Trotwaer. Jaargang 20

[p. 166]

[Nummer 4]

Tr. Riemersma
De bining foargoed ferbrutsen
Rede by de iepening fan 'e tetoanstelling ‘De skamte de kop ôfbiten’ yn it FLMD, 21 april 1988

Froulju en manlju!

It hâlden fan betinkingen, priisútrikkingen, eksposysjes ensfh. is oangenaam om 't men in heel soad lju werris sjucht en om't men op kosten fan 'e mienskip in buorrel opnimme kin. Om net de yndruk te jaan dat it by sa'n barren allinnich of ek mar yn it foarste plak om de wille en de aardichheid giet, wurdt der altyd immen frege om in eamstich wurd te sprekken, in earnstich wurd dêr't bliken út docht dat dy betinking, priisútrikking of eksposysje o sa wichtich is. Foar dat earnstige wurd bin ik ynhierd. Fan my wurdt ferwachte dat ik dúdlik meitsje dat der fiifentwintich jier lyn in kearpunt yn 'e literatuer oan te wizen is en dat der sadwaande alle reden is ta in feestlike plechtichheid. Fan jim wurdt ferwachte dat jim my yn earnst oanheare, foar't jim jim oan 'e drank en mooglik ek oan oare objekten fergripe.

It oanwizen fan kearpunten yn 'e literatuerhistoarje is in nuodlike saak, want de literatuer ontjout him net skoksgewiis mar tydlingswei en almaroan. Boppedat rinne de ontjouwingen yn 'e ferskillende sektoaren fan 'e literatuer en it literêre bedriuw lang net altiten parallel. As ik fan 1963 ôf tritich jier tebek gon nei 1933 en fiifentwintich jier foarút nei 1988, dan haw ik in tiidrek fan fiifenfyftich jier foar my wêryn't in ûgrysliken soad bart. Mar it fâlt net ta om de ontjouwingen op ien neamer te bringen en om dêrnei in tydstip oan te wizen wêrop't dy ontjouwingen meiïnoar in ferhastiging ûndergonne, sadat men fan in kearpunt prate kin.

Lit ús ris nei de poëzy sjen. Yn 'e tritiger jierren komt der ferset tsjin de sonnettekultus, de wijde sfear en it poëtyske jargon fan 'e Jongfriezen. De poëzy wurdt gewoaner fan taal en tematyk, en dy ontjouwing set him nei de Twadde Wrâldoarloch troch - en dan sjuch ik ôf fan 'e ‘tsjustere’ poëzy fan Tiny Mulder en Jan Wybenga en fan it wurk fan 'e eksperimintelen. Yn 1988 kinne wy konstatearje dat it sonnet werom is, by Willem Abma, Eppie Dam en Sybe Krol, en dat it poëtyske jargon wer opdûkt by benammen Tsjits Peanstra en Baukje Wytsma. Wêr leit no de ein, of ek it hichtepunt fan 'e ontjouwing nei in poëzy dy't yn deistige taal fan

[p. 167]

deistige ûnderwerpen ferhellet? My tinkt dat dat hichtepunt om 1970 hinne leit mei sintraal dêryn it iere wurk fan Meindert Bylsma. Om '70 hinne moatte wy ek de demokratisearringswêch lokalisearje: dichters gonne de strjitte op om har poëzy oan 'e ‘gewoane man’ te sliten; dichters lêze foar út eigen wurk op kempings en by ‘gesellige jûnen’ fan ferieningen; der wurdt eksperimintearre mei ‘fretfersen’ en sels mei ‘skytfersen’ - mar dat lêste mislearret. De dichters besykje heel dúdlik om mei direkt oansprekkende poëzy in nij en breed publyk te berikken. Operaesje Fers kin men ek yn dat kader sjen. Nei '70 biet dy demokratisearringstendins stadichoan dea. De poëzy ontwikkelt him net fierder nei in noch simpeler foarm en ynhâld - dat koe ek amper fansels -, mar der komt sa njonkelytsen in tsjinbeweging, in weromkear nei it bûne fers en it poëtyske jargon.

