|
| |
| |
| |
Baukje Wytsma har poëzij yn besprek
Ynlieding
It blau fan de hortinsje en Heech gers, de oant no ta lêste twa poëzijbondels fan Baukje Wytsma, binne net yn Trotwaer besprutsen. Geart fan der Mear syn besprek fan It blau fan de hortinsje is lang om let yn Hjir publisearre, nei't it troch de Trotwaer-redaksje wegere wie om't dy it te ûnnuansearre fûn. In besprek fan Heech gers waard likemin yn Trotwaer opnommen, om't it te ûnkritysk loovjend wie. Sybren Sybrandy, dy't tsjin it besprek fan Geart fan der Mear yngyng, waard troch Trinus Riemersma útmakke foar wurdfierder fan it Fryske holisme (Trotwaer, 1986, s. 160). Piter Boersma, dy't yn Hjir besocht om oan te jaan wat der oan Heech gers mankearde, waard dêr troch Cornelis van der Wal foar op de fingers tikke. Yn Frysk en Frij stelde Eppie Dam nei oanlieding fan it ferskinen fan Heech gers de fraach oan 'e oarder oft yn poëzij it libben wol mei in dream besward wurde kin. Fansels kin it sa wêze dat de Trowaer-redaksje sa bot fêstsit oan in eigen idee oer Baukje Wytsma har poëzij dat hja it oardiel fan oaren dêroer mar min ferneare kinne. Mei Bouke Oldenhof liket it ús as redaksje sa ta ‘dat de wurdearringsferskillen fan Baukje Wytsma har poëzij te krijen hawwe mei libbens- en keunstopfettings’ (Hjir, 1988-5, s. 21). De útienrinnende oardielen berêste net sasear op krityk op de foarm of de technyk, mar op krityk op de ynhâld fan har poëzij en de sfear dy't dy opropt. De fraach is oft it legitym is om wurdearring foar de ynhâld, de sfear of in beskaat wrâldbyld dat út in gedicht of in tal gedichten nei foaren komt de trochslach
jaan te litten by de beöardieling fan poëzij. Dy fraach yntrigearre ús sadanich dat wy besleaten om de kritisy fan Baukje Wytsma dat probleem foar te lizzen. Om de probleemstelling sa konkreet mooglik te meitsjen spitsten wy dy algemiene fraach ta op de poëzij fan Baukje Wytsma en fersochten wy de besprekkers fan Baukje Wytsma har fersen diel te nimmen oan in petear oer it wurk fan de dichteres nei't wy earst skriftlik fragen en dêrnei de skriftlike antwurden dv't dêrop jûn waarden oan elkenien omstjoerd hiene.
| |
| |
Nêst in skriftlike reaksje stiene wy as redaksje oan op in petear om sa ta in direkte útwikseling fan gedachten te kommen. Net alle besprekkers hiene lykwols ferlet fan sa'n petear. Sadwaande dat guon it lieten by de skriftlike reaksje. Dochs koe it net bjuster grutte animo foar it petear ús der net fan wjerhâlde om it petear dochs trochgean te litten. Oan dat petear, hâlden op 1 april fan dit jier, waard dielnommen troch Piter Boersma, Jelma Knol en Tineke Steenmeijer-Wielenga en - fansels - troch de redaksje. Hjirûnder folget in ferslach fan de reaksjes op de tema's dy't troch ús oansnien waarden: earst fan wat der op papier fan sein waard en dêrnei fan itjinge yn it petear op 1 april nei foaren kaam. Dêrby binne Geart van der Meer syn skriftlike antwurden op ús fragen weilitten, om't dy net folle mear opsmieten as ja en nee en is, om't er dêr yn dizze foarm gjin priis op stelde, gjin ferslach dien fan Klaas van der Hoek - doe noch redaksjelid - syn mûnlinge reaksjes.
