Trotwaer. Jaargang 20

[p. 172]

Albert Pouwels
De Fryske oersettingen fan Catullus syn ‘Carmen 34’^*

* Albert Pouwels studearret te Leiden Latyn mei as byfakken Nederlânsk en Frysk, it lêste by Ph.H. Breuker. Foar syn byfak Frysk skreau er in skripsje oer de ferhâlding tusken fjouwer oersettingen fan Catullus syn ‘Carmen 34’ - twa Nederlânske en de beide Fryske fan Sybesma en Wybenga - en it Latynske orizjineel. Sa'n (eksimplaryske) fergeliking tusken grûntekst en oersetting liket in gaadlik útgongspunt te wêzen foar in weardebepaling fan de ferline jier ferskynde Catullus-oersetting fan Sybesma en Wybenga. Reden wêrom't wy Pouwels syn skripsje, skreaun yn it Nederlânsk, bewurke en ferfryske hawwe en yn Trotwaer opnimme. De bewurking bestiet der yn haadsaak út dat de beide Nederlânske oersettingen hjirre inkeld yn ferbân mei de beide Fryske oan de oarder komme en dat detailopmerkingen dy't yn in literêr tydskrift minder thúshearre as yn in skripsje weilitten binne.
De redaksje

Ien en oar oer oersetkrityk

Oersetkrityk is in noch jonge wittenskip. Minder wittenskiplike weardeoardielen slane dan ek noch geregeld foar master op: gauris wurdt fan in oersetting net folle mear sein as dat er goed lêsber is of yn modern Nederlânsk of geef Frysk skreaun is.

Yn har koartlyn reekommen lisinsjaatsferhanneling oer Nederlânske Catullus-oersettingen yn dizze ieu neamt Edith Stoops objektiviteit en in fergeliking fan it orizjineel (de boarnetekst) mei de oersetting (de doeltekst) as twa easken foar wittenskiplike oersetkrityk.¹

Objektiviteit ferget fan de kritikus dat er net op subjektive grûnen útmakket oft in oersetting slagge of mislearre is. Meastentiids sil de kritikus konstatearje dat de oersetting it net hellet by it orizjineel en dêrfandinne minder goed is. Mar hy soe him ek hieltyd ôffreegje moatte hokker prinsipes de oersetter folge hat en oft dy harren yn de oersetting sels oppenearje.

Dy prinsipes kin er op it spoar komme troch boarnetekst en doeltekst mei-inoar te fergelykjen. Ferskillende aspekten kinne derby in rol spylje: Stoops neamt aspekten op sosjo-kultureel mêd likegoed as taalkundichliterêre aspekten. Yn de neifolgjende fergeliking fan Sybe Sybesma en Jan

1 Edith Stoops, Nederlandse Catullusvertalingen in de twintigste eeuw. Overzicht en kritisch vergelijkende studie van drie poëtische vertalingen, Leuven 1987, s. V-VIII (net yn de hannel).

[p. 173]

Wybenga harren oersettingen fan Catullus syn ‘Carmen 34’ mei it orizjineel behein ik my ta in stikmannich taalkundich-literêre eleminten.

Al ieuwen lang wurdt de fraach steld oft poëzij wol oer te setten is. Diderot wie yn de 18de ieu al fan betinken dat it risseltaat op 'en heechsten globaal besjoen hinnebruie kin, lykwols: ‘L'emblème délié, l'hiéroglyphe subtile qui règne dans un description entière, et qui dépend de la distribution des longues et des brèves [...]: tout cela disparaît nécessairement dans la meilleure traduction.’²

Yn de tweintichste ieu kin mannichien it dêrmei lykfine. Poëzij is ambigu, suggestyf, mearsinnich. De wearde tusken lûd en ritme bygelyks makket dat de wurden fan de doeltaal net samar it plak ynnimme kinne fan de wurden fan de boarnetaal. Foar wa't him dêr as oersetter net by dellizze kin, is der mar ien útwei: útgeande fan de boarnetekst nije poëzij skeppe. Hy moat dan de frijheid nimme om in oar fers te meitsjen, geskikt om inselde fielen út te lokjen.

