Trotwaer. Jaargang 20

[p. 3]

Kar út de brievewiksel tusken Boele Bregman en Laurens ten Cate

door 't paarse schuim merk ik de dood
maar het leven is nog groot
en vult het vlak met zuiver rood
en 't bloed gonst in mijn oren.

Boele Bregman

Ynlieding en ferantwurding

De autobiografy dêrlitten, sille brieven wol de tekstsoarte wêze dêr't men as lêzer it slimst om de persoan fan de auteur hinne kin. By de brievewiksel tusken de keunstner Boele Bregman (1918-1980) en de sjoernalist Laurens Othmar ten Cate (1922-1984), dêr't yn dit nûmer in seleksje út publisearre wurdt, is dat al net oars. Wa wienen, yn 't koart, de beide mannen dy't hjir postúm op 'e nij mei inoar en mei harsels yn petear reitsje?

Op it stuit dat de korrespondinsje út ein set, yn jannewaarje 1960, is Bregman 41 jier, troud en heit fan in jonge en in famke. De húshâlding wennet op it Hearrenfean (Van Dekemalaan 75), dêr't Bregman in leadjittersbedriuw hat. Hy lit it wurk lykwols oer oan syn personiel om de hannen frij te hâlden foar it skilderjen. Al yn de iere jierren fyftich pielde er mei ferve en kwasten om, mar nei't er yn 1956 in swiere hertoanfal te boppe kommen wie, besleat er him net folle mear om de leadjitterij te bekroadzjen: inkeld in goed skilderij besykje te meitsjen koe tenei noch mar wichtich wêze. Meastentiids is er dan ek te finen op syn atelier, de souder fan de eardere (en letter ôfbrutsen) gemeenteskoalle yn de Kerkstraat.

Bregman is sa't dat dan hyt autodidakt. Berne op 't Fean as soan fan in leadjitter, kaam er nei de legere en de ambachtsskoalle by syn heit yn it wurk. Wat oare keunstners dogge is er wol nijsgjirrich nei, mar dat er skildertechnysk net ûnderlein is, deart him net. Tefolle feardigens stiet de oprjochtens fan it skilderij mar yn 'e wei: ‘Het moet niet mooi wezen, het moet goed wezen. Het moet niet àf wezen, want ik ben ook niet af. Het moet ophouden waar ik ophou’ (Het Vrije Volk 14-11 1964, s. 17). By need tekenet er mei de linkerhân, want: ‘Do moatst it krèkt nèt kinne, oars giet de doar ticht, dan dochst neat mear’ (De Strikel 1969-1, s. 12; werprinte yn nû. 1982-7/8, s. 233).

Ek Ten Cate wennet as de earste brief skreaun wurdt mei frou en twa

[p. 4]

bern, in soantsje en in dochterke, op 't Fean (Anjelierstraat 10). Yn dat plak is ommers de Friese Koerier fêstige, de krante dêr't de 37-jierrige Ten Cate adjunkt-haadredakteur fan is ûnder Fedde Schurer. Op 't heden is er wakker yn 't spier mei in troch himsels útlokke ‘befolkingsûndersyk’ ûnder de ynwenners fan it Fean oer de takomst fan harren gemeente. As sekretaris fan de útfierende kommisje stelt er ek it einferslach op fan dy enkête, dy't nammers lanlik nijs west hat.

Ten Cate is sjoernalist en - op in beskate wize - sosjalist yn ieren en sinen, mar gjin fan beide is er fan hûs út. Hy waard berne te Boalsert as soan fan in húsdokter; syn heit, in frijsinnich-demokraat, wie in foaroansteand lid fan de Frijmitselderij. De jonge Laurens Othmar folge it gymnasium yn Snits, siet in skoft op in Ingelske kostskoalle en ferfear doe nei Utert om Nederlânsk en letter rjochten te studearjen. Troch de oarloch moast er syn stúdzje ôfbrekke en ûnderdûke. Nei de befrijing kaam er yn tsjinst fan de reade krante Het Vrije Volk yn Amsterdam, dêr't er as learling-ferslachjouwer namme makke troch de Zwarte Front-lieder Arnold Meijer op te spoaren. Yn 1952 gong er oer nei de Friese Koerier op oanstean fan Schurer.