De redaksje
| |
De wurdearring fan Baukje Wytsma har poëzij
Piter Boersma: Posityf wurdearje ik har besykjen om in poëtysk universum te kreëarjen troch it oproppen fan in bepaalde sfear en har besykjen om ta in byldzjende manier fan sizzen te kommen. Negatyf beskôgje ik de gauris knoffelige ûntjouwing fan har gedichten en it gauris neatsizzende troch dat net dúdlik wurdt wat se wol, soms wol se neat. Eppie Dam: Wat ik posityf beoardielje yn 'e poëzij fan Baukje Wytsma is har fermogen om ideeën op in poëtise manier stal te jaan. Ik wol dêr oars neat mei sizze as dat Baukje technys in goed gedicht skriuwe kin. Har bêste gedichten tsjûgje fan gefoel foar wurdbetsjutting, klankkleur, timing. Wat ik negatyf beoardielje yn 'e poëzij fan Baukje Wytsma is dat hja bytiden ‘te moai’ skriuwt. Alles wat in dichter noadich hat om in goed gedicht te skriuwen, is by har oanwêzich, mar hja makket nei myn idee tefolle gebrûk fan har mooglikheden. Dat komt op misbrûk del. Baukje har gedichten binne my gauris te geef, te glêd, te gol. Har wurk skaait dêrtroch út nei in pose. Baukje soe har gedichten mear útklaaie, knoeie en ûntpoëtisearje moatte.
Jelma Knol: Oer it generaal bin ik tige posityf oer Baukje Wytsma har poëzij. Wat my benammen oansprekt is har tematyk - it yn in wat filosofyske foarm stilstean bv it foarbygean fan de tiid, it sykjen nei de
| |
| |
wierheid en de foarmaspekten fan har fersen: subtile klankpatroanen, binnenrym, gjin rymtwang, muzikaliteit. Se skriuwt bytiden superieure poëzij dat ta it bêste heart dat oait yn Fryslân skreaun is. Negatyf bin ik oer wat Piter Boersma neamt: ‘it kitsch-elemint’, dat yn har resinte, noch net bondele fersen, allinne mar tanimt.
Tineke Steenmeijer-Wielenga: Wat ik tige yn Baukje Wytsma (dat is wat oars as yn Baukje Wytsma har poëzij) wurdearje is, dat hja yn har fersen tsjûget fan har wrakseling mei it bestean, it libben, de neisten, har plak yn it libben fan oaren en dat fan oaren yn har eigen libben. Posityf yn har poëzij beöardielje ik dat út dy wrakseling fersen ûntsteane dy't oare minsken ek wat te sizzen hawwe. Hja berikt dat troch bylden, taalgebrûk en melodieuzens.
| |
Besprekken fan poëzij
Petear: Nei oanlieding fan it earst oansniene tema waard diskusjearre oer de fraach oft it te rjochtfeardigjen is om poëzij dy't men allinne mar negatyf wurdearret te besprekken. Piter Boersma murk op dat hy allinne boeken of dichtbondels besprekke kin dêr't er wat mei ‘hat’. Ek is foar him fan belang dat er it idee hat yn in besprek wat bydrage te kinnen oan de mieningsfoarming. Is dat net it gefal, dan begjint er net oan in besprek. Foar Jelma Knol leit dat oars; sy skriuwt har besprekken as lêzer dy't literatuer oanbean wurdt, mei it rjocht om dêr har miening oer te jaan. Jelma Knol is fan betinken dat yn Fryske besprekken wol fiersten te gau persoanlike dingen fan de skriuwer of dichter behelle wurde. Se neamt dêrby as foarbyld it besprek yn de Ljouwerter Krante fan Benny Holtrop syn debútbondel. Se hat it idee dat by it besprekken fan Fryske fersebondels oer it generaal de bondels tefolle op harsels besjoen wurde en te min yn ferbân brocht wurde mei it eardere wurk. Fêsthâlde oan sa'n wize fan besprekken rint neffens har út op in ‘fallyt fan de Fryske krityk’.