Hoe pakke jo it oersetten fan poëzij no konkreet oan? James Holmes mient dat der datoangeande tûkelteammen binne op trije nivo's.³ Earstens is it fers in boadskip, yn wurden fette, dat diel útmakket fan in linguistyske kontekst. Twad past it fers mei alle oare fersen yn in beskate literêre tradysje: it heart ta in literêre ‘yntertekst’. Tred stiet it yn in sosjo-kulturele sitewaasje, dêr't objekten, symboalen en abstrakte ideeën in funksje yn hawwe dy't nea eksakt deselde is as yn in oare maatskippij of kultuer.

Holmes mient no dat de twa wichtichste kritearia binne dat ‘het eindresultaat voldoende overeen moet stemmen met het origineel om als een vertaling te kunnen worden beschouwd (het kriterium van de minimale overeenstemming) en zodanig moet zijn dat het kan worden beschouwd als poëzie (het poëtisch kriterium).’

As jo in tekst fan de iene taal oerbringe yn de oare, dan kinne jo der twa dingen mei dwaan. Jo kinne it orizjineel wurd foar wurd omsette yn de oare taal, mei yn acht nimmen fan de foar dy taal jildende syntaktyske regels. By proaza smyt soks trochstrings net al tefolle swierrichheden op. By poëzij wurdt dat in stik slimmer. Jo hawwe dan te krijen mei allerhande lûdeffekten, dy't in rol spylje yn it gedicht. Of spesjale betsjuttingen fan in wurd, dêr't it krekt om draait yn it fers. De leksikale en stilistyske eleminten lykje dus yn poëzij fan grutter gewicht te wêzen.

Jouwe jo no de stilistyske eleminten de klam, dan sil dat gauris ôfbrek dwaan oan de leksikale. Jo sille dan gjin letterlike oersetting krije, mar in bewurke. It einprodukt soe ik yn dat gefal dan ek gjin oersetting mar in

2 Raymond van den Broek, Inleiding tot de vertaalwetenschap, Leuven 1972, s. 9-10.

3 James S. Holmes, ‘De brug bij Bommel herbouwen’, De Revisor III, 1976-5, s. 7-26.

[p. 174]

bewurking neame wolle. Van Luxemburg en oaren hantearje as definysje: ‘Bewerkingen geven een nieuwe vorm aan de vertelde stof of korten de stof in.’⁴

4 Jan van Luxemburg, Mieke Bal en Willem G. Weststeijn, Inleiding in de literatuurwetenschap, Muiderberg 1983³, s. 129.

‘Carmen 34’: orizjineel en oersettingen

Ear't ik oergean ta it hifkjen fan de literêre oersettingen, is it needsaaklik it fers yn de grûnferve te setten. Wat stiet der krekt yn it orizjineel en wat betsjutte de ôfsûnderlike wurden? Pas as dat folslein dúdlik is, kin in literêre oersetting beoardiele wurde.

De betsjuttingen fan de wurden kinne ûntliend wurde oan it wurdboek. Mei dy betsjuttingen is in wurkoersetting te meitsjen dy't neat mear wol as it Latyn wurd foar wurd en sa letterlik mooglik oer te bringen. Hjirûnder lofts de boarnetekst⁵ en rjochts, yn proaza, myn wurkoersetting:

Dianae sumus in fide puellae et pueri integri: Dianam pueri integri puellaeque canamus.	Under de hoede fan Diana binne wy, nettroude fammen en feinten: lit ús, net-troude feinten en fammen, Diana besjonge.
o Latonia, maximi magna progenies Iovis, quam mater prope Deliam deposivit olivam,	O dochter van Leto, grutte ôfstammeling fan de aldergrutste Jupiter, dy't dyn mem ea berne by de Delyske olivebeam,
montium domina ut fores silvarumque virentium saltuumque reconditorum amniumque sonantum:	opdatsto masteresse fan de bergen wêze soest en fan de griene wâlden, en fan de ferburgen passen en fan de brûzjende streamen:
tu Lucina dolentibus Iuno dicta puerperis, tu potens Trivia et notho es dicta lumine Luna.	do wurdst Juno Lucina neamd troch kreamfroulju dy't pine hawwe, do wurdst de machtige Trivia neamd en Luna mei in net-eigen ljocht.
tu cursu, dea, menstruo metiens iter annuum, rustica agricolae bonis tecta frugibus exples.	Do, goadinne, mei dyn rin fan alle moannen, wylsto dyn jierlikse wei ôfleist, follest de huzen op it lân foar de boer mei goede fruchten.
sis quocumque tibi placet sancta nomine, Romulique, antique ut solita es, bona sospites ope gentem.	Datsto mei hokker namme as it dy mar haget hillige wêze meist, en datsto op de âlde wize, lykasto it wend biste, it folk fan Romulus troch goede krêft bewarje meist.

