Trotwaer. Jaargang 20

[p. 189]

Tr. Riemersma
De iepenbiering fan Johanneke

De Frieske literatuerstreaming dy't boppe it provinsjalistysk nivo útstige wol, hat net in greot tal fans. Dat hat grif nea sa west, mar earder, en ek noch yn 'e tiid fan De Tsjerne, wie it al sa dat relatyf mear minsken as no dy ‘bettere’ Frieske literatuer liezen en dêr in oardiel oer besochten te krijen. Men soe it sa seze kinne: ek al hienen doe in heel soad minsken muoite mei dy ‘bettere’ literatuer, se wienen der lykwols fan oertsjûge dat dy literatuer yndied de bettere wie. Dat, liket my ta, is no oars. Fansels, der is noch in lyts ploechje lju dat yn 'e ivoaren toer pielt, mar it grutte gros fan 'e lêzers fynt dy literatuer dy't eartiids de ‘bettere’ hiet, tsjintwurdich gewoan ‘waardeloas’. Anne Wadman en Jo Smit ha mear as twintich jier lyn al wiisd op it feit dat de mannichte langer gjin muoite docht om wat fan de hegere en mear komplisearre keunstfoarmen te begripen, en dêr troch stúdzje en gewenning in seker geniet oan te belibjen (sjuch: Wadman, ‘Kultus fan de simpele siel’; Smit, ‘Goede smaek as kritearium’). Wat ik konstatearje is dus ek yn 'e Frieske ferhâldingen âld nijs.

Dochs net helendal - in kommissaris, Homan wie it, hat my nochris yn it ear flústere dat er myn boekje lêzen hie, hy bedoelde Fabryk. Fan in eardere deputearre as Piter van der Mark is bekend dat er belangstelling hie foar literatuer, dat dy literatuer him sa bot neigyng, dat er tsjin beskate boeken slimme beswieren hie - ûnder oare datselde Fabryk. Der hat in tiid west dat it offisium neffens eigen betinken net om dy mear serieuze Frieske literatuer hinne koe, dat dy literatuer - wat se dêr yn har hert ek fan tochten - troch de pommeranten heechset waard. Kom dêr no ris om... Hâns Wiegel is ea yn in oermoedige bui oan Moarke begon, mar hy is der yn hingjen bleaun. Us tsjintwurdige deputearre fan kultuer lêst inkeld De bleate dokter en De feroaring fan pake Sytse en alles wat boppe dat nivo útstiicht - en grif ek boppe har nivo - is ‘waardeloas’.

Ja, ik haw it oer Johanneke en har ynterview yn 'e LC fan 9 juny 1988. Johanneke presteart it om it kultuerleaze rosmos te mobilisearjen tsjin debutante Jetske Bilker, ‘want har roman hat f 25.000, - koste!’ Wat is dut foar praat foar in deputearre fan kultuer? Wurde literêre debutanten tsjintwurdich op sa'n menier ferwolkomme troch it offisium? Dan is men

[p. 190]

bliid dat der werris in roman ferskynt fan in jong persoan fan ûnder de tritich, en ek noch in frou... en dy kryt te hearen: te djoer. Sa'n hufterige begroeting fan in debutant ha wy fan eardere bestjoerders noch net meimakke. Jetske wurdt te pronk set as in wyt hynderke dat tefolle struien nedich hat - se sil har wol tsienris betinke foar't se wer in berop docht op 'e opdrachtepot, en faaks is dat de stille winsk fan 'e deputearre ek. Nammers, om wat foar skytbedrach giet it dan ek noch? Men kin der net iens in knappe auto fan keapje. Myn dissertaasje hat de mienskip fjouwer ton koste, da's oare kofje. En wat hat de doktoraalskripsje fan Johanneke de mienskip koste? En dêr ha wy noait in letter fan lêze kinnen.

Net de ideeën fan Johanneke binne it dy't my it meast steure, it is de botheid dêr't se mei brocht wurde, it is de ferbjusterjende simpelheid wêrmei't de eigen snoade ynfallen ta iepenbiering ferheft wurde en de kennis en it ynsjuch fan oaren negearre wurde. Alles wêr't Johanneke noch nea fan heard hat, bestiet net, wêr't sy gjin ferlet fan hat, is oerstallich, en wat har boppe de pet giet, is ôfwaaid praat. Ik tink wol dat Johanneke yn tiden fan oarloch in hele goede sersjant wêze koe: oanfâle en sjitte! Mar yn tiden fan frede, en yn in amt dat kennis, ynsjuch, takt, erudysje en noch in steal deugden easket, is in revolverheld net de meast gaadlike persoan.

