Trotwaer. Jaargang 20

[p. 47]

Sjoerd Palstra
Knopen

Myn dea wie treflik, suver teatraal, sûnder pine, yn in berûzing fan lûd, fjoer en reek, wylst myn bonken skuorden.

Ik wist krekt wat se dien hienen. It wie prebearre by in Russyske spionne, in frou fan sa'n fjirtich jier, yn tsjûk wattejak; in bûntmûtse hie se op. Omdat it sa kâld wie hienen se har de klean oanhâlde litten, oant op de bank dêr't se foar de eksekúsje op stean gean moast. De fuotten en earmen fêstbûn, de strûp om de nekke. Doe op de râne fan de brêge, in lytse triuw, en se foel as in blok op it iis fan de rivier ta. Trije knopen sieten yn de strûp. As it gong sa't se útdoktere hienen, soe se foar de foarste knoop stykjen bliuwe. Eltse kear as se de mûle ferweegde, soe de strûp ien knoop fierder skokke, de trêde knoop soe in stadich smoaren ynliede, in pynlike, benaude dea. En no wie ik safier, want ik hie wegere.

Wy wisten it allegearre: de frede stie foar de doar, Hitler koe de striid net winne, de oanfier fan benzine duorre fierstente lang om rappe bewegings mooglik te meitsjen en ek de brânje kaam hieltiten te let. Gjinien twivele deroan, dizze winter noch en dan wie it dien. Wy praten der iepenlik oer, sels de ofsieren hienen net it minste fertrouwen mear yn de lieding en nei de Sondermeldungen út it haadkertier fan de Führer wie de stimming ornaris net bêst. Der waard flokt en raar ôfsein op dizze miserabele kriich, in kriich sûnder ein yn tiid en romte.

Hoe wie ik hjir telâne komd? De tiid wie min, in protte wurkleazen, skraabjen om de kant. It wie doe ek gjin wûnder dat ús mem my nei de fraters yn Seist stjoerde. Dêr soe ik goed teplak wêze en boppedat, mei oare jonges fan myn jierren, in fak leare. As it in bytsje koe, soe ik as frater-ûnderwizer yn de ien of oare skoalle telâne komme hjir of yn Indië. Lykwols, oan my siet gjin fratersfleis, en oft ik as ûnderwizer myn libben slite soe, wie foar my fan it begjin ôf oan in hiel grutte frage. It wie oarloch wurden en yn it ferrin fan de jierren grypte de ellinde ús tige oan. De skiednis fan West-Europa waard ús dúdlik, benammen de oarloch fan 1914-1918 makke grutte yndruk op ús. It ferneamde boek Im Westen nichts Neues fan Remarque waard stikken lêzen, en de roerige tiden dêrnei libben wy tige yn mei. No wie it wer safier. Europa stie yn 'e brân en ìk woe

[p. 48]

net mear by de fraters fierder. It skytskjinne libben fan de fraters stie my gewoan tsjin. Ik soe de wrâld feroarje, ferbetterje as it koe, mar net yn de lange swarte jûpe fan in frater. Se wienen my te swiet, te devoasjoneel, op it mjitske omt ôf.

Doe't ik by ús heit en dy yn Wildervank goed en wol wer thús wie, koe ik my wol foar de kop slaan. Hie ik sliept, gjin weet fan wat my te wachtsjen stie, gjin weet ek fan wat der yndied yn de wrâld fan oarloch en betizing omgong? It moat sa west ha. Thús waard it in hel gelyk. Gjin momint wie ik allinne, ivich mem om my hinne.

‘Soest no net ris wat dwaan, jonge? Gean nei Jansma, dy hat grif op kantoar wat foar dy, en oars kinst yn de winkel wol oanslach krije.’ Ik woe net, alles leaver as sûker en earte ôfwage of rekkentsjes skriuwe foar de moanneklanten. Ik koe der wol fan koarje, allinne al it tinken oan Jansma waard ik raar fan. ‘Ik wol leaver nei de bibleteek of it sikehûs, dan witst wat ast by de ein hast. Dêr kinst wat dwaan foar de sûnens en de ûntjouwing fan it folk, de gewoane minsken.’

Us mem hie dêr net sàfolle op te sizzen. ‘Mar wit dan wol datst alle dagen in kearmannich dêr troch de foardoar moatst, de portier is by de NSB en de bibleteek is ek net fertroud, dêr sit Fokko noch altiten. Der wurdt sein dat er by de Landwacht sil. Dan witsto it wol.’