5 Catullus. The poems. Edited with introduction, revised text and commentary by Kenneth Quinn, s.p. 1982², s. 19-20.

[p. 175]

Om by it hifkjen fan de Fryske oersettingen oan de hân fan it orizjineel noch wat oanfoljend fergelikingsmateriaal te hawwen, jou ik hjir earst noch twa Nederlânske oersettingen. It binne dy fan A. Rutgers van der Loeff (lofts) - faaks wol de bekendste - en dy fan Lucette Oostenbroek (rjochts) - de meast resinte:⁶

Diana hoedt de zuiverheid	Diana's bescherming zij met
van meisjes en van knapen.	ons, reine maagden en knapen:
Haar zij dit zuiver lied gewijd	laat ons Diana bezingen,
van meisjes en van knapen.	reine knapen en maagden.
O gij die in Latona's schoot	O Latonia, verheven
de Hemelgod verwekte,	dochter van de allerhoogste,
op Delos, dat haar rustplaats bood,	uw moeder baarde u vlakbij
olijveschaduw dekte,	de Delische olijfboom,
dat bergen gij beheersen zoudt	om heerseres te worden van
en bloeiende valleien,	bergen en groene wouden, van
dat wilden bergstroom, duister woud	onvindbare ravijnen en
uw macht zou doen gedijen,	tot ver klinkende beken.
u roept de vrouw in barenswee	Voor moeizaam barende vrouwen
ter hulpe als Lucina,	heet gij Juno Lucina, gij
ten driesprong zijt gij Hecate	heet Trivia, machtige, en
en aan den hemel Luna;	Luna met niet-eigen licht.
gij meet met maneglans de baan	Gij, godin, metend met maanden
van jaren, maanden, uren;	de loop der seizoenen, gij vult
gij geeft door oogst van geluw graan	de boerenschuren op het land
den landman volle schuren.	met de vruchten der aarde.
Wees, welken naam gij 't liefste draagt,	Met welke naam het u behaagt
gebenedijd en zegen,	vereren wij u - o bescherm,
zoals 't u oudtijds heeft behaagd,	zoals vanouds, goedgunstig ons,
ons Rome allerwegen!	nazaten van Romulus.

Dan no de oersettingen fan respektivelik Sybe Sybesma en Jan Wybenga:⁷

Wy binne yn 'e hoede fan Diana
wy, keine famkes en jonges:
lit ús, keine jonges en famkes,

Diana besjonge.

Dochter fan Latona, machtige leat fan
de almachtige Juppiter,
oan mem ûntspruten deun by de Dé-

lyske olivebeam,

6 C. Valerius Catullus. Gedichten. Volledig nagevolgd door Dr A. Rutgers van der Loeff, Amsterdam/Antwerpen 1953, s. 88. Catullus. Verzamelde verzen. Vertaald door Lucette M. Oostenbroek, Leiden 1986, s. 42.

7 C. Valerii Catulli. Carmina nonnulla. In tal fersen fan C. Valerius Catullus. Yn it Frysk oerbrocht troch Sybe Sybesma en Jan Wybenga, Stynsgea 1987, s. 28-29.

[p. 176]

 

om oer de berchhichten de masteresse

 

te wêzen en oer de griene

 

wâlden, de heech-ferhoalen gerzen

 

en sjongsume streamen.

