ‘fjirtsjin dikkop’ jenever befetsjende, kwa ynhâld grif sa geastryk is.

De foksejacht is in synteze wurden. In synteze fan plattelânsfolkloare en klassike mytology; fan epyske en lyryske poëzy; fan dream en werklikheid. Wybenga besiket de balâns op te stellen fan syn dichterslibben. It gehiel is in soarte drama wurden yn trije bedriuwen mei in ballade as epilooch. De klassike trije-ienheid fan tiid, plak en hanling is hanthavene yn it twadde bedriuw, dêr't it ferhaal fan de moeting en it ôfskie fan de beide haadpersoanen yn ferteld wurdt. Dat ferhaal wurdt ynlaat mei in karakterskets fan de ‘skierfoks’, en dy syn kwellende selsbespegelingen foarmje de ôfsluting fan it gehiel. De toan fan dizze poëzy is licht, farieard en niigjend nei selsspot en satire. De swierrichheid fan dit wurk leit net sasear op it nivo fan de ôfsûnderlike teksten, mar yn it probleem om jin in byld te meitsjen fan de totale gearhing. It him sa opkringjende Foks-tema liket by faker lêzen mar foar in part by steat om dat ferbân te ferklearjen. Myn betinken is dat achter de promininte Foks de mytyske dichter-sjonger Orfeus skûl giet.

De Foks is in bekend Fabeldier. Rein of Reintsje is syn namme. Willem ‘die Madoc heette’ makke der in slûchslimme rebel fan dy't aloan de Hegere Machten fan Steat en Tsjerke te fiter naam. Yn de Aesopet ferliedt er in rudige roek ta in aria mei as nevendoel it stik tsiis dat by de earste hease triller syn diel wurdt. Dy Rein is in ûn-

[p. 82]

sentimintele pragmatikus dy't ut is op eigen bêst en dêrfoar de swakheden fan syn meiskepsels ta de grûn ta útbuitet.

By Wybenga komme dy trekjes amper oan bod. Syn foks leit de Macht gjin strie oerdwers. Hy is op foksûnweardige wize op syk nei it ferline, nei maten, nei de Ideale Muze. Hy lit him op 'e doele bringe troch in jong ding; hy is iepenhertich oer syn swakheden; hy sitearret Vergilius; hy skikt him. Hy is, om koart te gean, in meilijwekkend figuer.

Syn Foks is fral jachtobjekt, ‘ivich en erflik de sjitskiif’, en syn slûchslimmens stiet dêrmei fêst dat er ‘kwea te fangen’ is. Hy is in ‘solitêr tusken keppels’. Mei it fabeldier foks binne gjin dichterlike kwaliteiten anneks, dêrom lit de haadpersoan him by Wybenga in dûbelrol oanmjitte: ‘jage foks en frije dichtersman’. Fan ferdûbelingen tilt it op yn dit wurk: de klassikus op 'e klaai, de doarpsman yn 'e stêd, de dichter, ‘In flinterknipper, opgroeid yn in ferflokt paradys, grutbrocht troch wylden,’ in wolfsbern, Rein en Orfeus.

Dit wurk besiket ûnder oaren in ferhaal te fertellen, in iendeis barren wer te jaan, dêr't yn 'e ynlieding en ôfsluting op beskate plakken nei ferwiisd wurdt. De tiid is foar de haadpersoan in wichtich en benearjend barren, hy skôget syn libben as in slavetsjinst oan har, of him: ‘Kronos, tipelsinnige Titaan’, want wat hat er oars dien as ‘klokken opwûn en lykset, kalinders ôfskuord, mei agenda's tyspele’.

Foar it fertellen fan in ferhaal is de tiid in wichtich ynstrumint, in organisatoarysk prinsipe. Om wat doel oer de tiidsetting fan it gehiel te krijen, sitearje ik no de foarútwizing nei dat iendeis-drama op s. 16:

't Is lang ferlyn dat ik hjir yn it skaad
fan in earder espel eskebeammen lei,
in fearnsieu ear't sy berne waard,
myn reisgenoate foar ien dei
troch wat yn myn jonge dagen
in net-wrâld wie, dêr't de kultuer
fol ôfgriis oan foarby seach.
No bin de boarnen dêr't ik my oan lave
fersane of ferjûn.