De ontjouwing fan it proaza tusken 1933 en 1988 lit twa haadlinen sjen. Foarst is der in ynhâldlike ontjouwing dy't ta gefolch hat dat stof en tematyk minder typysk-Friesk wurde. Ik soe dêr trije gearhingjende aspekten oan ûnderskiede kinne: it boeremiljeu komt minder sintraal te stean, it ferhaal spilet him net langer perfoarst yn Frieslân ôf, en der komt omtinken foar oare problematiken en realiteiten as dy fan 'e regionale literatuer. Dy ontjouwing set winlik al foar '33 yn, te witten yn 'e ferhalen fan B.R.S. Pollema. Lykwols, earst as Pollema syn ferhalen yn it midden fan 'e tritiger jierren bondelt en útjout, komt der respons fan it publyk, en wy kinne dêrom seze dat de resepsje fan Pollema syn proaza binnen it tiidrek '33-'88 fâlt. By Pollema binne al dy trije ynhâldlike ontjouwingen te konstatearjen. Yn ien fan syn ferhalen, ‘It draeimounlefamke’, hat it skoalmastersmiljeu it plak ynnommen fan it boeremiljeu en de haadfiguer ferhuzet oan 'e ein fan it ferhaal nei Amsterdam. Yn oare ferhalen fan him spilet de erotyk buotten it houlik in wichtige rol. Ek yn guon ferhalen fan R.P. Sybesma en D.H. Kiestra komt jin in eigentiidsker en moderner Frieslân temjitte. Nei de Twadde Wrâldoarloch set dy ontjouwing him troch, benammen yn de hegere of modernere Frieske literatuer. It fâlt net ta om yn dusse ynhâldlike ontjouwingsgong in kearpunt oan te wizen. Men soe al seze kinne dat der foar 1970 mear feroaret as dêrnei.

Twad feroaret it proaza nei de foarm. De sketsen fan foar de Twadde Wrâldoarloch wienen gauris frij foarmleas, wylst it komponearjen fan in roman foar skriuwers as Kloosterman en Brolsma in poepetoer wie. Der binne fansels ek gevere wurkstikken oanwiisber, tink oan De sûnde fen Haitze Holwerda. Dochs kin men seze dat de skriuwers nei de Twadde Wrâldoarloch folle foarmbewuster wurde. Wadman skriuwt nei de foarm geve koarte novellen, en itselde docht Jonkman út en troch, want dy syn wurk is folle heterogener fan kwaliteit. Mar suver tagelyk mei it besykjen om ferhalen mei in klassike foarm te skriuwen, wurdt der mei dy foarm eksperi-

[p. 168]

mintearre, benammen by Sikkema en Smit. It formele eksperimint set him sterk troch by Hessel Miedema, en dêrnei dûkt it op by Riemersma, dy't ynearsten mear weromgrypt op 'e Wadman-generaasje en earst letter oansluting siket by Miedema. As foarriedich lêste figuer soe Eppie Dam neamd wurde kinne. As kearpunt kin men 1951 neame; yn dat jier ferskynt de sammelbondel Sawn is in galgefol. De romans dy't ynearsten nei de oarloch ferskine, hawwe in tradisjonele foarm en oer it generaal ek in tradisjonele ynhâld. Utrinders binne der mar in stik of wat: Elbrich en Fioele en faem om de foarnaamsten te neamen. Yn Fjouwer minskenyn in stêd en Hoe moat dat nou, Marijke wurdt in oar prosedee tapast as gewoanlik: oer ferskillende figueren wurdt ôfwikseljend wat ferteld. Mar echt nij is it alternearjend fertellen net: in 19de-ieuske skriuwer as Asman hat dat prosedee ek al tapast. In dúdlike foarmfemijing is oanwêzich yn Minskrotten-Rotminsken (1966). Foarmfernijend binne ek It lyk wurdt oantaest (1968), De feestgongers (1968), Myksomatoze (1974), Skuor (1982). It begjin fan 'e eksperimintele roman is krekt oan te wizen, dat leit yn 1966.

