Trotwaer. Jaargang 20

[p. 156]

Sybren Sybrandy
De stilte om de oare Riemersma

Ferline jier hat Freark Dam (De Strikel 1987-6, s. 162-164) nochris weromsjoen op it útjaan fan Riemer Riemersma syn roman Hwat west hat troch Laverman yn 1965, ‘in moaie mislearring’ sa't hy it neamt. As men der sa'n tweintich jier letter omtinken oan jout, is it mar in frjemd gefal. It boek hat doedestiids yn Fryslân absolút ‘neat dien’, om it yn hannelstermen te sizzen, wylst op 't heden de útspraken fan dr. Lou de Jong oer ús hâlden en dragen yn Ynje rûnom opskuor jouwe.

Dochs hat de skriuwer wol war dien om ek yn 1965 opskuor te jaan. Riemer Riemersma (1925-1980) wie neffens Dam in ‘skoalmasterssoan út de Wâlden, opgroeid yn kalvinistysk a.r. fermidden’. Sa't dat yn syn fermidden wenst wie, is er grif nei Ynje gien yn de oertsjûging dêr syn plicht dwaan te moatten, mar stadichoan binne him de eagen iepengien. Wer werom yn Fryslân en yn de famyljetradysje ek sels as learaar Ingelsk wurksum yn it ûnderwiis, hat er syn ûntwikkeling yn in boek fêstlein. Hy makket yn in soarte fan motto foarôfgeand oan haadstik 1 ek fuort dúdlik wêr't er stiet:

En sjoch, hja dy't ûnderdrukt west hiene gyngen út om to ûnderdrukken en de bifrijden makken har op om to forhûddûkjen en de forlosten teagen út om to binen.
Hwant dat is it lot fan de ierde: Dêr't striid west hat dêr sil striden wurde, dêr't oarloch west hat dêr sil oarlogge wurde en dêr't deilisskip west hat dêr sil deilisskip wêze.
Ja, seit de Prediker: Hwat west hat dat sil wêze en hwat dien is, dat sil dien wurde.

En yn in persoanlik foaropwurd seit de skriuwer: ‘Dy't mient himsels yn ien fan de persoanen fan dit forhael to herkennen, kin lykwols gerêst wêze, hwant hy is it net. Mar hy dy't tinkt dat er net ien fan dizze minsken is, lit dy oppasse, hwant hy is it.’ As je dat sa lêze, wurde je benijd nei de reaksjes op sa'n dúdlik stânpunt.

It boek, ‘roman’ neamd op it titelblêd, is rûnom resinsearre, uteraard as roman, en de resinsjes wiene oer de hiele liny min. Oan de koppen wurdt dat meast fuort al dúdlik:

[p. 157]

Klaes Wielinga: ‘“Hwat west hat” mear lêsboek as roman. Skriuwer hat wol wraksele mar is stykjen bleaun’ (Friese Koerier, 2-4 1966).

Marten Sikkema: ‘Mei twa fuotten yn ien hoas’ (Leeuwarder Courant, 26-3 1966).

Tjitte Piebenga: ‘Ek “Hwat west hat” is net de greate oarlochsroman’ (Het Vrije Volk, 14-1 1967).

S. Sybesma: ‘In bigryplike mislearring’ (Boekwyt, 14-10 1966).

Ek Bauke de Jong (RONO, 29-7 1966) en - om kompleet te wêzen - Bernard J. Fridsma (Books abroad 1967-1, s. 121) binne mear en minder negatyf.

En dizze kritiken wiene net ûnskaplik, sa't Dam ek earlik seit. De measte resinsinten fine wol dat Riemersma goed in ferhaal fertelle kin en knap in sitewaasje sketse, mar de roman as gehiel foldocht dochs net oan

Riemer Riemersma, 1967 (foto argyf F.L.M.D.).

[p. 158]

de easken. Yn de wurden fan Sybesma bygelyks: ‘Né, ek al biwiizgje frijhwat siden dat hjir in skriuwer oan it wurd is dy't in forhael fortelle, út syn eagen sjen en op koart sicht soms masterlik sketse kin: ik soe inkele episodes rook en smaek fan Java net mear misse wolle, de ynset dy't dit boek rjochtfeardigje moast [...] lei boppe syn macht.’

