Trotwaer. Jaargang 20

[p. 238]

Jelle Krol
In tiidsdokumint yn feuilletonfoarm

Oer: Sjoerd van der Schaaf, De lawine.
Friese Pers Boekerij b.v., Drachten/Ljouwert 1988.

De lawine waard oankundige as in ferfolch op De bijekening, it boek dêr't Sjoerd van der Schaaf yn 1983 de Gysbert Japicxpriis foar krige. Mar mei De bijekening hat De lawine net it measte út te stean. Yn De lawine wurdt de soan fan de bijekening, Peter Hommema, los sjoen fan syn heit. De kleau tusken de wrâldfrjemde heit, Bouwe Caesar Hommema, dy't de maatskippij ferbetterje wol en de soan, dy't troch de ûntjouwingen yn de tritiger en begjin fjirtiger jierren twongen wurdt ta in realistysk posysje kiezen, wurdt yn De lawine amper wat mei dien. De kâns op in wiere fuortsetting fan De bijekening wurdt sa fersitten. In soad wurden wurde oan de ideeën fan Bouwe Caesar Hommema net mear wijd yn De lawine. Noflik symboalysk lit de skriuwer de papieren mei al dy ideeën troch de flammen fan it oarlochsgeweld ferneatigje om der sa fanôf te wêzen. Wat er út De bijekening oernimt, is net mear as in hânsum ramt om in jongkeardel dy't ta fersetsheld útgroeit yn figurearje te litten.

De psychology fan de held fan it ferhaal hâldt de skriuwer him net yngeand mei dwaande. Hy registrearret wat Peter Hommema docht en meimakket en jout de lêzer dêrfan ferslach. Fierder giet er meastentiids net en dat jout him de romte om gâns foarfallen te beskriuwen. Ut dy foarfallen, dy't bytiden de foarm oannimme fan hast ûnbesteanbere oarlochsavontoeren, kin it karakter fan Peter en de ûntjouwing dêrfan min ofte mear ôflaat wurde: earst ôfwachtsjend en skerp observearjend, letter trochpakkend, mar fan it begjin ôf oan: flink, risnabel en rjochtfeardich.

As in feuilletonskriuwer - sa't er himsels yn in ynterview mei Steven Sterk alris neamd hat (Fryx 1985-1, s. 12-27) - beskriuwt Van der Schaaf episoade nei episoade. Begjin en ein wurde ferbûn troch Hermanna, earst de wat mysterieus oandwaande frou mei wa't Peter net yn see doar, mar letter - sa't bliken docht - de oarlochsheldin, mei wa't er gerêst it libben yn 'e mjitte gean kin. De oarlochsavontoeren tusken begjin en ein wurde wol yn gearhing beskreaun, mar soene likegoed troch oare wapenfeiten ferfongen wurde kinne. Utsein it betingst dat Peter Hommema deryn

[p. 239]

foarkomme moat, is der neat dat de ûnderskate foarfallen oan elkoar ferbynt en dat makket it boek ta in wat brokkelich gehiel.

Om de foarfallen en episoaden stal en autentisiteit te jaan brûkt Van der Schaaf histoaryske eftergrûnen en personaazjes. Sa hyt de skrik fan it Scholtenshûs yn Grins yn De lawine net Lehnhof, mar Lehnert en is de fersetsgroep ‘Zwaantje’ yn Delfsyl sûnder mis de groep fersetslju dêr't yn it haadstik ‘In finster op de frijheid’ op doeld wurdt. Yn de measte foarfallen dy't beskreaun wurde sit lykwols wat ûnbehelprichs, in knoffeligens dy't yn it feitlike ferset grif ek foarkaam.

As foarbyld soe men de neifolgjende passaazje út it niisneamde haadstik nimme kinne (s. 102):

Yn Delfsyl by it stasjon, dêr't it lokaaltsje leechrûn, hie de man [dy't foar him oer sitten hie] de pet op en Peter sei wat frijmoedich tsjin him: Ik sjoch dat der noch farrenslju oer binne. De oare wachte even mei antwurdzjen en frege doe wêr't Peter hinne moast. Nei de haven: Peter sei der it hûsnûmer by dat er him goed yn 'e holle printe hie. No, dan koed er wol meikomme, de seeman moast tafallich dy kant ek út.

Ien dy't mei geheime papieren op reis is nei in lieder fan it ferset, begjint dy samar tsjin in ûnbekende man yn de trein te praten en jout dy samar it adres dêr't er hinne moat, sa freget men jin by it lêzen fan dit fragmint ôf. Tafallich komt it goed, want de man dy't der as seeman útsjocht sit ek yn it ferset en moat tafallich nei itselde adres as Peter. Fansels, tafallichheden komme foar en yn de werklikheid miskien wol faker as yn fiksje. Mar de opienheapping, de lawine, fan tafallichheden, mei as dramatysk hichtepunt in pear izerseachjes yn in boesgroenbûske dy't de kûgels ôfketse wannear't Peter fusillearre wurde sil, meitsje guon passaazjes yn it boek net allinne ûnwierskynlik, mar ek grotesk.