Us mem wie al net oars as de oaren. Praatsjes en nochris praatsjes. Krekt de minsken dy't nó noch by de NSB wienen en dêr wat woenen, dat wienen dochs de idealisten, dy holden de kop derfoar en gongen, ek al waarden se skoudere troch jan en alleman, rjucht op har doel ôf: in rjuchtfeardige maatskippij en, yn grutter ferbân, it bystellen fan it Kommunisme. Ik wist, lykas mear fan myn jierren en oplieding, dat de Nazi's nuvere dingen útfretten hienen, fier foar de oarloch al. Bedroch, geweld en misdied wienen deistich wurk. Ik wist it fan kollega-studinten dy't yn Keulen arbeide hienen. Mar dat wie dochs it wurk fan SS'ers en foaroansteande partijleden. De gewoane leden, de meirinders, wienen lykas oeral sa goed as bôle en wisten it ferskil tusken brún en read sosjalisme skraachwurk te ûnderskieden. En dochs. Ik moat der in suver gefoel oer hân hawwe. Alle kearen dat ik by it gebou fan de Ortskommandant lâns kaam, hie ik de striid te fieren tusken dwaan en ferfele, dwaan en ûnderdûke, dwaan en wer yn de slach mei ús mem oer wurk by Jansma of de bibleteek. Oant ik foar in oare yngong in plaat seach fan it Dútske Reade Krús: by de Sanitäters oan it Eastfront wie wurk by it soad foar ‘flinke jongens’.

De oplieding wie fergees, nei opname stie der in rojale fergoeding foar oer. Ik wist it, en dochs ha ik it dien. Myn freonen wie ik sûnt myn tolfte

[p. 49]

ûntgroeid en foar nije kunde of freonen wie it gjin tiid. Ik stie fierstente fier fan it jongfolk fan myn jierren ôf, ik wie allinne mei ús heit en mem. Ik socht plak foar myn idealen en myn enerzjy. In ôfspraak wie samar makke, en foardat alles goed troch my hinne gongen wie, hie ik al tekene. Ik koe gewoan yn myn boargerklean rinnen bliuwe, sneontemoarn wer komme, en dan soe it oangean.

Heit sei in bytsje. ‘Ik hie it net dien, do giest yn frjemde militêre tsjinst, krijst der in soad lêst mei, dat kin net oars. Dûk ûnder. Hoe kinst dit dwaan?’

‘Do hast maklik praten, hy strúnt de hiele dei wat by my om mei de siel ûnder de earm, no kin er noch wat goeds fersette en in fak leare.’

Us heit hie it goed troch, mar koe der doe gjin kant mear mei út. Hy wist wat it betsjutte, wist ek dat er sels ûnderdûke moast as plysjeman. Se soenen myn âldere broers pakke en twinge wat oer my of ús heit te sizzen.

De oplieding wie net min. Jonges fan deselde jierren, guon mei al wat oplieding ta arts efter de rêch, en út deselde hoeke. Earst noch yn boargerklean, letter mei it unifoarm oan, koenen wy frij oer strjitte rinne, yn Münster, Keulen en Aken. Wy wienen sa frij as in fûgel en hienen yn it earstoan wille ûnder elkoar. De measte wille wie der lykwols gau ôf doe't ik myn earste reis nei Ruslân makke en wy ynbrocht waarden by in SS-ôfdieling. By myn earste ferlof hie ik in kâns om yn Dronryp ûnder te dûken. Us omke-en-dy woenen my helpe, mar ik doarst net. ‘Se pakke ús heit, hy is by de plysje, en oars myn broers wol.’ By it stasjon yn Hatsum ha ik noch efkes tocht: yn dizze oarde moat ik dochs weiwurde kinne. Tusken bou en greide kinst hjir gjin kop weromfine. Mar ik doarst net.

‘Jim binne fierstente mijen mei dy Russen; eltse folksfijân dy't jim helpe, nimt it plak yn fan ien fan ús. Koart om de hoeke mei dat folkje, opsjitte, lizze litte of it lêste skot jaan.’ It befel wie koart en dúdlik, eigen folk foar alles, útsykje en net foar de stôk opkrije. Ik seach wol oan myn maten dat se der mei oan wienen. It strookte net mei de oerienkomsten en ek net mei ús aard. Wûne soldaten wienen gelyk, eigen of fijannen, alles moast holpen wurde, gewoan op it rychje ôf meinimme. Wy koenen it op it lêst net mear oan. Eltse kear as it raak west hie, sieten wy dermei. Meastentiids wienen wy te let of moasten wy mei de groep tebek. Deaden en wûnen bleaunen lizzen dêr't se leinen. In oare kear belâne it fjoer sa nuver tusken ús yn dat wy op it plak dêr't wy sieten direkt oan de slach koenen.