Yn syn skriftlike reaksje liet Eppie Dam witte dat it neffens him in flater is om út te gean fan it idee dat in akseptabel besprek yn alle gefallen nuansearre wêze moat. Hy skriuwt: ‘Likemin as dat in gedicht nuansearre hoecht te wêzen, is dat it gefal mei de reaksje op in gedicht. In gedicht is de persoanlike utering fan in waarnimming, in tinkbyld, in oertsjûging, in opfetting, in gefoel, in emoasje. Mei de reaksje op in gedicht is dat net oars. In gedicht kin de lêzer ûnferskillich litte, nof- | |
| |
lik oankomme, argewaasje besoargje, lulkens opleverje, eufoarys meitsje. De besprekker is in lêzer dy't sokke emoasjes (beargumintearre, mar dat is wat oars as nuansearre) wrâldkundich makket, en dêr is neat op tsjin. Rjocht op in nuansearre oardiel hat in mins as skepsel, net as dichter. Hy hoecht ommers gjin dichter te wêzen. Ien dy't lykwols dichter wêze wol, moat rekkenje mei ûnnuansearre reaksjes op syn wurk. Se slane op syn poëzij, net op syn persoan.’
| |
De ideeëwrâld en libbensopjettingen yn Baukje Wytsma har poëzij
Eppie Dam: Yn Baukje Wytsma har poëzij leit in dúdlik eigen ideeëwrâld opsletten. Har wrâldbyld is basearre op ienheid, gearhing en harmonije. Mear as in lineêre ûntwikkeling, sjocht hja it minsklik bestean as in sirkelgong.
Hoewol't ik dy ideeëwrâld wol oanfiele kin (en er my ek as in soarte fan nei te stribjen doel foar eagen stiet), is it net myn ideeëwrâld. Krekt oarsom, myn wrâldbyld is (út 'e realiteit wei berne) basearre op fragmintaasje, brutsenens, ûnfolsleinens, disharmonije (wêr't ik net mei sizze wol dat sa'n wrâldbyld my (noch) ta leauwe is, krekt oarsom). By myn oardiel oer Baukje Wytsma har wurk spilet dit fansels al in rol, mar net in rol fan betsjutting. Ik kin my nammentlik yntinke dat ik poëzij, útgeand fan in harmonieus wrâldbyld, likegoed wurdearje kin. Mar dan sil (by wize fan tsjinwicht) dy poëzij sels net al te harmonieus wêze moatte. By Baukje Wytsma giet it dûbelop: har wrâldbyld is harmonieus en har gedichten binne harmonieus. Dat is sûker tafoegje oan 'e sûkerbôle. Dan lês ik leaver Obe Postma, by wa't in harmonieus wrâldbyld stal krijt yn net-harmonieuze gedichten. Oft ik poëzij goed / moai fyn is net ôfhinklik fan it feit oft ik it iens bin mei de ideeën yn dy poëzij. Dat is nammentlik alhiel ôfhinklik fan de manier fan skriuwen. Ik bin reewillich om foar hast elke soarte fan poëzij te fallen, salang't ik mar oertsjûge bin fan de literêre kwaliteiten fan dy poëzij. (Muoite hâld ik likegoed mei reaksjonêre, diskriminearjende en fassistise literatuer.) Ik fyn poëzij dus net allinnich goed/moai as ik it iens bin mei de ideeën dêryn. Ik fyn poëzij benammen goed / moai as dy wis is fan it eigen gelyk en dat tagelyk bestriidt. Dat is noch altyd it treflikst ferwurde yn 'e rigel ‘Lees maar er staat niet wat er staat.’ By Baukje Wytsma stiet der gauris wat der stiet. En dan fyn ik har wrâldbyld ek ynienen steurend.
| |
| |
Neffens Eppie Dam is it net sa dat foarm en technyk de iennichste eleminten binne dy't in goed beargumintearre besprek mooglik meitsje. It kin neffens him net oars as dat de persoanlike smaak, de eigen libbensfilosofy of libbenshâlding úteinlik de trochslach jout by de wurdearring fan poëzij. It foarnaamste middel dat de besprekker ta syn foldwaan hat (foar it jaan fan syn oardiel) is no ienkear syn persoanlike smaak. Hy kin / mei / moat dy folút syn gerak jaan. Syn krityk kin dêr likegoed goed beargumintearre om wêze.