 

Jo namme is: Libbensljochtbringster Juno

 

foar de kreamfroulju yn weaën,

 

Trijesprongmasteresse en, om

 

Jo bastertljocht, Moanne.

 

Mei jo moannelikse omgong, goadinne,

 

Jo reis troch it jier útmjittend

 

loegje Jo skoandere fruchten op

 

yn 'e boerehuzings.

 

Wês ûnder hokker namme 't Jo ek haget

 

hillige, en hoedzje út krêft

 

fan Jo by âlds itige wielde

 

it folk fan Romulus.

 

 

 

Diana's stipe freegje wy,

 

har tagedien yn earlikheid.

 

 

 

Diana loovjend sjonge wy,

 

har famme- en feintebûn.

 

As dochter fan de grutte Zeus

 

sonksto út Leto's skerte del,

 

yn 't skaad fan in olivebeam,

 

doe't Delos har 'n skûlplak bea.

 

Dyn macht rikt oer de bergen en

 

de bosken, grien fan tinend leaf,

 

oer 't driigjend tsjuster fan 't ravyn,

 

de rûzjende rivieren.

 

As Iuno, dy't Lucina hjit,

 

stiest froulju-yn-it-roeien by.

 

Oan 'e trijesprong bist Hekate,

 

dêrboppe de bastert Luna.

 

Dyn trêd, goadin, de moannen lâns,

 

jout oan it jier syn fêst berin.

 

En oan 'e naal ta troppesto

 

de skuorren mei risping fol.

 

Wês do, wa'sto ek wêze wost,

 

yn al dyn nammen hillich.

 

O, hâld dyn macht en stipe frij

 

foar Romulus syn neiteam!

[p. 177]

Fergeliking fan inkelde taalkundich-literêre eleminten

Wat de leksikale eleminten oanbelanget, rinne by de Fryske oersettingen (likegoed as by de Nederlânske) in stikmannich ôfwikingen yn it each. By Sybesma:

-	‘montium’ is ‘berchhichten’ wurden
-	‘Lucina’ is omskriuwend oerset mei ‘Libbensljochtbringster’
-	‘potens Trivia’ allyksa, mei ‘Trijesprongmasteresse’
-	‘rustica agricolae tecta’ is gearfette ta ‘boerehuzings’

By Wybenga:

-	‘integri’ is ferkeard oerset mei ‘yn earlikheid’ (grif mei it hjoeddeiske ‘ynteger’ yn 'e achterholle)
-	‘puellae et pueri integri’ is mar ienris oerset
-	‘magna’ ûntbrekt yn de oersetting
-	‘skaad’ is tafoege (ek by Rutgers van der Loeff)
-	‘har 'sn skûlplak bea’ allyksa (ek by Rutgers van der Loeff)
-	‘dyn macht’ is it perspektyf yn ferskood
-	‘reconditum’ is ‘driigjend tsjuster’ wurden (‘duister’ ek by Rutgers van der Loeff, sij it by in oar substantyf)
-	‘tu Lucina’ is it perspektyf yn ferskood nei ‘As Juno [...] stiest’ (fergelykje ‘als Lucina’ by Rutgers van der Loeff)
-	‘Trivia’ is omskriuwend oerset mei ‘Oan 'e Trijesprong’ (krektsa by Rutgers van der Loeff: ‘ten driesprong’)
-	‘Hecate’ is tafoege (ek by Rutgers van der Loeff)
-	‘et’ is ‘dêrboppe’ wurden (fergelykje ‘aan de hemel’ by Rutgers van der Loeff)
-	‘cursu menstruo’ is ‘dyn trêd, de moannen lâns’ wurden
-	‘agricolae’ ûntbrekt yn de oersetting
-	‘antique ut solita es’ allyksa
-	‘exples’ is ‘oan 'e naal ta’ wurden (fergelykje ‘volle schuren’ by Rutgers van der Loeff)

Besjoch ik de boppeneamde ôfwikingen, dan falle my in tal punten op. Earstens is de list by Wybenga nochal oan 'e lange kant. Neffens titel en ûndertitel fan it boek pretindearret ek Wybenga in oersetting te jaan, mar de ferskillen yn fergeliking mei it orizjineel binne sa grut en bytiden sa drastysk, dat der eins in nij fers ûntstien is, in bewurking dus.