Nei de ontjouwingsgong fan 'e poëzy en it proaza yn koarte halen oantsjut te hawwen - it toneel lit ik mar leze -, wol ik de organisaasje fan 'e skriuwersgroepen neigean, foarsafier't dy syn delslach fynt yn it oprjochtsjen en bestean fan literêre tydskriften. 1946 is in tige wichtich jier, yn dat jier giet De Tsjerne fan start, in tydskrift dat yn 'e earste fyftjin jier fan syn bestean in liedend plak ynnimt en it wichtichste skeppende en krityske wurk fan dy tiid bondelt. Foar '40 wienen der allerhande bewegingsblêden wêryn't - tusken reklame foar breukbannen en VS-pipermunt - literêr wurk publisearre waard. It aparte literêre tydskrift sil de literatuer mear earmslach jaan en de mooglikheid biede ta in adekwater neieroankommen fan 'e Frieske literatuer. It eigen tydskrift betsjut ek in organisatoaryske brek mei de beweging. It besykjen slagget tige bêst, kin achterôf fêststeld wurde. It binne yndied de bêsten op har mêd dy't oan it tydskrift meiwurkje. Men komt, blêdzjend yn dy jiergongen, ûnder de yndruk fan 'e rige skriuwers, kritisy en wittenskippers dy't har meiwurking oan it tydskrift joegen. Dut tydskrift waard yn 'e ryklik earste helte fan syn bestean troch it hele kulturele pommerantedom droegen.

Yn 1954 komt der neist De Tsjerne in nij literêr tydskrift, quatrebras. In oanfal op 'e liedende posysje fan De Tsjerne docht dut nije tydskrift net; nammers yn it algemeen dogge de redakteuren en meiwurkers fan quatrebras in bytsje war om har posysje en har fyzje dúdlik te meitsjen. In folle direktere oanfal op 'e (allinne)hearskippij fan De Tsjerne docht Wadman syn tydskrift De Teannewâddder (1961-1963). En as dat tydskrift ophâldt te bestean, begjinne Bauke de Jong en Tjitte Piebenga mei in literêr tydskrift, te witten Asyl (1963-1968). Yn 1968, yn it lêste jier fan it bestean

[p. 169]

fan De Tsjerne, komt der noch in literêr tydskrift by, A-Wyt, mei as sintrale figuer Gerben Abma. Asyl, quatrebras en De Tsjerne fusearje mei yngong fan 1969 ta in nij literêr tydskrift: Trotwaer. Formeel leit it sa dat De Tsjerne ûnder in oare namme fuortset wurdt. Dy konstruksje is nedich om de rykssubsydzje te hâlden. Mar fierder hat Trotwaer mei syn foargonger ek neat mien: it is gjin blomlêzend tydskrift dat iepen stiet foar elkenien, mar in tydskrift fan in stel tritigers dat de macht fan 'e âlde literêre pommeranten brekke wol. It seit himsels dat lang net elkenien oan dut tydskrift meiwurkje wol. Al yn itselde jier '69 wurdt te Amsterdam it tydskrift Sonde oprjochte, en yn '70 folget yn Frieslân Alternatyf. En twa jier dêrnei wurdt Hjir oprjochte, net, liket my ta, as tsjinhinger fan Trotwaer, mar as wurkpleats en moetingsplak fan in groep jongeren. A-Wyt en Alternatyf binne ek al wer jierren lyn weiwurden, Sonde hat it noch wat langer úthouden. Mar sont in pear jier is der al wer in nij tydskrift, Absint.

Sjugge wy it hele tydrek nochris oer: foar de Twadde Wrâldoarloch literatuer yn bewegingsbledsjes, fan '46 oant likernôch '60 ien toanoanjaand tydskrift, De Tsjerne, dêrnei allerhande literêre tydskriften wêrfan't twa it aardich lang úthâlde. Mar gjin fan dy twa hat in liedende posysje. Al ontbriek foar de oarloch in literêr tydskrift, der wienen wol liedende en gesachhawwende literatoaren. Dat bliuwt sa nei de oarloch en it gesach wurdt sels fersterke troch en yn it literêre tydskrift De Tsjerne. Mar Trotwaer en syn redakteuren en kritisy hawwe dat gesach nea hân. Dochs, liket my ta, ontstiet it gesachsfakuüm al earder as yn 1969. It kearpunt leit hjir wol sawat om 1963 hinne; De Tsjerne hâldt it dan noch fiif jier út, mar hy hat gjin fut mear en gjin ferwar tsjin 'e oanfallen fan De Teannewâdder en Asyl.