Jelma Knol: Baukje Wytsma is lykas bekend in oanhingster fan de antroposofy. Sûnder in kenner te wêzen fan dy geastlike streaming, ha ik dochs de yndruk dat har ideeën op dit mêd net wakker konsistint binne. Mar hoe dan ek: dy ideeëwrâld ynteressearret my net sa bot, lit stean dat ik dêr argewaasje oer ha. Ik tink dat elk fers op himsels beoardield wurde moat, sûnder bygedachten oer de geastlike rjochting dêr't de dichteres al dan net by heart. In kritikus dy't dy twa eleminten (literêre fertsjinste fan de fersen en religieuze ynhâld of achtergrûn fan de dichter) net loskeppelje kin, is nei myn idee net geskikt om in literêre krityk oer dit dichtwurk te skriuwen. (Jo meie in skriuwer of dichter fansels bêst oanfalle op syn politike of godstsjinstige ideeën. Mar dan net ûnder de titel ‘literêre krityk’, mar ûnder it kopke ‘polemyk’ of foar myn part ‘geastlike hygiëne’).
Tineke Steenmeijer-Wielinga: Yn har poëzij jout Baukje Wytsma stal oan har eigen libbensopfetting. Har oplossings binne lykwols mines net. It boeit my om te sjen, hoe't hja besiket om ‘greep’ te krijen. Dêr haw ik wurdearring foar. En dy wurdearring spilet mei yn myn oardiel. Wurdearring fan poëzij stiet by my los fan meigean kinne yn in ideeëwrâld. Yn it gefal fan Baukje Wytsma is it sa dat ik har ideeën net ferwerp, mar dat ik der foar mysels mar ta in hichte ‘treast’ yn fine kin.
| |
Literêre streaming
Petear: Nei oanlieding fan de fraach hokker libbensskôging út it wurk fan Baukje Wytsma sprekt komt ek de fraach nei foaren by hokker literêre streaming Baukje Wytsma faaks yndield wurde kin. Jelma Knol mient har as symboliste sjen te kinnen. Yn har fersen wurket Baukje Wytsma ta op it ‘moment suprême’. As foarbyld dêrfan neamt hja it hingjen fan de stilte yn it fers ‘Beferzen wrâld’:
| |
| |
Wy rieden oer it swarte iis
dat foar ús út mei triljend lûd
Tusken it reid in stive fûgelflerk
dy't nei de himel wiisde.
Streekrjocht mar doelleas ûnderweis,
wylst sêft as froulju's-hier
Neffens Tineke Steenmeijer-Wielenga leit Baukje Wytsma hieltyd mear klam op it persoanlike yn har poëzij en minder op it anekdoatyske fan Noch ien slach om 'e buorren. Troch de oaren wurdt dat wol ûnderskreaun. It begryp neo-romantysk wurdt op de poëzij fan Baukje Wytsma tapast. It typysk romantyske sit neffens Tineke Steenmeijer-Wielenga yn Baukje Wytsma har besykjen om de bysûndere mominten út de werklikheid fêst te lizzen mei it doel om yn de werklikheid fan har fersen romte en treast fine te kinnen. Sybren Sybrandy heakket dêr oan ta dat yn Baukje Wytsma har gedichten fral socht wurdt om harmonije. Piter Boersma is dat mei Sybren Sybrandy iens, en stelt dat sok sykjen fansels hiel legitym is, mar dat it giet om de fraach op hokker manier at yn Wytsma har fersen om dy harmonije socht wurdt. Sa komt de fraach oan 'e oarder wêr't yn it wurk fan Baukje Wytsma de skieding leit tusken keunst en kitsch. Troch de ûnderskate sprekkers wurdt dêr ûngelikens oer tocht: wat de iene te mjitsk is, kin der by de oare noch op troch. Wol is it algemiene betinken dat lykas Eppie Dam ornearre, de fersen faak ‘te moai’ binne.
