Trotwaer. Jaargang 21

[p. 266]

Doeke Sijens
De ferkeardens fan 'e heiten

Oer: Steven de Jong, De Wuttelhaven del,
Koperative Utjowerij, Boalsert 1989.

Fuortendaliks al, yn it earste haadstik fan De Wuttelhaven del is it dúdlik wêr 't it yn dit boek oer gean sil: in heit, dy't ferkeard wie yn 'e oarloch, de Joaden en skuldbesef, fral oer de skuld ‘fan 6 miljoen’ (s. 294). Dy swiere yngrediïnten binne bebakt, dat moat der - miskien ek as gerêststelling - by sein wurde, yn in lêsber, meinimmend ferhaal.

Eeltsje de Vries, sawat fyftich, learaar yn Ljouwert, hat op syn wurk te krijen mei antisemitisme. Twa fan syn learlingen, yntelligint en braaf, wurde troch de oare bern narre, fral mei har Joadsk-wêzen. De leararen litte it gewurde. ‘It komt der dus op del, dat de Kingmaatsjes dochs in wat oare mentaliteit hawwe as it gros fan 'e klasse. Se pronkje mei hege sifers en sa (...) Se wurde faken mei in grutte auto brocht. Dat set allegear kwea bloed by de bern. Natuerlik is dat net goed, mar men moat de saak wol fan twa kanten besjen’ (s. 96-97). Ek Eeltsje docht der net folle tsjin. Hy doart net, mar fielt him dêr wol skuldich ûnder en dat wurdt noch helte slimmer as er de heit fan 'e bern treft.

‘Ik besefte dat ik foar joaden oer net bestean koe, as ik myn ferline op ien of oare wize serieus nei foaren brocht’ (s. 219). Dizze Deef is net allinnich in Joad, dy't de oarloch trochkommen is, mar hy wit ek in soad oer it Ljouwert fan dy tiid. Dêrby is er rom fan opfettings, fol fjoer en hat er neat op NSB-bern tsjin. Dat treffen fersteurt it effen bestean fan Eeltsje, fan dat fan syn frou (dochter fan in fersetsman!) en harren beide bern. It twingt him om it ferline tsjin it ljocht te hâlden en om alles dat der bard is te hifkjen.

Dizze rekonstruksje fan syn libben liket wol wat op it yninoar setten fan in lispuzel, dêr't allinnich de skriuwer it einresultaat fan liket te witten en de lêzer yn elk haadstik in oar part fan foarhâlden wurdt: Wêr soe dit passe? Yn it begjin yrritearret dat wolris wat, mar om't Steven de Jong - sa docht wol bliken - de saak goed ûnder kontrôle hat, bettert dat oer.

[p. 267]

Der binne rûchwei trije ûnderskate haadstikken: it ferline, ferteld yn 'e (neutrale) tredde persoan, it hjoed fan Eeltsje de Vries en it ferline, mar dan ferteld troch Eeltsje as lyts jonkje.

Yn it histoaryske part wurdt it Ljouwert fan foar de oarloch beskreaun, mei de famylje Van Haelen as middelpunt. Yn it foarste plak de adjudant Van Haelen, in fromme, froede boarger en dêrneist syn dochter Jildou. Sy wurket by de Ljouwerter Krante en treft dêr Haaie Doedes de Vries, kranteman en toanielskriuwer. Har âlden hawwe neat net mei dizze heiden op, mar Jildou fynt him geniaal. Nei't er doopt is en belidenis dien hat, trout it pear. Haaie Doedes wie ea sosjalist mar stadichoan wurdt er faksist. Lykas by mear minsken út de Fryske Beweging fielt er him ferbûn mei de boeren, dy't it yn 'e tritiger jierren min ha. De stedlju achtsje dy wrotters net, wylst de ekonomy dochs fan harren ôfhinklik is. Foar Haaie Doedes is Stalin, dy't de boeren it lân ôfkrijt en se yn Sibearje stjerre lit, slimmer as Hitler, dy't de boer syn sintrale rol yn 'e maatskippij werom jaan sil.

‘Spitigernôch wie de man wat antysemitysk en dat wie net goed. Mar ja, wiene it de joaden net, dy't it kommunisme útfûn hiene en sieten se oan 'e oare kant net yn alle mooglike kapitalistyske kaaiposysjes?’ (s. 106).

Yn 'e oarloch kiest er de Dútske kant en wurdt er haadredakteur fan de iennichst oerbleaune Fryske krante, de Fryske Krante.

De Jong beskriuwt de Ljouwerters, de famylje Van Haelen mar fral de feroaring dy't de heit - mei alle twivels - trochmakket helder en krekt, mar ek in bytsje oerflakkich. Dy parten fan 'e roman binne nedich om it byld kompleet te meitsjen, mar no en dan binne se wol wat plichtmjittich of statysk en oertsjûgje net altyd. Folslein oars is dat as wy de wrâld troch de eagen fan 'e lytse Eeltsje sjogge. Yn dy haadstikken (de bêste fan it boek) is de fûle, pro-Dútsk skriuwende Haaie Doedes yn it foarste plak heit. ‘It joech my rêst, dy lûden. It wienen hiele knappe mannen, hie mem sein en moedige mannen. Salang't der noch sokke mannen wienen, hoegden wy net bang te wêzen. Fierwei de knapste fan allegear wie heit. Dy wist alles en hie yn 'e petearen altyd de lieding. “Jonges, wat meie jim bliid wêze, dat jim sa'n heit hawwe,” sei se’ (s. 192).