By einsluten de relaasje tusken de lêzers en de literatuer. Hoe reagearje de lêzers op de formele en ynhâldlike feroaringen yn 'e literatuer en op 'e strideraasjes tusken skriuwers, resinsinten en redaksjes? Foar 1940, nim ik oan, hat it byhâlden fan 'e Frieske literatuer bewegingsplicht west; de literatuer hie in tsjinjende funksje yn it geheel fan 'e taalstriid, en dus naam de beweger dêr kennis fan. Yn syn proklamaasje yn it earste nûmer fan De Tsjerne ferget Fedde Schurer net it hele Frieske folk op omtinken mar allinnich harren dy't gefoelich binne foar literatuer. Ik tink net dat de Frieske bewegers doe en bloc konkludearre hawwe: o, dat tydskrift is dus neat foar ús. Se sille it wol even oansjoen hawwe. Mar al sa njonkelytsen wurdt dúdlik dat der in kleau ontstiet tusken De Tsjerne en it brede lêzerspublyk: wat de massa moai fynt, wurdt troch De Tsjerne ôfwiisd. Foarbyldich hjirfoar is de krityk op KFFB-romans; benammen de Tsjerne-skriuwers Freark Dam en Tiny Mulder hawwe dêr slimme beswieren tsjin. Lykwols berikt de KFFB yn dyselde jierren syn heechste tal leden, mear as tolve tûzen. De smaak fan 'e massa en fan 'e liedende literatoaren

[p. 170]

rint fier útien. Nei '62 besprekt De Tsjerne gjin KFFB-boeken mear en nei '65 stjoert de KFFB gjin resinsje-eksimplaren mear nei dut tydskrift. Der komt in kleau tusken ‘hege’ en ‘lege’ literatuer. De lju fan 'e hege literatuer meitsje har net langer drok om 'e lege literatuer. It leit fbar de hân om te ferwachtsjen - en dêr binne ek wol oanwizingen foar - dat de lju fan 'e lege literatuer as reaksje distânsje nimme fan 'e hege literatuer.

In folle sprekkender byld fan 'e lêzersreaksjes kryt men troch de ferskillende reboeljes om literêre wurken bylâns te gean. De earste reboelje yn ús tiidrek is dy by it ferskinen fan 'e bondel ferhalen Lok en lijen fan Pollema. It beskriuwen fan 'e erotyske opstigingen by guon fan Pollema syn figueren kin neffens inkele kritisy net troch de mesken. It duorret oan 1949 ta foar't wy wer in reboelje krije. It foarwerp fan oanstjit is duskear de fersebondel Jolm fan Gerben Visser. It beswier tsjin dusse fersen is dat se sa negatyf binne. Douwe Kalma ornearret, in minske dy't sa'n bytsje perspektyf yn it libben sjucht, dy moat gjin fersen skriuwe, mar him ophingje. Tsien jier letter, yn '59, wer in reboelje, no nei oanlieding fan 'e kul fan Hessel Miedema. Ik haw it symposium yn 'e Prinsetún bywenne wêryn't de romrofte fersrigel fan Miedema te praat kaam, mar perfoarst net útsprutsen wurde mocht. Fedde Schurer drigeminte om dat te dwaan, mar kekene geasten rôpen: ‘Nee, Fedde!’ It wie myn earste moeting mei de destiidske officials fan 'e Frieske literatuer. Sa't jimme faaks witte woe it Anjerfûns yndertiid gjin subsydzje jaan foar de fersebondel reade runen fan Ella Wassenaer dy't as bysonder nûmer fan quatrebras útkaam, om't quatrebras in tydskrift wie ‘waaraan in brede kringen aanstoot wordt genomen.’ En dat allegearre om't Miedema yn in fers skreaun hie: ‘dêrom lei ik de kul oer 't skouder en reizge fluitsjend ôf.’ Dan docht bliken dat de apostel Paulus doch wol gelyk hie doe't er ornearre dat in lyts lid in soad ellinde yn 'e wrâld bringe kin. De lêste reboeljes ontstanne om de boeken De smearlappen en Fabryk, beide kearen is wer de beskriuwing fan 'e seksualiteit de oanlieding. By De smearlappen is it benammen it feit dat in frou útkomt foar har seksuële ferletten en ynteressen, by Fabryk hawwe de lêzers sa't it liket foaral argewaasje fan wat neamd wurdt ‘de omkearde bêdsêne’, ek duskear nimt de frou it inisjatyf of krekter sein, se nimt it oer.