| |
Typysk froulike aspekten yn Baukje Wytsma har poëzij
Piter Boersma: Ik wit dat Baukje Wytsma in frou is, dus by it lêzen wit ik dat de gedachten fan in frou binne. Mar ik ha my de fraach noait steld. As yn in gedicht fan har ‘ik’ stiet sil ik yn earste ynstânsje tinke dat dy ‘ik’ Baukje Wytsma, dus in frou is. En sa sille der mear fan datsoarte banale oanwizings wêze dy't fuort dúdlik meitsje dat it gedicht út it eachpunt fan in frou wei skreaun is (eachpunt net brûkt yn 'e sin
| |
| |
fan fyzje). Ik foarmje myn miening oer Baukje Wytsma har poëzij net troch dêrby it feit te belûken dat de gedichten skreaun binne troch in frou. Ik gean der net fan út dat dat feit dochs ûnbewust in rol spilet. Ik fyn dat sels in impertinente ferûnderstelling.
Eppie Dam: As ik witten hie dat Baukje Wytsma in man wie, hie ik syn poëzij lêzen as fan in man. Mei ‘froulik’ en ‘manlik’ kin ik op himsels (m / f) neat. By myn wurdearring spilet de sekse dan ek gjin rol (alteast, ik bin my dat net bewust).
Jelma Knol: De measte gedichten meitsje op my net in spesifyk manlike of froulike yndruk; útsein miskien inkelde eroatyske fersen of gedichten oer bern.
Tineke Steenmeijer-Wielenga: Foar myn gefoel kin men dat froulike fernimme krekt yn dy wrakseling om klearrichheid te krijen oer gefoelens en emoasjes. Ik herken dêr in soad yn fan mysels.
Petear: Jelma Knol: Poëzij fan froulju wurdt faak op in oare manier beöardield of besprutsen as poëzij fan manlju. De sekse spilet wol deeglik in rol. By it wurkjen oan myn essay oer de dichteressen nei 1945 kom ik dat hieltyd wer tsjin.
| |
Ferskaat fan tematyk
Piter Boersma: It giet der, tinkt my, net om oft de poëzij fan immen divers genôch fan tematyk is. It giet om 'e fariaasje, de rykdom, yn 'e útwurking. Dit punt hat oant no ta by myn beoardieling fan har poëzij gjin rol spile.
Eppie Dam: Oft Baukje Wytsma har poëzij divers genôch fan tematyk is, kin my neat skille. De tematyk fan dichtwurk spilet by my al in rol, mar it bliuwt yn prinsipe in ûndergeskikten-ien. Ik fal net earder oer de tematyk as wannear't de styl fan dichtsjen dêr oanlieding ta jout. Nei Baukje Wytsma fertaald: har gedichten binne my gauris ‘te moai’, en dêrom stiet har wrâldbyld my tsjin. Net oarsom.
Jelma Knol: De grutste dichters (byg. Obe Postma en Gerrit Achterberg) ha soms mar ien tema dêr't se yn tal fan fersen op werom komme, sûnder dat my dat as lêzer steurt of ferfeelt.
| |
| |
Tineke Steenmeijer-Wielenga: Hja hat in eigen lûd, mar dat is net ientoanich. Krekt dy fariaasje op in beheind tal tema's fyn ik boeiend. Ik wit net hoelang, mar foarlopich noch wol.
| |
Dream en werklikheid
Piter Boersma: Ik sjoch gjin tsjinstelling tusken oan 'e iene kant it begryp realiteit en oan 'e oare kant dreamen, nostalgy, langstme. Ik achtsje dreamen, nostalgy en langstme sa reeël as it mar kin. Poëzij is pas poëzij as it gjin ôfdruk is fan 'e realiteit (de wurklikheid), poëzij is ommers net wat objektyfs.