It ûnbehelprige sit him ek gauris yn de manier fan fertellen. Yn it krekt oanhelle stikje is dat de lêste sin: ‘No, dan koed er wol meikomme, de seeman moast tafallich dy kant ek út.’ De ferteller is net mear de bûtensteander, mar de seeman dy't yn de frije yndirekte rede op faderlike toan fertelt dat Peter wol meikomme kin.

Bytiden wit men mar amper wa't oan it wurd is. Bygelyks op s. 56:

Peter moast noch even mei nei Geeske. Tsjerk syn frou. In gesicht út de kuorbalklub, dy't al sûnt de mobilisaasje op non-aktyf stie. Dat kuorbaljen, in moaie tiid, sei Geeske. Wiestû net wat grut mei

[p. 240]

dy Hermanna, Peter? Al wer ien. Foar safier't ik wit sit Hermanna op 't heden yn Súd-Amearika; wol wat fier om grut mei te wêzen, tinkt dy ek net? Ek wat fier om euvelmoed te hawwen fan wat him no yn it Mienskar ôfspilet. Lokkich foar it fanke. Peter sei it mei in effen troanje, mar hy moast it al even kwyt.

Seit Geeske no: ‘Dat kuorbaljen, in moaie tiid’ of - en dat liket der mear op - is dy sin in gearfetting fan de ferteller dy't yn it koart werjout wat Geeske allegear oer it kuorbaljen seit? En hoe sit it mei de trije sinnen nei ‘Al wer ien?’ Is dy earste sin in direkte fraach oan Geeske en binne de twa sinnen dêrnei tinzen dy't Peter troch de holle tyspelje, of binne dy trije sinnen de werjefte fan wat Peter tsjin Geeske seit? Of leit it wer oars en is it sa dat ek dizze trije sinnen faaks as in gearfetting fan de ferteller sjoen wurde moatte fan wat Peter Geeske freget en fertelt?

Van der Schaaf lit, sa't it liket, de skrapkes om de direkte rede mei oan te jaan mei sin wei om yn' e midden te litten wa't tinkt of fertelt. It gefolch is in soarte fan tillegramstyl mei in bytiden ûndúdlike struktuer. As boppedat ferskillende minsken oan it wurd binne dy't fan it iene ûnderwerp yn it oare slane, dan kriget dy fertelwize in grif net sa bedoeld, mar dochs hast fermaaklik effekt. Ferlykje bygelyks de neifolgjende passaazje mei in hieltyd wikseljende fertelynstânsje, dêr't troch my yn kursivearre is wat as direkte rede beskôge wurde kin (s. 7-8):

Van Keimpema ornearret dat der in weach fan ûnminsklikens oer de ierde giet; it komt neffens him ek troch de meganisaasje, de hynders fuort en it kâlde en wrede motorspul dêrfoar yn it plak. De beskaving rint tebek Peter, de barbaren binne yn opmars. Mar Peter wit der genôch fan om te sizzen dat ek eardere oarloggen mei har hûnderten hynders foar weinen en lichte artillery altyd al wreed west hawwe. Nei de tritichjierrige oarloch, dy't yn itselde jier oan syn ein kaam as ús tachtichjierrige oarloch, wie fan de Dútske befolking neffens somlike berjochten troch geweld, honger en pestilinsje mar in tredde part oerbleaun.
Frou Van Keimpema bringt tee mei waffelkoeken. Fan de merke, Peter; it kin no noch. Wa wit hoe gau wy dat Hitlerfolk hjir al hawwe; en hoe sil it dan dy fergean en al dy oaren dy't feitlik fan oarloch neat ôfwitte? Hja sjocht de dingen skerp, dat hat altyd al sa west. Mar it is praat dat Anders Keimpema net haget. No moatst ophâlde Gerda.

Dizze heale dialogen, ôfwiksele mei tinzen fan oare personaazjes en opmerkingen fan ôfwikseljend eksterne en persoansbûne fertellers, fynt men it hiele boek troch.

[p. 241]

As roman is De lawine dus net in grutte oanwinst foar de Fryske literatuer. Lykwols, wannear't men it ûntbrekken fan in sintraal tema, de broazelige struktuer, de knoffelige styl en de brike tafallichheden bûten beskôging lit, bliuwt der dochs - net folle - mar dochs wat oer dat de muoite wurdich is. Neffens my is dat de beskriuwing fan it gewoane, deistige libben yn benammen de oarlochstiid dy't yn elke episoade fan Peter syn avontoerlik libben èk oantroffen wurde kin. Dy beskriuwing ropt in tiidsbyld op dat jin autentyk oankomt. Net sasear as roman dus, mar wol as tiidsdokumint hat De lawine syn wearde. As men betinkt dat de no 82-jierrige Van der Schaaf yn it foarste plak sjoernalist wie, dan hoecht jin dat ek net botte nij te dwaan.