Myn oplossing fan de ynklaaide ferliking komt hjir op del: De leeftyd fan ‘myn reisgenoate’, as er har moetet de deis fan de opnames foar de film ‘De Foksejacht’ (alwer in ferdûbeling) mei op dat stuit, liket my, op sa'n 25 jier rûsd wurde. Dan is dat ferbliuw ûnder de eardere eskebeammen dus sa'n 50 jier lyn. Stel dat er dan sels sa'n 20 jier wie, dan soe syn leeftyd op it stuit fan de moeting, dy deis, dus sa'n 70 jier wêze. Yn elts gefal âld genôch om as bern noch dit tafrieltsje sjoen te hawwen: (s. 10)

[p. 83]

 

en in T-Ford stuitet stadich

 

de buorren út de strjitwei del

De dei dêr't de moeting op plakfûn, is frij resint. Dat lied ik ôf út de meidieling oer de ‘healdronken skipper’ dy't har lyk yn it park fûn en dêrop 06-11 draaide. Dat alarmnûmer wie foar koarten noch 0011, as it my net mist.

De beskriuwing fan dy moeting beslacht de dielen Twa/II en /III en begjint mei in besyk oan it âlde doarp dêr't harren it ferhaal fan de autentike foksejacht dien wurdt. Faaks hat de haadpersoan it op him nommen, of is er as kenner frege, om de aktrise eat fan de couleur locale, fan de âlde folkloare, by te bringen. Hy nimt har mei de herberch yn, dêr't in âlde doarpsman it ferhaal fan de foksejacht docht, sa't er dy as jonge meimakke hat.

Op 'e weromreis nei de stêd fertelt er har ‘grapkjend oer âlde tiden:/in wâldkant-stoary’ oer Reintsje de komelkster en de nachtbidders. Op in terras yn 'e stêd is de filmploech dwaande. Der wurde wat petearen noteard. De moeting einget de jûns foar har húsdoar mei in tútsje op it wang.

De dêrop folgjende dagen skynt er op in eilân ta te hâlden. De lêzer moetet him wer yn 'e stêd, om krekt te wêzen yn de aula fan in útfeartsintrum dêr't hja dea yn 'e kiste leit. It ferhaal giet dat hja fermoarde yn in park fûn is; smoard. Yn it tiidrek fan de dêrop folgjende moanne mient er har skym rûnom yn 'e stêd opdûken te sjen. Dizze episoade einget as er in besite bringt oan it kafee De Parnassus dêr't keunstners en dichters elkoar en de Muzen moetsje.

As fansels komt jin de Orfeus-myte yn it sin as mooglik kader fan ynterpretaasje fan dit wurk. Orfeus, dy't mei syn lier floara en fauna, sels de deade natoer, wit te boeien, wurdt mar ienris yn syn libben troch in oar wêzen betsjoend, de nimf Eurydice. Hja is foar him as út in oare wrâld, de ‘netwrâld’, de film-wrâld? Hja wurdt hjitfolge fan in meiminner dy't se har sjarmes net fergunt en flechtsjend troch it gers wurdt hja fan in gifslange deabiten. Syn tocht nei de ûnderwrâld en syn lettere wegering fan oare froulju, ‘de venuswinkel’ (s. 45), is sûnder muoite te folgjen.

It Orfeus- en Reintsje-tema binne op frij losse wize mei-inoar ferfrissele. De Foks is bepaald net de metamorfoaze fan de dichter-sjonger as dy mei lege hannen út it hjirneimels weromkomt. Wybenga farieart op beide tema's en troch mekoar hinne. Fan gefolgen giet de werkenberheid wolris ferlern. Hy hat syn taak net opfette as in yntellektuele ynfuloefening mar as in orizjinele komposysje.

[p. 84]

It kin wêze dat de lêzer myn ynterpretaasje mar foar de helte oertsjûgend fynt en dat er de frijheid dy't ik yn 'e dichter bewûnderje mear op myn ûnkunde skoot om alle ferwizingen nei de myte teplak te krijen.

De gearhing yn dizze bondel is, faaks mei troch syn riedseleftigens, nea sa oerhearskjend, dat de selsstannigens fan de ôfsûnderlike teksten ferlern giet. De dichter berikt dat troch it tapassen fan in bulte fariaasje mei foarmen. Der binne in pear ballades, der is ôfwikseling fan rymjende en net-rymjende stikken, in side haikû, in side kwatrinen, der binne siden mei ôfwikende grafyske foarmjouwing.

Wat de grutte foarmen oangiet, moatte de twa ferheljende ballades neamd wurde. Hja fertoane net allinne nei de foarm, benammen it rymskema en de strofebou, oerienkomsten. Beide wurde yn 'e mûle lein fan in ferteller, dy't yn beide gefallen nei in stik ferline weromsjocht, yn wrok.

De âlde doarpsman fertelt it ferhaal fan de foksejacht, mar ferjit net om oan it slot te melden (s. 21):

Dat nêst it kluchtich stik folklore spile
daagliks in dreger stik fan earmoed, twang,
ellinde. Dat foei bûten jim program.

Syn konklúzje is: ‘..en ik ferspui/it hearefolk as ik har nammen hear!’

