Trotwaer. Jaargang 21

[p. 283]

Jabik Veenbaas
In reade trui en in wite simmerjas

Oer: Jetske Bilker, Imitaasjelear,
Koperative Utjowerij, Boalsert 1988.

De ferline jier ferskynde debútroman fan Jetske Bilker kin typearre wurde as in ûntjouwingsroman. De haadpersoan, Anke Stevens, is oan it begjin fan it boek in famke fan achttjin jier, en se stiet yn it earstoan frijwat nayf yn 'e wrâld. Har naïvens is net allinnich it gefolch fan har karakter; troch har âlden is se fan jongsôfoan lyts hâlden - jûns om alve oere ophelle wurde fan feestjes, net smoke meie, gjin wykeintsje fuort mei de praatrûnte. Anke sit ûnder it twangjok fan in ekstreem en nearzich kristendom.

Gjin wûnder dat se ûnfrede fielt. Se wol oars. De bom barst. It gefolch is, dat se it hûs útgiet en mei har âlden brekt. Fan de freondinnen Hilly en Gonda - de lêste is eins útsocht troch mem - krijt se har nocht, se siket kontakt mei klasgenoate Margreet, selsstannich, mondên, bretaal, populêr, foar it each alles dat Anke net is, mar al graach wurde wol.

Anke har ûntjouwing hat foarearst oerflakkige kanten; se wurdt net yn it lêste plak oanlokke troch Margreet har hege posysje op de populariteitsljedder fan 'e klasse en Hilly en Gonda sjocht se eins fan de iene op de oare dei net mear stean; gewoan om't dy op dyselde ljedder lege triemmen ynnimme (‘luzebern’, neamt se harren). Ek by oare saken rint har oardiel net botte djip: jonges besjocht se foaral op uterlik; se binne ‘moai’, of ‘lyts fan stik’.

Har freonskip mei Margreet spilet fan begjin oant ein in wichtige rol yn it boek. Anke sjocht yn Margreet har grutte foarbyld, it liket har ynearsten as docht dy alles better en makliker as sysels. Fandêr ek dat de twa boekparten In reade trui en In wite simmerjas hite; trui en jas binne beide klaaiingsstikken fan Margreet; se symboalisearje de flottens en fanselssprekkendheid dêr't dy har mei beweecht. De relaasje tusken de twa freondinnen foarmet foar my eins it nijsgjirrichste part fan it boek; de petearen tusken de twa binne libben en natuerlik, de psychology fan de ferhâlding is akseptabel; dêrby komt it momint dat Anke ynsjocht dat se har te folle rjochtet nei har freondinne, moai ûn-

[p. 284]

ferwachte, sadat it slot de lêzer in boeiende ûntknoping opleveret.

Minder kompleet rize Anke har frijers op, de jonges, dy't likegoed wichtich foar har binne, mar dy't wy nea rjocht yn it fizier krije, krekt as skrille de skriuwster tebek foar in yngeande karakterisearring fan in man, of fan de relaasje mei in man. No is it foar in diel ek de oerflakkigens fan Anke sels dy't yn dit stik fan saken meispilet: yn har ferhâldingen mei de minsken dy't har nei binne sjogge wy út nei djipte en ferdjipping, nei selsûndersyk, eigen fisy; om de titel ris te folgjen, nei ‘echt lear’ ynstee fan ‘imitaasjelear’. Mar it bliuwt in feit dat guon minsken yn it boek djipte misse. Nim bygelyks no Anke har heit, dy stive, autoritêre menear, dy't him suver allinne mar uterje kin yn ekstreem-kristlike klisjees.

Bilker hat keazen foar in ferteltechnyk dy't net sa ienfâldich is. It boek befettet neist haadstikken dy't mei de gewoane romeinletter printe binne, kursivearre haadstikken. It earste part fan it boek, In reade trui, spilet him foar it grutste (it yn romein printe) part ôf yn it skoaljier 1979-1980. Anke Stevens makket as twaddejiers studinte oan 'e Pedagogyske Akadeemje it konflikt troch mei har âlden en wurdt freondinne mei Margreet. Mar tusken de 1979-1980-haadstikken troch binne (kursyf printe) haadstikken frissele dy't yn letter tiid spylje (yn it twadde part fan it boek komme wy der efter dat dy lettere tiid 1984-85 is). Yn de haadstikken dy't yn 'e takomst spylje wurde koarte ympresjes jûn fan Anke har ferhâlding mei Arjen, in ferhâlding dy't, ta Anke har grutte fertriet, stikken rint.