Mar Johanneke hat macht, en dat sil Frieslân witte. Gjin tiid foar subtiliteiten, gjin geëamel en gjin geharsenskrab - der sil no regaad makke wurde! De sersjant tinkt foar it folk, en stelt fêst wat noadich is en wat net. Wy binne ôfhinklik fan Rink van der Velde, seit de deputearre, en dy wy dat binne dan de sprekker sels, Johanneke en de deputearre. De literêre foarkar fan oare lêzers - neat mei nedich! Dat der ek minsken binne dy't leaver in roman fan Kuiper, of ien fan Wadman, of ien fan Abma lêze, dat docht net ta de saak. En de saak is dat Johanneke deputearre is en alle oare lêzers net.

Fierwei de measte Frieske lêzers lêze foar it meastepart Nederlânske en oarstalige literatuer en dêrneist ek wat Frieske. Hoe soe it oars kinne? Folkertsma hat tritich jier lyn al sein dat men de Friesktalige literatuerproduksje fan in heel jier yn fjirtjin dagen útlêze kin, en wat moat men dan de oare fyftich wiken? Om't de Frieske literatuer kwantitatyf sa'n bytsje foarstelt, hat it gjin doel om te fergelykjen mei gruttere taalgebieten wêryn't safolle literatuer produsearre wurdt dat gjin inkele lêzer alles neikomme kin. As der yn it Dútske taalgebiet 5% goede literatuer produsearre wurdt en 95% stront, dan moat de Frieske literatuer dus dyselde ferhâlding sjen litte? Dat is gekkepraat. Sont Hof en Kalma hat de diskusje

[p. 191]

draaid om de fraach: hokker aksinten moat dy Frieske literatuer leze, hokker fasetten fan 'e Jeropeeske literatuer moatte yn 'e Frieske literatuer neifolging fine? Hof beskôge de Frieske literatuer as oanfoljend, as ‘der op ta’. Suver kwantitatyf sjoen is dy Frieske literatuer dat - net dat soks in needsaaklikheid is, want as wy allegearre like iverich wienen as op Yslân, soe ús eigen literatuer kwantitatyf wichtiger wêze. Mar Hof woe dat de Frieske literatuer ek fan aard en funksje oanfoljend wêze soe: de Frieske literatuer moast ‘fryskens’ jaan, en op dy menier foar de provinsjalistyske Friezen kompensearje wat se by oarstalige literatuer te koart kamen. Kalma woe dat de Frieske literatuer konkurrearje soe mei it bêste fan 'e Jeropeeske literatuer: de Frieske skriuwer moast boppe it provinsjalistyske nivo útstige, hy moast himsels in heech doel stelle.

Kalma syn opfetting is algemeen akseptearre troch lettere literatoaren. En dat hat syn konsekwinsjes foar it hele literatuerbedriuw. Fergelike mei in greot taalgebiet as Dútslân, binne der ferhâldingsgewiis yn Frieslân tefolle literêre tydskriften, binne der tefolle skriuwers dy't de yntinsje ha hege literatuer te skeppen en wurdt in te greot tal literêre wurken troch de literêre krityk beoardield. As yn Dútslân mar 5% fan 'e wurken goed hoecht te wêzen om in bloeiende literatuer te krijen dy't it lêsferlet fan 'e ‘bettere lêzers’ dekt, dan moat dat yn Frieslân gau 50% wêze, en dan is it noch in skeamele bedoening. In skeane ferhâlding, ornearret Johanneke, mar se hâldt gjin rekken mei it feit dat der in wanferhâlding is tusken it tal Frieskpraters en it tal Dútskpraters.

Fiif goede Frieske romans yn it jier, wêrfan ien fan in debutant fan in jier as fiifentwintich, liket doch in heel beskieden winsk. Mar wy kinne it lang net helje. De ynterfallen tusken twa goede romans binne sa greot, dat men amper prate kin fan in kontinúe bettere Frieske literatuer; tusken de rotsoai troch ferskynt út en troch wolris wat goeds, sa is it mear. Mear stimulearring, ek finansjeel, mear skoalling yn skriuwen, en benammen mear belangstelling, dat soe faaks de earmoede in stikhinne bestride kinne. Mar sa't it him oansjen lit is by Johanneke earmoed troef.

Johanneke negearret de beroerde sitewaasje dêr't de bettere Frieske literatuer yn ferkeart troch alle aksint te lezen op de lêzers dy't út har lêsferletten wei beskate easken stelle oan har lektuer. Wat de lêzers freegje, dat moatte de skriuwers (en de útjouwers) oanbiede. Dat is it kapitalistyske idee fan lykberjochtige handeljende ynstânsjes dy't akkoarten ôfslute en útfiere: de produsint foarsjucht yn 'e ferletten fan 'e konsumint. Mar hoe komt dy konsumint oan syn ferletten? It kapitalisme stelt it foar as binne dy ferletten spontaan by de konsumint ontstien. Op in stuit krigen de kon-

[p. 192]

suminten ferlet fan wokkels en pretletters by de buorrel, en nei der jierren om seurd te hawwen, hat doe in fabrikant besletten dy dingen te produsearjen. Nee dus, dat is kul - de konsumint hat gjin barst te sezen. Karl Marx - dat is de man dy't it marxisme útf^un hat - Marx stelt dat de produksje net allinnich it produkt produsearret, mar tagelyk de konsumpsje derfan. Miskien hat er wat racefytsen en skroevedraaiers oangiet net hûndert persint gelyk, mar wat de literatuer betreft hat er folslein gelyk. Wat wy lêze en hoe't wy lêze en wannear't wy lêze, dat meitsje wy net sels út, mar dat wurdt foar ús regele - alteast foar fierwei it grutste part fan ús, konsuminten.