Bregman komt foar it earst by Ten Cate-en-dy oer de flier wannear't er ris as leadjitter besteld wurdt om in w.c. te ûntstopjen. Ten Cate sels is net thús, mar fernimt efternei fan syn frou hokfoar ûngewoane niget dizze wurkman hie oan de skilderijen en reproduksjes dy't by harren oan de muorre hingje. Nijsgjirrich wurden besykje sy koart dêrnei Bregman op syn atelier en de freonskip wurdt dan al rillegau sletten: geregeldwei treffe de beide mannen inoar of geane se der tegearre op út. Dat yn de Friese Koerier fan 18-6 1957 in earste artikel oer Bregman ferskynt, sil de adjunkt-haadredakteur grif foar soarge hawwe. Ek bringt er de Ljouwerter sirurch en keunstsamler H.L. Straat mei it wurk fan Bregman yn 'e kunde, wat fan dy gefolgen is dat de lêste yn 1958 syn earste eksposysje hat, yn it Princessehof te Ljouwert. By syn twadde útstalling yn dat museum, yn 1965, lit Straat yn eigen behear in bondeltsje gedichten van Bregman printsje.

Wêrom't Bregman en Ten Cate yn jannewaarje 1960 begjinne te briefkjen wylst se inoar dochs gauris moetsje, blykt wol sawat út de brieven sels. Nei alle gedachten is de korrespondinsje in inisjatyf fan Ten Cate, mei it doel Bregman it klankboerd te ferskaffen dat dy by it skriuwen fan gedichten en deiboeken mist. Ten Cate docht alteast alle war syn freon de treast fan it werkennen te bieden en syn eachweid te ferromjen. Foar Bregman is skriuwen in substitút foar skilderjen, as ‘feilichheidsfentyl’ foar de besteansfragen dêr't er mei tangele sit. Beide binne middels ta selsbe-

[p. 5]

hâld út de eangst wei, dy't foaral deadseangst is. Hans van Straten yn Het Vrije Volk fan 14-11 1964: ‘Dit is het bijzondere van de mens Boele Bregman: dat hij de doodsangst creatief heeft gemaakt. Angst, die een ander verlamt, zoals een konijn zich niet meer kan verroeren voor de aanblik van de slang - die angst heeft hij bewust gemaakt en die is nu de motor waarop hij drijft.’ Ideaal en idylle lizze dêr deun nêst, mar Bregman fynt dêryn gjin fêst ûntwyk.

De treast liket foar Bregman mear te lizzen yn it skriuwen fan de brieven sels as yn it wjerwurd fan syn respondint, wat ien oarsaak west hawwe sil foar it feit dat de brievewiksel somtiids wol tige yntinsyf is mar ek lange stiltmes ken en yn febrewaarje 1962 hommels ôfbrekt. Fierders kin Ten Cate yn syn drokbesette libben faken gjin tiid fine en skriuw daalk werom, en miskien rekket er geandewei ek wat teloargesteld oer it lytse bytsje útwurking fan syn wiidweidige brieven (it epistel fan 19 en 20-2 1960 is tolve tichtbetypte siden lang!). Sa net, de freonskip sels is al yn stân bleaun.

De ynhâld fan de brieven hoecht it measte net mear oer sein te wurden: se dogge in meinimmend ferhaal, yn kleare wurden likegoed as tusken de rigels troch. Der kin noch al wiisd wurde op Bregman syn publisearre gedichten, dêr't de tema's en motiven út syn brieven oan Ten Cate yn komprimearre foarm yn weromkomme. Alve binne ôfprinte yn Nachtboot, de katalogus by in groepsútstalling te Duerswâld yn 1968. It earderneamde bondeltsje út 1965 befettet sechtjin gedichten. Oan tekst jout it boekje fierders oars neat as op it omkaft de namme fan de auteur. It FLMD hat in eksimplaar, mei yn Bregman syn hânskrift in opdracht oan Fedde Schurer: ‘Voor mijn vriend Fedde (dit is niet in 't Fries)’. Nei de foarm oars mar ynhâldlik oerienstimmend mei passaazjes út de brieven binne yn dat bondeltsje benammen de fjouwerrigel dy't oan dizze ynlieding foarôfgiet, it yn de monografy fan it Frysk Museum oanhelle ‘ondier donderdier angst’ en:

's avonds in de schemer met de
dampen uit het water
ga ik als een stille gek
en denk het wordt al later

water dieren en mijn hart
en waarom is er dan die smart
die komt en gaat en zelf bepaalt
wanneer hij mij naar binnen haalt

Hoe't it Bregman sûnt syn lêste brief fergongen is, stiet te lêzen yn de niisneamde monografy. Wat Ten Cate oanbelanget, dy is krekt troch syn let-

[p. 6]

tere wjerfarren yn Fryslân en ek dêrbûten gjin ûnbekende. Yn 1963 folge er Schurer op as haadredakteur fan de Friese Koerier, dy't foaral troch syn krewearjen seis jier letter fusearre mei de Leeuwarder Courant; Ten Cate krige doe in sit yn in haadredaksjoneel trijemanskip. Yn de redaksjonele kolommen likegoed as binnen maatskiplike ferbannen naam er tal fan saken sadanich op it harspit, dat in opponint him advisearre ris op te hâlden ‘zich als plaatsbekleder Gods in Nederland te gedragen.’ Lanlik liet er ûnder oare fan him hearre as bestjoerslid en radiokommentator fan de VPRO, as oanhinger en letter kritikus fan ‘Nieuw Links’ yn de PvdA en as pleitbesoarger fan in foar eltsenien nei te kommen demokrasy. Yn 1973 hie er lykwols in earnstich auto-ûngelok, dêr't er nea wer goed fan opbetterje soe. Boppedat rekke syn privee-libben duorjend yn ûnstjoer; by syn ferstjerren, yn 1984 te Joure, wie er in iensum man. Fan alle artikels dy't sa foar en nei oer Ten Cate ferskynd binne, dogge de in memoriams fan Martin van Amerongen yn Vrij Nederland fan 14-4 1984 en fan Rink van der Velde yn De Strikel 1984-5 him leau'k noch wol it measte rjocht.

De korrespondinsje beslacht 33 brieven en briefkes. Op twa nei binne dy gronologysk oardere en nûmere fan 1 (dy fan 31-1 1960) oant en mei 31 (dy fan 28-2 1962). Fan de twa (net datearre) brieven dy't bûten beskôging litten binne, is de iene in koart memootsje troch Ten Cate dat gjin plak jûn wurde koe binnen de tiidsfolchoarder; de oare, troch Bregman, moat út 1978 stamme en soe dus eins brief 32 wêze, mar troch dy lette datearring makket er net rjocht diel út fan de eigentlike brievewiksel. Hoewol't neat derop wiist, is it net útsletten dat der brieven ferlern gongen binne. Yn alle gefallen binne in tagelyk mei brief 8 ferstjoerd gedicht en in ansichtkaart (sjoch brief 22) weirekke.

Bregman skreau syn njoggentjin brieven - no yn besit fan frou D.M. ten Cate-Bos te Mildam - mei ballpoint (twaris yn grien) of folpinne. Foaral as er in ballpoint brûkt, is syn hânskrift frijwat ûnevenredich. Fan de tolve brieven troch Ten Cate - no eigendom fan frou C. Bregman-de Vries op 't Fean - binne de nûmers 1, 4, 6, 8, 16 en 23 mei de hân skreaun, de oare seis binne typt (frou Ten Cate-Bos hat noch in stikmannich trochslaggen). Guon hânskreaune brieven bylkje tige troch de ôfwikseling mei reade inket, de tapassing fan lytskapitaal, ligatueren, kadellen, alineatekens en ornamintsjes, en de jimmer bestudearre pinfiering.

Behalven de omfang fan de brievewiksel (likernôch fjouwer tsiende fan it totaal is ôfprinte) twong ek de winsklikens fan in gearhingjende en goed lêsbere tekst ta seleksje. Nochal wat brieven en brieffragminten liken minder konsistint of, yn it ramt fan dizze útjefte, minder relevant te wêzen.