Ik tink dat ‘mei twa fuotten yn ien hoas’ de bêste gearfetting is fan wat der oan it boek mankeart. De skriuwer stie foar in slim probleem mei't er yn romanfoarm skriuwe woe oer de polisjonele aksjes. Hast altyd komt by sa'n ûnderwerp de oandacht foar de yndividuele problematyk en de tekening fan de karakters yn de knipe troch it omtinken foar de maatskiplike sitewaasje. Yn de roman IJzeren chrysant (1982) fan Bouke Jagt oer de perioade fan de Jappekampen - Bouke Jagt syn heit wie in Fries, sersjant-majoar yn it KNIL, en Jagt docht gauris in pear Friezen by de persoanen yn syn romans - fine jo itselde probleem: ‘In zijn streven onderwerpen van alle mogelijke kanten waarheidsgetrouw te belichten, offert hij de psychologische diepgang van zijn personages soms teveel op, een nadeel dat onvermijdelijk aan deze schrijftechniek kleeft en dat door Jagt op de koo toe genomen wordt’ (Michel Boll, Kritisch literatuur lexicon, s. 6). Mar der soene noch wol mear foarbylden fan dizze skriuwtechnyk te neamen wêze.

Yn it begjin is Riemersma syn boek noch fol ûnthjit. Hy makket in goede start troch trije frijwat ferskillende persoanen oan de lêzer foar te stellen, om sa ferskillende gesichtspunten kwyt te kinnen, nammentlik Voorberg, berops, earder by de Arbeidstsjinst west en in echte tsjinstklopper; Jânsma, dûmnyssoan, A.R.-oanhinger; en Smit, in sweeslaander mei wjeraksel tsjin it leger mei syn dissipline, dy't leaver by heit yn it boubedriuw bleaun wie. Dat is in goede oanset ta it ‘multyperspektyf’ dat sa gaadlik is foar soksoarte ûnderwerpen, mei de beheining ta trije persoanen om in te ûnoersichtlik gehiel foar te kommen. Lykwols bliuwt Riemersma net lang by dy opset. Yn de rin fan it boek wurde der tsientallen persoanen yntrodusearre mei in koarte karakterskets, om net folle letter ek wer fan it toaniel te ferdwinen. De trijekaart fan it begjin krijt lang syn gerak net. Soms jout de skriuwer ek samar in haadstik lang in skôging, bygelyks yn haadstik 7 oer de eftergrûn fan de aksjes, sûnder sels mar te besykjen de wurden ien fan syn persoanen yn de mûle te jaan.

Ek yn it motto mei syn fûle wurden (Nederlân as ûnderdrukker!) ûnthjit de skriuwer mear as er letter wiermakket. Hoe fûl oft er winliken is, docht letter bliken as er yn de Drachtster Courant (31-1 1969) by gelegenheid fan de publikaasje fan syn boek as feuilleton yn dy krante oan it wurd komt: ‘Myn twadde greate gryf is dat it binammen ek wer de tsjerke west hat, dy't it Nederlanske militaire optreden yn Indonesië út alle macht sti-

[p. 159]

pe hat. Ik ha de minsken wekker skodzje wold’, en efkes fierder, as it giet oer eksessen dêr't doe krekt opskuor oer ûntstien wie: ‘Wy hawwe allegear wol witten, of alteast wol witte kind hwat der bard is. [...] Alles hwat ik wist haw ik nammers ek net yn myn boek forteld. Hwerom net? Omdat ik tocht dat de skok oars to hurd oankomme soe... ik ha it allegear safolle mooglik forsêfte. Efterôf muoit my dat’.

Wol wurde der fraachtekens set en wrakselet benammen Jânsma - as alter ego fan de skriuwer grif - lykas it in goede, serieuze A.R.-Fries past, tige mei de problemen, wat moaie útspraken opleveret: ‘Hwer bleauwen de wurden fan it lofter- en it rjochterwang, fan it sawntich kear sawn kear forjaen en hwer bleau it forhael fan de fuotwasking? Yn it leger wie dit allegearre fansels folslein ûnmooglik. Dêr huften hja earst marris fiks tsjin it lofter en holp dat net genôch dan kletsten hja ek marris goed tsjin it rjochter; ynljochtingen moasten hja hawwe! [...] Né, it leger en Jezus wiene ûnforienigber, hoe't men it ek biprate woe’ (s. 97). In drama wurdt it lykwols net: ‘Jânsma pakte noch al hwat mei dy kwestje om, mar hy kaem der net út. Dêrom gyng er mar ris faker mei de jonges nei de warong’ (s. 98). Letter fielt Jânsma sels ek wol dat it dêr eins net mei ta koe: ‘Wied er dan better as de Dútskers dy't meidien hiene? (Hwat hied er net forachtlik lake om harren: “Wir haben es nicht gewuszt”). Hy hie it witten en hie net protestearre, hie net de pinne pakt en in stikje nei de krante skreaun, [...] Bang foar de gefolgen hied er west.’ (s. 153).