It twadde part fan it boek, In wite simmerjas, begjint wat it yn romein printe part oanbelanget yn 1985, yn de tiid dat it krekt út is mei Arjen. Yn 'e romein-stikken wurdt dan folge hoe't Anke it brekken fan dy relaasje ferwurket. Mar der wurdt noch mear yn beskreaun; hoe't Anke neier ta har heit en mem besiket te kommen - wat har net slagget - en hoe't se in âlde frijer opsiket, dy't har it leksum opseit. De skeanprinte haadstikken fan it twadde part begjinne yn 1980. Anke sit dan noch op de P.A.; se jouwe de tiid wer oant en mei de entûsjaste start fan har ferhâlding mei Arjen, yn 1984. It boek einiget mei in haadstik romein; dêryn moetet Anke, wylst se in wykein op Skiermûntseach is mei freondinne Margreet, ynienen har grutte leafde Arjen wer en lit se foar it earst in selsstannige hâlding sjen, sawol foar Margreet as foar Arjen oer.

Alhoewol't de skriuwster it harsels mei dizze struktuer lang net maklik makke hat, krige ik by it lêzen nearne it gefoel dat der ferhaal-

[p. 285]

triedden misten of dat der betizing ûntstie. Bilker hat de komposysje goed yn 'e macht en it oerskeakeljen fan de iene tiid nei de oare jout it oangename effekt fan faasje en ôfwikseling. Mei de ‘keunstmjittichheid’ fan de ferteltechnyk, dêr't Wadman it yn syn besprek yn Frysk en Frij (24-9-1988) oer hat, falt it neffens my genôch ta.

Al mei al ropt Bilker ús knap foar de geast hoe't in jonge frou yn ús tiid de reis nei folwoechsenens ûndernimt en dêr de nedige relaasje-problematyk by te terarbeidzjen hat. De styl fan it boek is hjir en dêr spitigernôch wat houterich - ‘dat se earder altyd yn sa'n sitewaasje heit en mem om 'e hals fallen wie.’ ‘mar wat ik wol, is in skoftsje jild om hannen hawwe’ - en dat is beslist in swak punt. Dêrfoaroer, lykwols, steane genôch kwaliteiten. Ik haw ik al eefkes hân oer de libbene dialooch, dy't fral ta utering komt yn de petearen tusken Anke en Margreet. Dêrneist trof my ek har skerp each foar detail. In pear moaie foarbylden fan dat lêste: ‘Ik hein it wetter op mei de kûme, dy't ik fan myn hannen makke haw en lit it falle, wat it lyts batske op 'e tegelflier jout’ (side 138) en ‘Ik hâldt it glês op 'e kop sadat de sitroen my tsjin 'e lippen falt. It byt.’ (side 206). Datsoarte lytse waarnimmingen meitsje de ferhaalwrâld realistysk.

Der hat by it útkommen fan Imitaasjelear wat diskusje west oer it jild dat foar it boek útjûn is - út de opdrachtepot fan Deputearre Steaten fan Fryslân en it subsydzjefûns fan de provinsje, by elkoar f 25.000, -. Deputearre Liemburg woe hawwe dat soks te folle wie. Jo kinne dat ek oars besjen. Foar in jierlean fan bruto f 25.000, - wolle de measte minsken langer net arbeidzje; Bilker hat fan dat hiele bedrach in pear skiterige tûzentsjes sels op har rekken krigen, mei de rest is de produksje fan it boek bekostige. Mar ik doar wol wedzje, dat se folle langer as in jier skriuwen hân hat. Nee, it is in heuchlik feit, tinkt my, dat der ynvestearre is yn dizze debutant; want ús romrofte Fryske literatuer is mei Imitaasjelaer in nijsgjirrige en lêsbere roman riker wurden.