Eeltsje en syn broer Haaie wurde as NSB-bern troch de Ljouwerter bern narre en krije geregeld in pak op 'e bealch en dêrtroch wurdt it hûs oan 'e Lekkumerdyk, dêr't mem foarlêst út Moeder vertel eens wat

[p. 268]

van Adolf Hitler, noch mear in paradys. Nei de befrijing wol Eeltsje it dan ek net leauwe as syn pake him fertelt: ‘“'t Is spitich,” sei er, “dat jim heit sa ferskriklik fout west hat yn 'e oarloch. Dêr sille jim noch hiel wat lijen mei krije [...]”’ (s. 214). As er letter mear oer it lot fan 'e Joaden heart en lêst, reitsje syn gefoelens betize, om't er syn heit net haatsje kin, wylst dy dochs skuldich is. ‘It beroerde wie, yn 'e praktyk groeide it gelyk fan opa, wylst dat fan ús heit weitarde. Opa wie in wichtich man yn Ljouwert. Myn positive gefoelens foar ús heit waarden illegaal en noch letter hie ik der skuldgefoelens fan. Doogde iksels wol?’ (s. 218). Deef, de Joad, dy't it hiele ferhaal wit en dochs syn freon is, kin him - as iennichste - ‘ferjaan’ en ‘it lêste oardiel’ útsprekke: ‘“Jim heit, in bêste man, hat noch noait ien ferret. Ik woe him hjir noch wolris yn 't kastiel ha. 'k Soe grif wol mei him prate kinne”’ (s. 20). “Doede Haaies, in begrutlik gefal, in drama fûnen wy it. De man wie sa goed as bôle. De wurklikheid is net sa simpel as opa Van Haelen it jim altyd ferteld hat”’ (s. 225). Deef Kingma is as romanpersoan net oertsjûgjend. Hy kin alles, wit alles, hat oeral in miening oer en foar Eeltsje is er in held. Alles dat Eeltsje sels net is, ‘projektearret’ er op Deef. Hy is in typyske fantasy-figuer, mar nedich as ‘gongmakker’ yn 'e roman.

De skuldgefoelens, de twivels dêr't Eeltsje troch Deef mei omwrakselet, binne de kearn fan De Wuttelhaven del.

It is noedlik om in boek sa'n fragmintaryske opbou te jaan, mar troch it stadichoan yninoar gripen fan de ‘lytse’ en de ‘grutte’ Eeltsje wurdt it ferhaal in gehiel. Dat it boek sterk is, komt grif ek mei't it autobiografysk is. Haaie Doedes de Vries liket tefolle op Sibe Douwes de Jong, de heit fan Steven de Jong om de opmerking yn it foaropwurd, dat de minsken yn it boek ‘produkten fan myn fantasije’ binne, foar wier te hâlden. S.D. de Jong (1897-1952) wie yn 'e oarloch haadredakteur fan 'e Friesche Courant. Bytiden is der wat speurwurk foar nedich, mar ek oare saken út it ferhaal ‘strike’ mei de werklikheid. Dat betsjut fansels net dat de hiele roman autobiografysk is. It is ek net wichtich om dat te witten. In roman heart selsstannich skôge wurde te kinnen. Hat it in eigen autonomy, is it boek as roman ‘wier’, dat binne de fragen dy't fan belang binne. De Wuttelhaven del is slagge as roman, mar it noedlike fan it brûken fan autobiografyske feiten is ek yn dit boek dúdlik. Net allinne is der de mooglikheid dat de ‘ik’ fan it boek trochinoar helle wurdt mei de skriuwer sels (‘skizofreen bin ik faaks’, s. 147), mar ek dat dy skriuwer tefolle de werklike feiten folget

[p. 269]

en te min oan de werklikheid fan 'e roman tinkt. Steven de Jong hat dat net dien. Wol hie de ôfwurking fan it ferhaal, mei al dy oare famylje (‘Lykwols Rinse sette troch en kaam yn Utert’, s. 291) wat minder kompleet mocht.

De Wuttelhaven del jout in soad stof om nei te tinken oer de tsjinstelling, sa't dy altyd brûkt wurdt, tusken ‘goed’ en ‘ferkeard’. Soks kin foar guon lykje op it goedprate wollen fan wat de heit dien hat (‘Doede Haaies sit no miskien by it IKV en it Palestinakomitee’, s. 226), mar dêr is dit boek fierstente oprjocht foar.

De erfsûnde hinget swier boppe dit boek. De pake, de âlde Van Haelen, tinkt dat it allegear kommen is, om't er foar syn troudei net fan syn oansteande ôfbliuwe koe. ‘Hoe swier hie God ek net in from man as kening David yn syn gesin troffen. De sûnde stil yn it geheim begien sil fan 'e dakken raasd wurde. [...] Hy hie fan Sytske ôfbliuwe moatten’ (s. 276). Op 'e lêste siden fan it boek tsiere Eeltsje en God oer hoe 't er it boek skreaun hat en de betsjutting dêrfan foar syn eigen libben. ‘“Ik fiel my befrijd fan 'e tarre en it semint fan myn âlden” (s. 304) seit Eeltsje, mar ‘de wiere skriuwer fan it boek’ (s. 306) neamt it ‘like hipokryt as dizze renovearre [Grutte] Tsjerke’ (s. 308). Fuort dêrnei donderet dy tsjerke yn mekoar. Dat dat allinne mar in winsk fan Eeltsje wie, docht bliken as er dêrnei gewoan wer oan it wurk giet. It hat in lêste wrakseling west om út te meitsjen wa't no yn ‘dit behindich papieren teaterke’ (Foaropwurd) de baas wie.