Sa bliuwt it dus by goede bedoelings dy't mar foar in lyts part ferwurklike wurde. Dêr komt noch by dat it de skriuwer net slagge is en bring struktuer yn syn boek. It befettet ienentritich koarte, nûmere haadstikken sûnder titel; feitliken in lange rige episoades dy't mar oaninoar reaun wurde, sûnder in plot of in klimaks. Literêr sjoen kin it oardiel dan ek net oars as negatyf wêze.

En dochs..., dochs wurdearje ik it boek. As dokumintêre lit it him goed lêze; dat sil Wielinga wol bedoele, as er yn syn karakteristyk ‘mear lêsboek as roman’ wat frjemd lêsboek foar roman oer set. De skriuwer hie sûnder literêre pretinsjes sljochtwei syn ferhaal fertelle moatten, dat op himsels al sterk genôch is. No is er stroffele oer de easken dy't de roman as literêre foarm stelt. Benammen wurdearje ik dat er yn alle gefallen besocht hat - as iennige fan de tûzenen Friezen dy't nei de oarloch oan de aksjes meidiene - in krityske hâlding yn in boek stal te jaan.

Wêrom hat it boek dan yn 1965 alhiel gjin diskusje losmakke oer de polisjonele aksjes? Yn it foarste plak tink om't it doe noch te betiid wie om de aksjes op it aljemint te bringen. Lykas it mei it reagearjen op en it ferwurkjen fan de Twadde Wrâldoarloch it gefal is, jildt ek hjirre dat der

[p. 160]

earst jierrenlang in taboe lei oer ús rol as ûnderdrukker yn Yndonesië. Faaks is dat taboe der no noch, oan de al neamde reaksjes op dr. Lou de Jong te fernimmen.

Dêr komt noch by dat it literêre bedriuw frijwat losstiet fan it fermidden dêr't dit boek de measte argewaasje jaan soe, it griffermearde A.R.- milieu. Yn de literêre wrâld dêr't it boek as roman ta hearde, waard it te licht befûn; yn de griffermearde waard it boek net achtslein. It iennige besprek dat de lêzers fan De Stim fan Fryslân únder eagen krigen, wie dat fan Sybesma yn Boekwyt, in mienskiplike útjefte by gelegenheid fan de boekewike. In eigen besprek fan in besibbe geast ha ik net fûn.

Hjirby moat men jin realisearje dat Trinus Riemersma syn Fabryk krekt in jier earder ferskynd wie. Dat boek hie àl in soad losmakke. Yn it foarste plak grif om't it literêr in better boek is; it is twingender, de lêzer kin him der minder maklik oan ûntlûke. Ik tink ek - mei de skriuwer sels yn 1969 - dat Riemer Riemersma te mijen west hat yn syn krityk. Hy woe net skokke; hy woe graach it kontakt mei syn fermidden bewarje; hy wie der ek de man net nei om syn lêzers op it sear te kommen. Sa makket er fan syn haadpersoan Jânsma echt in bleue en o sa fetsoenlike jonge dy't der mar min ta wenne kin om neaken mei syn maten te baaien en dy't fan aventoerkes mei froulju alhielendal neat ha moat. Dat stiet allegearre fier ôf fan Trinus syn radikale oanpak fan in jier earder.

Ek hjir stekt it probleem fan de ynfloed dy't keunst al of net ha kin yn of op de maatskippij de kop wer op. In boek dat net lêzen wurdt, hat gjin ynfloed. Hoe moat de skriuwer soargje dat er lêzen wurdt? Moat er syn publyk skokke? Of moat er it krekt op de lije side krûpe?