Trotwaer. Jaargang 20

[p. 207]

Sybren Sybrandy
De lytse man op wrâldreis

Oer: Rink van der Velde, De histoarje fan Kammeraat Hollanski.
Friese Pers Boekerij b.v., Drachten 1987.

Mei Kammeraat Hollanski hat Van der Velde wer in roman tafoege oan syn rige bûtenlân-boeken, dy't yn de meast ferskillende parten fan de wrâld spylje. Diskear is it Ruslân, en dan it Ruslân fan de Twadde Wrâldoarloch, sjoen troch de eagen fan in Fries dy't foar de Dútsers dêrhinne giet, oansluting siket en fynt by de partisanen en him oan beide kanten fan it front handich wit te rêden. De skriuwer moat him foar it boek goed dokumintearre ha, want it bringt in macht nijsgjirrich en faak oangripend materiaal. Dit is wer sa'n gefal, lykas Riemer Riemersma syn Hwat west hat (Trotwaer 1988-2/3, s. 156-160), dat de stof as sadanich, omt it allegearre nij foar jin is, jin al yn de besnijing hat.

Yn in ynlieding skriuwt de auteur dat Rimmelt de Jong út Menaam model stien hat foar dizze roman. Hy hat sels yn Ruslân west foar dit boek en hat der ûnder oare yn in petear mei Baukje Wytsma (De Strikel 1987-2, s. 32-36) wol wat oer ferteld. Hy presintearret it boek lykwols mei klam as fiksje: ‘De hiele histoarje ha 'k sels optocht en de werklikheid kin wol gâns oars west ha.’ Oft de feiten yn dizze histoaryske roman allegear doge, hoege wy ús dus net mear ôf te freegjen. It is genôch dat se in (tige) betroubere yndruk meitsje.

De struktuer fan it boek is ienfâldich hâlden. It bekende prosedee fan de ringkomposysje is brûkt: wy falie mei de doar yn 'e hûs, as wy de haadpersoan (hy krijt yn it boek gjin namme) yn it earste haadstik fine yn de tún fan de partisaan Walintin, dêr't er bekomme kin fan syn aventoeren, wylst de oarloch op syn ein rint. (Ut it ‘Neiskrift’ docht bliken dat hy it der dochs net libben ôfrêdt.) Dêr yn dy tún fynt er de rêst om werom te tinken oan wat er meimakke hat. Sa folgje wy dan as lêzers syn reis as lid fan de Oostlandcompagnie, earst nei Poalen, dan nei de Oekraïne. Yn haadstik Fjouwer geane wy noch efkes fierder werom en fernimme dat er yn Frankryk, Algerije en Spanje tahâlden hat. Dan giet it ferhaal yn ien rjochte line fierder: de perioade as sjauffeur yn Minsk, it kontakt mei en it oerrinnen nei de partisanen, it ferbliuw yn de Pripet-sompen, de mars

[p. 208]

nei it noarden, de rêding troch Lisa en famylje, en op 't lêst werom nei Minsk en dêrwei nei de tún fan Walintin, fjirtjin haadstikken en in ‘Neiskrift’.

De haadstikken ha gjin titel of oare oantsjutting fan de ynhâld, allinnich in nûmer. Dêrtroch, en meidat yn elts haadstik in pear episoades byinoar troppe binne dy't net altyd in ienheid foarmje, ûntstiet feitlik dochs ien lange rige fan episoades. De yndieling yn haadstikken hie likegoed ferfalle kinnen. Omt de stof foar de measte lêzers nij is en allinnich bygelyks alle geografyske gegevens al aardich yngewikkeld binne, hie it better west om yn de haadstiktitels wat fan in ramt foar it ferhaal oan te bieden. No moatte jo wolris efkes weromblêdzje om te sjen hoe't de saak krekt sit. Sa wie ik efkes op 'e doele doe't ik wer in Nikolai tsjinkaam, wylst dy dochs earder yn in pôle nei de Eastsee dreaun wie (haadstikken Fjirtjin en Alve).

By al dy feiten komt de karaktertekening wat yn 'e knipe. De figuer fan de haadpersoan krijt stal troch de tekening fan syn ferline yn haadstik Fjouwer. Neffens de efterflap giet it ek hjir om ‘de lytse man, dy't yn in oarloch it smoarge wurk dwaan moat en úteinlik de rekken betellet.’ No mei dat op himsels wier wêze, de haadpersoan hat dochs tefolle ûndernimmingsgeast om model te stean foar de lytse man. Hy hat der earder slach fan in goed gebrûk fan de omstannichheden te meitsjen. Sa bedarret er yn 1933 earst yn Frankryk, op de pleats fan in Belch, dêrwei nei Algerije, oan it wurk foar Frânske kolonisten. Alles leaver as thússitte en yn de wurkferskaffing. It wurk as opsichter op de plantaazje yn Algerije leit him net, hy kin net oer de sfear en allikemin oer it klimaat. Dan mar oerstappe nei Marokko en dan nei hûs. Underweis, yn de haven, wurdt er frege ‘foar de goede saak’, de republyk yn Spanje. Mei dy ‘vreemde krijgsdienst’ krijt er letter, werom yn Fryslân, in soad lijen. Yn Ruslan ha se ferlet fan boeren, Germaanske boeren dan, dus giet er dêrhinne, om fan it gedonder ôf te wêzen!

In kromke opportunisme is der grif te finen yn it boppesteande libbensferhaal. Krekt as yn De ôfrekken lit Van der Velde jin hjir ek wer fernimme dat goed en tsjoed net altyd like dúdlik te ûnderskieden binne. Faaks is opportunisme wol net it goede wurd, giet it earder om anargisme. Yn alle gefallen lûkt de haadpersoan him net folle oan fan de grutte ideologyske tsjinstelling; hy fytst der om sa te sizzen trochhinne, giet syn eigen gong en betrout op syn eigen oardiel en gewisse. Guon dingen dogge jo no ien kear net. Sa wegeret er yn Algerije arbeidersfolk te slaan: ‘ik koe de grutte minsken al min oer de lea slaan’ (s. 65). It giet hjir om elemintêre noarmen fan goed en kwea, los fan sosjalistyske of oare begjinsels. Oft Van der Velde syn haadpersoan mei syn ûnfeilbere oardiel hjir ek net wat idealisearret, bliuwt foar my lykwols de fraach.

[p. 209]

Lisa is de grutte leafde fan de haadpersoan, moatte wy begripe. Hja dûkt geregeld op yn syn prakkesaasjes. Se hat him rêden as er op syn reis nei it noarden yn de bosken net fierder kin, en hy striidt in skoftsje side oan side mei har by de partisanen. Hja is sterk as in dyk en ûnthalset like maklik in baarch as in fijân. Se ha har op 't lêst pakt en ophongen, mar hy hat der net safolle fertriet fan hân; hoe't dat komt wit er net. It binne oan de iene kant djip yngripende foarfallen, mar oan de oare kant ek mar episoades tusken de oaren. Se wurde wei yn de grutte mannichte aventoeren en de emoasjes dy't dêrmei mank binne.

It boek hat dus de tekoarten dy't ditsoarte boeken gauris ha: net folle omtinken foar karaktertekening en struktuer fan it ferhaal. Mar de stof is op himsels sterk genôch; nettsjinsteande de tekoarten bliuwt der genôch oer. Dat oardiel is noch te sunich as jo tinke oan spannende episoades as de aksje op it stasjon (haadstik Acht) en de oerfal op de kommandant fan Minsk (Fjirtjin). It giet om dea, de oarloch is op eltse side te fernimmen, mar wat binne it moaie ferhalen!