Trotwaer. Jaargang 22

[p. 70]

Cornelis van der Wal
In diktator fan 'e taal

Oer: Piter Boersma, Under it twangjok Koperative Utjouwerij, Boalsert 1988.

Yn 'e rûnten fan 'e Fryske skriftekennisse is de dichtbondel Under it twangjok fan Piter Boersma mei in soad jûchhei ûntfongen, en dat is neffens my de earste kear dat de auteur sa'n resepsje meimakke hat.

Yn 'e rin fan dit besprek kom ik út en troch ek op twa fan Boersma syn eardere dichtbondels werom om in eventuele ûntjouwing te sinjalearjen. It neurotysk hânskrift en de nuvere tekeningen yn Printkrassen (1983) steurden my tefolle om it lêze te kinnen, dêr dus gjin literêr oardiel oer.

De dichter jout yn Under it twangjok bliken fan in sels opleine teltwang, dy't ta utering komt yn it stelselmjittich brûken fan it getal 8 (acht). Yn alle rigels 8 wurdlidden; elk kûplet bestiet út 16 rigels; elke ôfdieling bestiet út 4 kûpletten; der binne 4 ôfdielingen en dus 16 kûpletten. In rekkenwûnder moat der marris oer gear hoefolle wurdlidden oft der binne.

Yn 'e kabbalistyske tradysje hat it getal 8 ûnder oare de betsjuttingen: ‘taaiens, materialisme, konsintrearre ynspanning, ûnmeilydsumens, ambysje, stegens’. Ik wit net oft Boersma weet hat fan it kabbalisme, ik tocht hast fan net, mar dat jout neat, want yn ditsoarte gefallen nimt op it lêst it getal de macht oer, ha 'k earne lêzen. Yn elts gefal binne guon fan dy begripen tigen typearjend foar de sfear fan 'e bondel.

‘... men prak-/kesearret jin staf op in foarm’ stiet der op side 10. Yn de eardere bondels Net te kearen emoasje (1974) en Op weagjende grûn (1984) wie de foarm noch meast frij, de ynhâld makke de foarm. Sa'n wize fan wurkjen is foar guon dichters frijwat gefaarlik, fuortsweevjen driget dan. De measten geane dan oer op einrym en o, grouwel! - sonnetten. Boersma hat foar in orizjinele, mar tige strange, hast ûnminsklike oplossing keazen.

In neidiel fan sa'n wurkwize is dat de rigels somtiden aldernuverst ôfbrutsen wurde moatte. De rigel stiet sa ek minder op himsels, mar wurdt in lykfoarmich diel fan it grutte kollektyf de bondel. It stalinisme tapast op 'e poëzy. Dat liedt wolris ta ûnsjogge enzjambeminten lykas: ‘... temjit/te...’ (s. 8); ‘... re-/alisearre...’ (s. 11) en

[p. 71]

‘... salv/jen...’ (s. 12). Der binne nammers ek tige moaie ôfbrekkings: ‘...i-/solemint (s. 5) en ‘... men lit/jins wurden der op los klopsin-/jalen...’ (s. 9).

Om't de bondel út 4 skiften bestiet docht de opbou my wat symfoanysk oan. Hielendal goed útwurkje kin ik dat idee net, mar it hat wat briljants. No 'k it dochs oer muzyk haw: eins is Boersma yn dizze bondel gewoan oan it ‘rappen’. Nee, dat stiet net yn it Frysk Wurdboek beppe. Ik bedoel hjirmei dat wannear't jo troch it wat eamelige earste skift hinne kommen binne en jo gripe litte troch it hypnoatyske ritme fan 'e 8 wurdlidden, dan hâldt it jin fêst, jo wurde twongen om troch te lêzen; jo sjogge en fiele de Klaaifries ritmysk huffen op syn plasse en de uzes, ja, jo komme ûnder it twangjok fan P. Boersma. In soartgelikens effekt hat (in beskaat soarte) ‘rap’-muzyk no ek op my, sjoch.

No lykwols oer nei de ynhâld. Yn it earste skift, dat de titel fan 'e bondel draacht, spilet de selsanalyze in grutte rol. It twangjok is it jok fan de foarm wêryn't elk yndividu by de berte twongen wurdt, it lichem wurdt in finzenis wêryn't it tinken tsjin 'e seldoarren bûket. It lichem dat oaren sear dwaan moat: ‘... al jins hanneljen/hat geweld yn...’ (s. 11). De dichter siket om útwegen: ‘men wol net oan de kant stean i-/solearre fan libben en wurk-/likheid...’ (s. 8) en yn de twadde ôfdieling ‘de drift fan jins hert’ liket dat te slagjen troch de feriening mei in oar, mar dan fral lichaamlik. In fariant op it Heechliet, mar dan sûnder de mear spirituele aspekten dêrfan. Oan 'e ein blykt de leafde, nei alle genot, de bringer fan de dea te wêzen, en sa is it fansels ek. Ik sitearje it hjir folslein, it is neffens my in hichtepunt, om't hjir foar it earst yn dizze poëzy in sekere yrrasjonaliteit har oppenearret en it is foar in minsk, mar ek foar in bondel fan grut belang dat it rasjonele en it yrrasjonele, it ûnderbewuste, yn in útbalansearre ferhâlding steane. Dêr bin ik sels in goed foarbyld fan. Hjir is it (s. 20):