Eppie Dam: Persoanlik sil poëzij dy't beantwurdet oan de realiteit my earder oansprekke as poëzij dy't in utering is fan dreamen, nostalgy, langstme. Likegoed bin ik net fan betinken dat poëzij perfoarst oan de realiteit beantwurdzje moat; poëzij moat neat, dêr is it no krekt poëzij foar. Dochs kin ik my better fine yn 'e dichtrigel ‘ik wol de wierheid út har dreamskacht dolle’ fan Margryt Poortstra as yn 'e dichtrigel ‘Kin men it libben mei in dream beswarre?’ fan Baukje Wytsma. Dêrom hat in dichter as Margryt by my ek wat foar, mar as hja gâns minder goed dichtsje soe as Baukje, dan soe har útgongpunt (wierheid út dreamskacht dolle) my fierder kâld litte. Oarsom soe Baukje my mei har útgongspunt likegoed oertsjûgje kinne, ek al is dêr by my mear poëtise kwaliteit foar noadich. By Baukje Wytsma tink ik (behalven oan Nel Benschop, mar dan rop ik mysels ta de oarder) faak oan de Dútse dichter Nelly Sachs. Dy skreau yn 't earstoan swietromantise fersen oer skulpen, dêr't de ivige see yn rûzet, oer reeën, feeën en fioeltsjes. Fan dat moaie wrâldbyld is nei de Twadde Wrâldoarloch gjin spaan mear hiel. De fersen dy't se dan skriuwt is dat ek oan ôf te sjen, hoewol't Sachs har positive grûnhâlding en har stribjen nei gearhing en totaliteit ek dan noch net ferliest. Neffens Huub Beurskens ferskilt de wurdkar yn de nije fersen ‘niet sterk van die in de vroegere, door haarzelf verworpen gedichten, de verschillen ontstaan veeleer op het vlak van woordplaatsing, regelbouw, compositie, ritme, leestekendosering’ (kursief fan E.D.). De nije (akkoart, ek kwa ynhâld nije) fersen (dêr't hja yn 1966 de Nobelpriis foar literatuer foar krige) ûntstiene dus primêr út
in nije (skeinde) foarm. Is dat miskien it selde as wat ik bedoelde mei ‘útklaaie, knoeie en ûntpoëtisearje’?
| |
| |
Tineke Steenmeijer-Wielenga: Baukje har poëzij is beswarrend, skept in wrâld dêr't hja yn libje kin. Ik haw dêr grut respekt foar, benammen om't hja sa goed dichtet dat in oar dêrtroch ek wat mear begrypt fan de dingen fan in minskelibben.
| |
Fersebondels fan Baukje Wytsma
| Noch ien slach om 'e buorren, Leeuwarden/Ljouwert, Friese Pers Boekerij b.v., 1980, 1982. |
| It blau fan de hortinsje, Leeuwarden/Ljouwert, Friese Pers Boekerij b.v., 1984. |
| Heech gers, Drachten/Ljouwert, Friese Pers Boekerij b.v., 1987. |
| |
Oanhelle besprekken
| Piter Boersma, ‘Dit is / liket kitsch / poëzij’, Hjir, 1988-1, 37-40. |
| Eppie Dam, ‘Kin men it libben mei in dream beswarre?’, Frysk en Frij, 12-9-1987, 7. |
| Geart fan der Mear, ‘Oanrekke fan in djipper witten?’, Hjir, 1985-5, 27-30. |
| |
Oanhelle reaksjes op besprekken
| Sybren Sybrandy, ‘Frysk holisme mei in oanrin’, Trotwaer, 1986, 6-9. |
| Cornelis van der Wal, ‘In dichtbondel is gjin wurdboek,’ Hjir, 1988-2, 31-32. |
|
|
Auteursrechtelijk beschermd