De âldfreon docht yn in oar kafee, oan in oare taap, syn ferhaal mei lyksoartige strekking oer syn tsjinsttiid. It is it relaas fan (s. 47):

... de bit're haat,
fan doe't ik koeieneard waard as gewoan soldaat.

It type ferteller en de folksaardige toan makket dat de útsprutsen sosjale krityk relativearre wurdt. Dy krityk, liket de dichter sizze te wollen, heart mei ta it ferline.

De monologen fan in oar duo, Gosse de maksimale dichter en Potsjewiid de postmoderne skilder - en yn in eardere faze ‘Gabriël en Michaël fan United Elevators’-wurde likemin serieus nommen. Harren opfettingen binne like tiidsbûn en reitsje de kearn net.

De klassike klankstrukturearringen as metrum en rym wurde fan de dichter loswei en nea yn alle strangens brûkt. Syn ritme is troch de bank in oangenaam oandwaande ôfwikseling fan swakke en sterke klam en it rym liket troch it ûnskematysk gebrûk suver hast op tafal te berêsten. As foarbyld fan syn losse technyk kin de ballade oan 'e ein besjoen wurde. It metrum is in strak folholden 4-fuottige jambe, mar it refrein, de ‘kearsprek’ hat in foet mear en de klam is ferskood:

[p. 85]

 

aede foxen binne quae te faan.

Alle strofen, op it envoi nei, binne 7-rigelich, mar der binne gjin twa strofen by mei itselde rymskema. Soms binne der twa, soms trije rymklanken. De frijheid dy't Wybenga him foar de klassike regels oer foarbehâldt, kin him, wat my oanbelanget, tastien wurde. Dizze ‘skierfoks’ wol ûnder gjin betingst foar skoalfoks oansjoen wurde.

Dêr komt by dat syn dichterlike fynsten en syn fernijende wurdkar op in oar mêd lizze. Ferspraat troch it hiele wurk komt men stylfigueren tsjin dy't tsjûgje fan it tûke, ferbjusterjende waarnimmingsfermogen fan de dichter:

Foar de eagen fan de tille
wifket wyt in doweflecht.
(s. 10)

...Wy ride troch de buorren
it doarp út, in paad fan gevelskaden oer,
blau delslein op 'e dyk, mei flinten fluorre
(s. 21)

Paden, op eachweid begien, bestige
de dunen, dûke del yn 't wiid fan de dei.
(s. 33)

Lantearnen fersmite oan 't wetter har ljocht en
platsaaie mei glinsters oer tsjustere grêften,
flitsende fâlden ferskine yn it swart
(s. 44)

As ik einigje mei mei in hiel fers te sitearjen, dan kies ik it fers op 'e ein fan de bundel, nûmere Trije IV/1, om't dat op 'en besten de ferskate dûbelrollen fan de haadfiguer, de ‘ik’, de dichter Wybenga sels werjout. De ‘alles is idelens’-filosofy, de ‘it léste himd hat gjin bûsen’-wittenskip is ynhaldlik fansels net nij, mar dat let neat, al soe de helt fan alle lyryk dêr op werom te fieren wêze.

It jout boppedat in priuwke fan de moai fersoarge grafyske foarmjouwing fan dizze bondel, dy't ta de lytse masterwurken fan Fryske poëzy rekkene wurde moat.

Kronos, âldfader,

tipelsinnige Titaan,

dy't libbenstiid ferslynt, tel nei tel
it snobbersguod weipikt fan harlekyns,
berneftige boarters dy't net
op har tellen passe.

Nim mysels,

in tiidfergriemer dy't gjin tel is
en net wurde sil. In flinterknipper,
opgroeid yn in ferflokt paradys, grutbrocht
troch wylden waard my barbarepraat
yn 'e earste brij beret.

In wolfsbern.

Jierren neitiid en alhiel ferstedske, bin ik
noch fier yn 't efter, sleau en sûzich fan wolfstit

[p. 86]

 

It ferboarte libben. Gouden oeren sonder gewin.

 

De tiid ferdien as in bern. As in clown dage ik

 

dy't ál telden út: stoarre nei houtene koppen,

 

't glêzen leech fan eagen yn.

 

 

 

Ik hâld it by boartsjen:

 

wat earnst hjit is in masker sonder wearde.

 

Ik

 

ta weismiten keard

 

in ôfbrûkt meubel:

 

in ferrinnewearre klok, in krykkrakkerich pultrum

 

mei yn de laadsjes fearren, skulpen en kraaltsjes,

 

garre sonder besleur, idele blinkjes

 

fan in bernlike grutskens.

 

 

 

Mar wa sil garje dat er meinimme kin

 

oer it wetter