‘Lit dy Russen lizze.’ Op it lêst moasten wy alles lizze litte, omdat der

[p. 50]

ek foar ús neat oars op siet as ride, ride nei it westen. Op in moarn koenen wy net fierder, oan alle kanten sicten wy ynsluten.

‘Wêr komme dy sa rap wei?’ De fraach hoegde net sa lang oer stind te wurden. In patrûlje kaam mei it berjocht dat it Amerikanen wienen dy't ús de foet dwers setten. De Gruppenführer wie gau út 'e rie. Direkt trochstjitte oan de westside fan it doarp, en dan sjen eigen linys te berikken. Hoe soe der no wer sprake wêze fan eigen linys? Al yn gjin wiken hienen wy fêste punten hân, it wie ien grutte ‘elastyske beweging’ nei it westen, nacht en dei, der waard gjin rêst gund.

Fan it trochstjitten kaam net folle. De Amerikanen namen de foarstap en skeaten de fierste rige huzen oan pún. De SS'ers dy't der sieten, ferlearen in soad.

‘Nei it plein werom en de wûnen meinimme, wy ha gjin tiid te ferliezen.’

De lêste mannen hienen wy noch net út de strjitte helle doe't tanks om de hoeke oanskoden. Wy koenen ús eagen net leauwe. Panzerfausten waarden yn stelling brocht, it sjitten sette út ein. Wy kearden de mûnsters. Hûs foar hûs waard ûnder skot nomd, it iene nei it oare fleach de brân yn. Wy seagen hoe't Amerikaanske... Op itselde stuit rattelen op it plein de masinegewearen. Wy wisten dat se ek fan de oare side op it plein takamen. Wy sieten dertusken. Efter ús fleagen se ta in steige út yn it fjoer fan ús masinepistoalen. Deaden en wûnen foelen ek by ús. Doe wie it oer. De tanks fierderop stopten yn de reek, it sjitten wykte, de oanfal wie bepaald ôfslein. Deaden en wûnen, wol in tweintich mei-elkoar, leinen wy yn ús wein en rieden wy nei it plein, dêr't in skoalle ynrjuchte waard as Kommandantur en Lazarett.

‘Wat hast no meinomd?’ en dêrmei wiisde Günther, de Führer, op de liken en wûnen.

‘De measten binne dea, dy twa boppesten libje noch, klear te sjen.’ Doe't ik myn finger útstekke woe om Günther de wûnen oan te wizen, koe ik de fingers net loskrije; dy sieten fêst yn it stjurre bloed.

‘Nee, dat bedoel ik net, wat helmen binne dat? Hast Kupka en Klaus lizze litten en dizze Amerikanen meinomd? Wat ha ik jim sein? Jimme wegerje myn befel, hannen omheech en foar my út rinne.’

Ik hearde wer sjitten en stie efkes yn bestân de strjitte yn te fleanen, op de tanks oan, mar oare side fan ús wein stienen ek SS'ers. Dy soenen sjitte moatte as wy útnaaiden. Mei Hayo rûn ik foar him út.

‘Hannen heger.’ As fansels dienen wy it, bang dat er direkt sjitte soe.

‘Wêr binne Kupka en Klaus? Dy wienen by de steige. As se net op it plein binne, hingje ik jim mei eigen hannen op. Ferrieders bin' jim.’

[p. 51]

Wy stienen beide ûnder in lantearnepeal, de hannen fêstbûn. In foech trepke waard klear set doe't er út 'e bûse twa stikken tried helle. Ik seach it goed, yn beide sieten ekstra knopen. Ik stie op de boppeste trieme, myn fuotten kaam in riem om. Hy soe my in triuw jaan doe't in tank sjittend it plein op ried. Günther foel en woe my doe noch in kûgel troch it hert jeie. Lykwols, hy wie syn lykwicht al kwyt en rôle oer 'e side eardat myn lêste traap mei de beide fuotten him reitsje koe. Wêr wie Hayo?

In dinderjend lûd brocht my wer ta mysels. De wrâld om my hinne draaide; in brânlucht, sjitten, roppen en razen. Ik lei op de snút fan in Amerikaanske tank, en wist net wat der bard wie. Ik miste de helm, de tried slingere my by de holle del. By in bocht nei lofts koe ik gjin hâldfêst fine, glied fan de tank en rekke ûnder de stielene tsjilbannen fan it mûnster. Myn dea wie treflik, sûnder pine, yn in berûzing fan lûd, fjoer en reek, wylst myn bonken skuorden.

Yn Wildervank kaam moannen nei de útbrutsen frede in pakje. Doe't ús heit it losmakke, wie it earste dat der útrûgele in tried mei knopen, de roazekrâns dy't ik fan de fraters meikrigen hie. It nûmerplaatsje kloppe.