Twad docht bliken dat Wybenga frijwat ôfhinklik is fan Rutgers van der Loeff. De oerienkomsten tusken syn bewurking en de ‘oersetting’ fan de lêste binne te grut om tafallich te wêzen. Dêrmei is foar in part ek it bewurkjende fan Wybenga syn ‘oersetting’ te plak brocht: Rutgers van

[p. 178]

der Loeff jout yn de titel fan syn boek nammentlik al oan dat er de fersen fan Catullus neifolge hat, dat er him dus foar it orizjineel oer mear frijheid tastien hat as by in strikte oersetting winsklik is.

Tred is de list fan ôfwikingen by Sybesma tige koart. Der binne net folle evidinte ôfwikingen fan it orizjineel en ek fierders set er opfallend letterlik oer. (Tusken heakjes, foar de oersetting fan Oostenbroek jildt itselde). Sybesma syn oersetting likegoed as Wybenga sines sitte nammers hast gjin flaters yn; allinne Wybenga is neffens my mis mei ‘yn earlikheid’ foar ‘integri’.

By in fergeliking fan de metryske eleminten sille earst in pear algemiene, wêzentlike ferskillen tusken de metra yn it klassike Latyn en dy yn moderne talen as it Nederlânsk en it Frysk efkes omtinken krije moatte. Yn it klassike fers is it de lingte fan de wurdlidden dy't telt; it metrum berêst op in beskate wetmjittigens yn de ferdieling tusken lange en koarte lûden. It Frysk en it Nederlânsk hawwe gjin lûden dy't fan natuere altyd koart of altyd lang binne; it draait dêr om de klam dy't de wurdlidden krije.

In oar ferskil tusken de klassike metra en dy fan talen as it Frysk en it Nederlânsk is dat in fers mei in beskaat metrysk skema al om sa te sizzen de toan oanjout, dat it skema in eigen ‘ethos’ hat, wylst dy assosjaasje yn de net-klassike metra ûntbrekt. Sa jout bygelyks in heksameter yn it Latyn in plechtige of heroyske sfear en wurdt dy meastentiids tapast yn it epos. In jambyske trimeter heart wer folle sljochter en wurdt gauris brûkt foar de komeedzje.

Foar de oersetter binne der datoangeande ferskate mooglikheden. Mimetyske oersettingen hanthavenje it metrum fan it orizjineel, dêr't dan beklamme wurdlidden it plak fan de lange wurdlidden by ynnimme en ûnbeklamme wurdlidden it plak fan de koarte. Metryske oersettingen wikselje it oarspronklike metrum yn foar in oar. Fierders binne der noch oersettingen yn frije fersen, sûnder fêste strofyske foarmen en metryske skema's.

It metrum fan ‘Carmen 34’ - de seis kwatrinen besteane elts út trije saneamde glykonyen folge troch in ferekrateus⁸ - is yn gjin fan de fjouwer oanhelle ‘oersettingen’ hanthavene. Rutgers van der Loeff makket der ôfwikseljend fjouwerfuottige jamben en jamben fan in fjirdeheal foet de fersrigel fan. Oostenbroek en Wybenga sette oer yn frije fersen, mar litte de rigellingten yntakt (trijeris acht en dan ienris sân wurdlidden). By Wybenga lykwols ien útsûndering: rigel 22 telt sân yn stee fan acht wurdlidden. Sybesma, dy't ek yn frije fersen oerset, hâldt wol in fêst tal wurdlid-

8 De opienfolging fan koarte en lange wurdlidden yn in glykony is: k-1 / 1-k- k-1 / k-1. In ferekrateus hat: k-1 / 1-k-k-l / 1. By beide kin de earste fersfoet ek lang-koart wêze.

[p. 179]

den de rigel oan, mar it patroan is oars as yn it orizjineel: respektivelik alve, acht, njoggen en seis wurdlidden de rigel.