Us kulturele ferletten is neat autentyks by, mar se binne it resultaat fan manipulaasje. Dat is it dúdlikst by de - troch de kulturele boppelaach - minder wurdearre keunstuteringen, bygelyks de triviale literatuer. De lju dy't op dy literatuer oanwiisd binne, hawwe nea de gelegenheid hân om har lêsferletten kennen te learen troch fan útienrinnende hteratuersoarten te priuwen, se hawwe gjin literatueropfieding hân, har literatuerfeardichheid is op in benaud peil hingjen bleaun. En dêrby hat de kultueryndustry har wiismakke dat in doktersroman wat is foar de èchte frou fan no, en dat in moderne man dy't fan aventoer hâldt útsoarte cowboyromans lêst. De supermerk is der daliks by om by it rekfol yn 'e ‘ferletten’ fan 'e lêzers te foarsjen.

By de heger wurdearre literêre uteringen is de macht fan 'e konsumint like beheind. Der komme gjin sonnetten, flash-backs, underdogs, enzjambeminten, ynterpunksjeleaze fersen, ensfh. om't de lêzers dat frege ha. De skriuwers bringe sokke fernijingen, de útjouwers sjugge der wat yn en de resinsinten priizgje se oan. De konsumint hat it mar moai te finen, want oars is er âlderwetsk, oars hat er gjin ferstân fan moderne literatuer. De gewoane lêzer hat gjin kar.

It is om dy reden ferlakkerij om de fraach fan 'e konsumint te kiezen as liedend prinsipe fan 'e produksje.

Wat is de funksje fan literatuer? Neffens Wilfried de Pree hat literatuer utopyske funksje, literatuer beskriuwt wat net werklikheid is, mar werklikheid wêze moatte soe en wurde moat. Ik neam De Pree - hy hat ris yn Trotwaer skreaun oer marxisme en literatuer - om't er in partijgenoat fan Johanneke is. Men soe jin ôffreegje kinne oft de lytse literatueren fan miniatuerfolkjes lykas it Frieske, mar ek fan nei frijheid en selsstandichheid stribjende folken yn 'e tredde wrâld, net noch oare wichtige funksjes ha. Dy literatueren soenen in rol spylje kinne yn it bewustwurdingsproses fan dy folkjes en folken, wichtich wêze kinne as middel ta selsekspresje en sels-

[p. 193]

ferwêzentliking. De Frieske skriuwers fan hjoeddedei wolle gjin Frieskbeweger hite, en dat is bêst, dat wol ús deputearre ek net, mar elk Friesk wurd dat wy seze of skriuwe is útsoarte in bydrage ta de Frieske striid, en dejinge dy't Friesk praat of skriuwt is in Frieskbeweger, hy mei lipe of pipe. Us literatuer wol gjin beweging wêze, mar wurdt - neffens Folkertsma - troch dy beweging wol ‘nadere’.

Wat tinkt Johanneke fan 'e funksje fan 'e Frieske literatuer? Ik krij de yndruk dat it by har inkeld om de ferdivedaasje draait. Alteast ik krij út har opmerkingen net it idee dat har literatuerfyzje in faset is fan har politike oertsjûging. No is dy oertjûging my ek net bare dúdlik, mar se is troch de PvdA nei foaren skood, en dy lju sille dochs net allegearre gek wêze? Dat ik nim oan dat se lofts is, ja faaks ek nij lofts, mar dan wer oars as dat fan twintich jier lyn. Yn alle gefallen, ik krij de yndruk dat literatuer foar Johanneke in fersiering fan it libben is, in bybongeljend aardichheidsje.

Nuver is dan wol dat se gjin subsydzje ferliene wol oan 'e aardichheidsjes foar de modale arbeider en syn oare helte: de doktersromans, de kesteelromans, de pornoromans, de science-fictionromans ensfh. Dat is ommers arbeidersliteratuer. As it by literatuer inkeld giet om ferdivedaasje, jou dan elk wat er winsket en kom net oan mei morele of opfiedkundige kritearia. As der in bod dien wurde moat dat past by de fraach, sa't Johanneke wol, dan moat de provinsje de produksje fan triviale literatuer befoarderje, want dat freget it grutte publyk. Gon mar nei de supermerk: yn 'e boekerekken wurdt allinnich shit oanbean - en de supermerk wit wêr't sleet yn sit, leau dat mar. In triviale deputearre moat de konsekwinsjes fan it eigen belied oandoare.