Men kryt de yndruk dat de lêzers har net sasear drok meitsje om de beskriuwing fan 'e seksualiteit an und für sich, mar dat se beswieren hawwe tsjin 'e beskriuwing fan 'e seksualiteit buotten in beskaat akseptearre kader. It is opfâlend dat de beskriuwing fan 'e koitus yn 'e boereromans De frouljue fen de fetweider, Peke Donia en Biritsen fjûr nèt ta protesten laat. Dy beskriuwingen wurde akseptearre. En wêrom? Ik tink omdat yn dy boeken it spontane pearjen fan 'e figueren in utering is fan libbenskrêft. Om in oar foarbyld te neamen, yn in KFFB-roman kin beskreaun wurde dat

[p. 171]

in jongeman syn hannen by in jongefrou ûnder it truike bringt en oer it bleate fel taast en de rûningen befielt en dêrnei syn hannen nei ûnderen bringt en nei oare rûningen fielt, sadat him in waas foar de êgen komt en hy warleas oerlevere is oan 'e driuw fan it bloed... ensafuorthinne. As ik myn sin sees: it grinzget oan porno, mar der floeit gjin bloed út, ik bedoel, der komt gjin dalje op en gjin reboelje. It opskuor bliuwt wei, tink ik, om't dusse seksuële frijpostichheden set binne yn it kader fan sonde en genede, of yn it kader fan ellinde - ferlossing - tankberheid.

Werom nei De smearlappen en Fabryk. Ik neam se mar yn ien asem, se binne ek yn itselde jier skreaun, mar wichtiger, yn 'e resepsje wurde se oaninoar relatearre. Ik neam dêr ien foarbyld fan. Yn 'e LC fan 23 oktober 1964 skriuwt in mefrou of menear J. de V. ûnder it opskrift ‘Vieze Friese boeken’ it neikommende: ‘De Smearlappen heb ik gelezen en daarna besloten nooit weer een boek van deze schrijver te kopen. In de fryske boekewike kocht ik daarom een ander boek: Fabryk van Tr. Riemersma. Wie schetst mijn verbazing toen ik merkte dat wat hier geschreven wordt nog veel erger is als De Smearlappen.’ Dut ynstjoerde stik is al fjouwerentwintich jier lang ien fan 'e lytse freugden dy't my it libben oangenaam meitsje. Mar tagelyk begruttet it my ta de teannen út om dy frou of man dy't har of him sa ferskriklik bekocht field hawwe moat.

De smearlappen en Fabryk wienen fansels heiendal net smoarch, der komme gjin onferteine wurden yn foar. Yn lettere romans, bygelyks yn De hite simmer, De feestgongers en yn it proazawurk fan Willem Abma giet it folle rûger om en ta. Mar de lêzers protestearje dêr net tsjin. Nei 1963/'64 kin it de lêzers sa't it liket neat mear skele wat yn 'e mear foarútstribjende of hegere Frieske literatuer fertoand wurdt. Dat is grif neat mear foar har en it is har soarch net mear.

Ik kom ta in konklúzje: it wichtige kearpunt om 1963 hinne leit net yn it aard fan 'e literêre wurken, mar yn 'e resepsje fan dy wurken. De ontjouwing nei in ‘onpoëtyske’ poëzy fynt syn hichtepunt om '70 hinne. It eksperimintele koarte proaza ferskynt fier foar '63, it eksperimintele langere proaza earst nei '63. De ynhâldlike fernijing yn it proaza komt al foar '40 op gong en dy giet gewoan troch. Mar foar it skiedingsproses tusken literatuersoarten en publyksskiften is '63/'64 in wichtich tiidpunt. De lêzers meitsje har foar it lêst drok om de literatuer, de literatoaren ferlieze har gesach en har liedingjaande posysje. De bining wurdt foargoed ferbrutsen.

Ik beslút: wat wy hjoed betinke is dat de lêzers har fiifentwintich jier lyn foar it lêst bekroade hawwe om de eigentiidske, foarútstribjende literatuer. Sont dy tiid sil it har woarst wêze wat dy healwizelingen yn har boeken beskriuwe. My tinkt der is alle reden om ús no te bedrinken.