De kar fan elts fan de oersetters liket my wol te rjochtfeardigjen. It Latynske metrum is ommers nea of te ninter streekrjocht yn it Nederlânsk of it Frysk oer te bringen. It iennichste beswier dat jo tsjin jamben meitsje kinne (mar swier waacht dat perfoarst net) is dat it fers maklik ientoanich wurdt.

By de stilistyske eleminten behein ik my ta de alliteraasje, de assonânsje en de wurdskikking. Alliteraasje, yn ‘Carmen 34’ royaal tapast, wurdt ek troch alle fjouwer oersetters rom gebrûk fan makke. De Fryske oersetters blike der boppedat in noch gruttere foarleafde foar te hawwen as de Nederlanske, wylst Wybenga derút rint troch de bylûdkombinaasjes (sk yn it twadde kwatryn, tr yn it fyfde en st yn it sechde).

Assonânsje is yn ‘Carmen 34’ allikemin in ûnbekend ferskynsel. No fertoant it Latyn al gau assonânsje, bygelyks troch de gelikense útgongen fan in substantyf en in adjektyf dy't byinoar hearre. Opnij blykt by de Fryske oersetters assonânsje mear foar te kommen as by de beide Nederlânske. Ien en oar liket de konklúzje te rjochtfeardigjen dat de Fryske oersetters mear út binne op estetyske effekten.

Besjogge wy de wurdskikking fan it orizjineel, dan rinne der in pear herhellingen yn it each. Yn de foarste strofe komt twaris de eigennamme ‘Diana’ foar (it fers is op 't lêst in hymne oan dy goadinne) en wurdt ‘puellae et pueri integri’ yn omkearde foarm herhelle. Yn de fjirde en fyfde strofe begjint trijeris in rigel mei ‘tu’. Sybesma (Oostenbroek nammers ek) folget dy herhellingen trou nei: twaris is ‘Diana’ brûkt, ‘keine famkes en jonges’ komt werom as ‘keine jonges en famkes’, en trije rigels begjinne mei ‘tu’. By Wybenga treffe wy inkeld de herhelling fan ‘Diana’ oan. Ek wat de wurden dy't in opfallend plak yn de sin ynnimme (‘Dianae’, ‘Latonia’, ‘tu Lucina’, ‘Iuno’, ‘tu potens Trivia’ en ‘tu [...] dea’) en benammen wat it enzjambemint oanbelanget, stiet Sybesma syn oersetting it tichtste by it orizjineel; de acht enzjambeminten fan Catullus komme by Sybesma allegearre werom, by Wybenga net. By einsluten kin der noch op wiisd wurde, dat de parallelly yn de opbou fan de tredde strofe (trije opienfolgjend rigels begjinne mei in substantyf + que foarôfgeand oan in adjektyf: ‘silvarumque virendum’, ‘saltuumque reconditorum’ en ‘amniumque sonantum’) inkeld by Oostenbroek bewarre bleaun is, mar ek wer net folslein, want ‘groene wouden’ stiet net oan it begjin fan de rigel.

[p. 180]

Beslút

Yn leksikaal opsicht hat de fergeliking oan it ljocht brocht dat Sybesma de tekst aardich oant tige letterlik oerset hat, wylst Wybenga foar it orizjineel oer folle frijer te wurk gongen is, al liket hy wer frijwat ôfhinklik west te hawwen fan Rutgers van der Loeff. Wat de metryk oangiet hawwe Sybesma en Wybenga beide keazen foar de (te ferdigenjen) frije fersfoarm. Beide Fryske oersetters binne sterk yn it brûken fan alliteraasje en assonansje. Op it stik fan de wurdskikking folget Sybesma Catullus it meast trou nei. Syn fers is in oersetting, wylst dat fan Wybenga earder in bewurking neamd wurde moat, fanwegen it grutte tal ferskillen mei it orizjineel.

As it giet om myn foarkar, dy giet út nei de oersetting fan Sybesma (en by de hjirboppe oanhelle Nederlânske oersettingen nei dy fan Oostenbroek). Sybesma en Oostenbroek besykje Catullus syn orizjineel oer alle boegen sa folle mooglik rjocht te dwaan, wat neffens my it skaaimerk is fan in slagge oersetting.