men balt it út de opwining
fan jins hert se wynt jin om har
leidige tonge dy't oant yn
it murch fan jins bonken rikt de
stim fan de bleke faam dy't men
by ljochtmoanne weiglûpen sjocht
út 'e arke fan 'e fisker
dy't de oare moarns yn syn grêf
stapt it skipke is temûk nei
de oare kant ferhelle men
heart har laits hearliker as it
ljurkelûd en sompedjip en
modderkoel wylst de sinne oan
'e easterkym ferskynt en de
daudrippen oan 'e raaien yn
it spoekelân ta pearels tsjoent

Yn it tredde skift, ‘skom om 'e bek brân yn 'e eagen’, komme oare, meast ynstinktive

[p. 72]

driften oan bod. De jildingsdrang, kompetysjedrang, de hate. Waard yn de foarige ôfdieling nei ferbining socht, hjir is krekt it ferbrekken it doel: ‘men kin hurder men is sterker/snoader jins gloarje jins macht de/freugde fan it winnen...’ (s. 25) en: ...‘pynlike trek op/jins gesicht om it dierlike/ geniet fan dizze grousume/wize om jin te ûntladen’ (s. 25). Spyt folget dus op 'e agresje. Al mei al in oerweldigjend gehiel. It fjirde skift ‘o jins tsjoenliet jins beswarring’ is frijwat kaprisjeus fan opbou, it hannelet ûnder oare oer ‘... jins kondysje/en atletysk fermogen... (s. 30) en oer Libanon, Foenisië, Sidon, Tyrus, Byblus, Beyrouth, Punyske oarloch en Kartago (s. 32) dêr't fral de lûden fan dy nammen fan belang binne; en fïerders bygelyks oer it ûntstean fan in diamant (yn jinsels) (s. 33). Nei de iensumens, de leafde en de hate wurdt hjir besocht ta feroaring fan jinsels te kommen, lykwols: ‘... gjin ienheid gjin synteze/mar feroaring men rekket los/men slacht jins identiteit oan/barrels romte foar in nije/kombinaasje...’ (s. 35). Mar alle krewearjen rint op neat út, it beslút fan 'e bondel is yn mineur. De dichter giet der fanút dat yn jins bestean ‘gjin/sprake fan kontinuïteit’ (s. 36) is. It bewiis dat er dochs wier libbet kin er allinnich mar jaan troch it produsearjen fan tydleaze juwielen: ‘de rêch docht jin sear de holle/knapt jin men wol pearels switte’ (s. 36).

Pearels binne it net wurden, dizze gedichten. Nee, Under it twangjok is in yndrukwekkend bouwurk fan balstiennen tinzen; generaasjes lang sil dit monumint ôfstekke tsjin de grize Fryske literêre himel.

Mar dochs eefkes lekskoaie. Faaks om de tige swiere sfear fan 'e bondel wat te ferlichtsjen, brûkt Boersma út en troch fêste útdrukkings en klisjees, lykas: ‘kearside fan de medalje’ (s. 11), ‘sinneoergetten merkefjild’ (s. 14), ‘hagelwite tosken’ (s. 19), ‘dy't oanhâlde as storein’ (s. 21). Ik soe dêr noch wol mear foarbylden fan jaan kinne, fan dat besykjen ta popularisearjen fan in poëzy dy't wol nea populêr wurde sil. It is lykwols net iens sa hiele steurend, wat wer foar de folslein yntegere krêft fan dizze bondel pleitet. It is al spitich dat yn sokke heechweardige poëzy it folklorisme in plakje krigen hat, yn 'e foarm fan it keatsspul (s. 21).

Och ja, ik soe it ek noch eefkes oer de oare twa bondels hawwe, om Boersma syn ûntjouwing te folgjen. Mar der is hielendal gjin ûntjouwing: Piter Boersma is mei Under it twangjok earst begûn mei dichtsjen. It is lykwols al sa, dat dizze bondel unyk is, d.w.s. dat Boersma net wèr yn dizze foarm skriuwe kin.

Dit wurk sil ek ien fan de bewizen wêze, dat fan 'e Fryske literatuer op it lêst allinnich de poëzy oerlibje sil. En eins is dêr neat op tsjin.