Trotwaer. Jaargang 21

[p. 234]

[Nummer 5]

Sybren Sybrandy
Dichter en boarger

Oer: Piter Terpstra, Mjitter fan ús jierren:
Histoaryske roman oer Gysbert Japiks.
Friese Pers Boekerij, Drachten/Ljouwert 1989.

Piter Terpstra syn earste roman oer Gysbert hiet noch koartwei De dei is forroun, sûnder ûndertitel. By syn nijste wurdt ús fuort dúdlik makke dat it in histoaryske roman is. Dêrmei binnne in tal beheiningen oanjûn foar de skriuwer. Hy mei de ‘wite plakken’ of ‘swarte gatten’ yn Gysbert syn libben frij ynfolje, as dat mar gjin gefolgen hat foar letter, foar de perioaden dêr't wy mear fan ôf witte. Sa mei Gysbert ferkearing ha mei wa't Terpstra wol, as er úteinlik de hannen mar frij hâldt om mei Sijke Salves te trouwen. As it safier is, moatte de oare fammen út 'e wei wêze. Op oare wize binne der foar de skriuwer yn dit gefal soartgelikense beheiningen: hy is begûn dêr't jo normaliter ophâlde, by de ein fan Gysbert syn libben. Yn syn boek oer de begjinperioade mei dus neat barre dat yn striid is mei wat yn De dei is forroun beskreaun wurdt. Al Gysbert syn aventoeren rinne dêrom op 'e non, hy pakt net troch, giet gjin biningen oan, neat wurdt definityf. Mei rjocht koe Wadman yn syn besprek (Frysk en Frij, 13-5-1989) him dan ek ôffreegje: ‘...wie Gysbert-om sa'n omkoal?’. Dit jout it boek foar myn gefoel wat sabeare-achtichs. It kin sa bard wêze, lykas Terpstra it beskriuwt, mar ek bêst oars. Der sit neat twingends yn; de lêzer kin him der maklik fan losmeitsje. It is ‘mar’ in roman.

Dat is dan it einoardiel oan it begjin, mei it gefoel dat jo as lêzer der úteinlik fan oerhâlde. Ynearsten komt it boek jo lykwols lang net ûnaardich oan; it ferfeelt net. De opset is ienfâldich: Terpstra hat yn gronologyske folchoarder de plakken nommen dêr't Gysbert tahâlden hat of dy't wichtich yn syn libben wienen: Boalsert, Wytmarsum, Ljouwert, Warkum. Dat lêste plak moat it gat opfolje tusken syn fuortgean út Wytmarsum en syn him nei wenjen setten yn Boalsert, as troud man, op 1-8-1637. Wy kinne dit no (mar Terpstra koe dit noch net: gjin anakronismen!) sa neisjen yn Ph.H. Breuker syn It wurk fan Gysbert Japix II-1 (Ljouwert, 1989) s. 225-226, dat dus net - sa't de

[p. 235]

titel suggerearret - allinnich oer it wurk giet. Ljouwert heart eins net yn dit rychje plaknammen, want de Ljouwerter episoades falle yn it Wytmarsumer tiidrek. In beswier is dat lykwols net. Jo kinne winliken net mear sizze as dat Terpstra syn ferhaal ophongen hat oan fjouwer plaknammen, dy't as ramt tsjinje, en fansels elk har eigen sfear hawwe.

Dan moatte de fjouwer toanielen stoffearre wurde mei figueren, tsjin it dekor fan de santjinde ieu. De skriuwer docht dat libben en mei faasje; hy jout genôch details om svn wrâld oertsjûgjend wêze te litten foar de lêzer. Hy lit him foar myn gefoel sels soms hast meislepe troch syn eigen ferhaal, troch gedachten út te wurkjen dy't op it stuit wol passe, mar eins stride mei gedachten op oare plakken. Of moatte wy ús der ôfmeitsje mei te sizzen dat Gysbert as keunstner in man is fan utersten? Sa fine wy Gysbert op side 6 yn fûl ferset tsjin in egaal en evenredich bestean, wylst er op side 25 fan himsels seit: ‘Hy mocht dan dreame, fantasearje, yn wierheid, wist er, wie er honkfêst en huverich foar te grutte feroaringen’. Itselde soarte fan tsjinstelling op side 156 (oer it libben yn Wytmarsum, tsien jier lang): ‘Letter hie er him realisearre, dat it iene jier tefolle op it oare like’, foar side 165 oer: ‘Syn libben soe egaal bliuwe, in skoalmastersbestean’, oars as dat fan syn broer Willem, op wa't er oars net ôfgeunstich is. Op it plak dêr't se steane, steure ditsoarte opmerkings net, mar yn grutter ferbân roppe se fragen by my op.

Der wie oars wol aardich ferdivedaasje yn Wytmarsum, mei twa ferliedingen foar Gysbert' de homo-grytman Tjaerdt van Aylva, dy't him - neffens it klassike patroan - besûndige hie oan in kreas lid fan de legere klasse, en de hertstochtlike Wobbelke. Mar bi-seksueel, nee, sa bot twifele Gysbert no ek wer net.

Yn in roman oer in keunstner is it altyd ferliedlik om de lêzer tsjûge wêze te litten fan it ta stân kommen fan de grutte keunstwurken dy't de haadpersoan oan syn namme holpen ha. Soms is dat al te opsetlik, lykas by it idee foar Wif, dat yn Gysbert opkomt as syn broer Willem him fertelt dat er nei see wol. Ek hjirby wer de utersten dy't yn dat gefal reëel binne en ek har gerak ha moatte: Gysbert as from dichter fan geastlike poëzij en tagelyk as dichter fan iepenhertige leafdesfersen, sa't yn dy tiid wenst wie. Gysbert as master yn dy ûnderskate sjenres, as geniaal dichter, dat byld komt noch net klear nei foaren as totaalbyld yn it boek. De sêne dêr't Gysbert syn steile, ‘boargerlike’ Ljouwerter publyk shockearre mei ‘Earen, doe wy swilen...’, en ‘Moat

[p. 236]

ik dy ris, do witste wol...’ is yn myn eagen wol slagge. It byld dat wy sa fan Gysbert krije, dy't sa no en dan bûten de stringen stapt, komt goed oerien mei ús moderne, romantyske opfetting fan de keunstner, dy't dochs altiten in bytsje in wyldenien is. Dêrmei is soks ek tagelyk in anakronisme, krektlyk as Terpstra syn gebrûk fan de term ‘boargerlik’.

Dat, lykas Wadman seit, de niisneamde ferskes net fan Gysbert mar fan Terpstra binne, is net krekt. E.G.A. Galama hat se behannele yn It Beaken (1966, s. 207-220) ûnder de titel ‘Midfryske Lietsjes, al of net fan Gysbert Japiks?’. Terpstra hat allinnich de rigel ‘Ic ben immer al seft en bol’ feroare yn: ‘Ik bin ommers al fêst en bol’. De skriuwer hat fansels it rjocht de taskriuwing oan Gysbert mar foar fêst oan te nimmen.

In boek mei in soad smaaklike, libbene sênes, dat oan 'e ein (sjoch it begjin fan dit besprek) de lêzer in gefoel fan foldienens lit. Dus mar wer mei in nar boek begjinne...