[p. 7]

Boele Bregman, ‘Studie Laurens’ oaljeferve op linnen, 50 × 40 sm, net datearre (om 1957 hinne) partikuliere kolleksje
(foto Piter Doele, Ljouwert)

[p. 8]

Ek herhellings binne gauris weilitten. Tagelyk is der besocht it tal omisjes - by fragminten oanjûn troch [...] - te beheinen. Ta in better begryp fan inkelde ôfprinte passaazjes is twaris fan in weilitten briefin koarte gearfetting jûn.

Fierders is ôfsjoen fan in diplomatyske edysje, om't de tagonklikens ek dêr tefolle fan te lijen hawwe soe. Ferskriuwings, staveringsflaters en misslaggen op de typmasine binne dêrom stilswijend ferbettere, trochhellings weilitten en korreksjes oernommen. De (oars net konsekwinte) argaïsmen yn Bregman syn stavering binne lykwols hanthavene. Op it stik fan alinea-yndieling en ynterpunksje moast faken ynterpretearjend in kar makke wurde; steurend-ôfwêzige komma's en punten binne tafoege. Oan de styl is oars neat wizige as dat wurden (ienris in wurdlid) dy't dúdlikernôch ûntbrieken tusken [] ynfoege binne.

Uteraard is de typografyske werjefte net in kopy fan de opmaak fan de orizjinelen. Deitekening, oanhef en ôfsluting hawwe in fêst plak krigen, ûnderstreke en spasjearre wurden en wurden yn (lyts)kapitaal binne skeanprinte, en oanheltekens unifoarmearre. Tafoegings yn de marzje of boppe de rigel binne sûnder kommentaar yn de rinnende tekst opnommen wannear't harren plak net diskutabel like; wie dat al sa, dan binne se ûnderbrocht yn in noat. Eventuele annotaasje folget op eltse brief ôfsûnderlik.

Al wa't by de tarieding fan dizze útjefte behelpsum west hat, tankje ik fan herten. Benammen frou C. Bregman-de Vries en frou D.M. ten Cate-Bos, dy't tastimming joegen foar it iepenbier meitsjen fan de brieven, en Elina Taselaar, meiwurkster fan it Frysk Museum, bin ik tige erkentlik.

Klaas van der Hoek

Brief 1: troch Ten Cate, snein 31-1 1960

Nei oanlieding fan in petear de foarige deis skriuwt Ten Cate foar Bregman in fragmint ôf út in brief fan Vincent van Gogh oan dy syn broer Theo. De skilder tidiget derop dat de krampeftigens yn syn wurk, neffens him eigen oan in begjinnend keunstnerskip, mei de tiid ôfhimme sil. It ôfskreaune komt oerien mei: Verzamelde brieven van Vincent van Gogh. Uitgegeven en toegelicht door zijn schoonzuster J. van Gogh-Bonger, II, Amsterdam/Antwerpen 1953³, s. 114, rigel 1-24.

[p. 9]

Brief 2: troch Bregman, snein 31-1(?) en moandei 1-2 1960

29 Jan. '60^1.

Beste Laurens

Ik heb het gevoel dat ik er een vriend heb bijgekregen en dat is een reden om verheugd te zijn. Ik dank je voor de brief met de aanhaling van Van Gogh. Het is mooi om dit te weten en dat jij me dit toestuurde. Want het is zo, ik moet soms iemand iets vertellen en bij gebrek aan [een] persoon schrijf ik dan wel eens een brief, welke dan later wordt weggegooid. Het lucht me op, het ontspant me dan.

Wat jij gisteren zei over dan eens iets anders doen, dat deed Vincent ook begrijp ik nu en nu begrijp ik ook mijn, tot nu toe onverklaarbaar, verlangen om een tuin te tekenen geheel naturalistisch b.v. zoals Verster^2. dit heeft gedaan.

Want ik ben vermoedelijk te veel met mezelf bezig. Vanmiddag ben ik naar m'n atelier geweest met fam. van mijn vaders kant, die werk van me wilden zien. Eén man was erbij die lachte hier en daar om, waar ik me inwendig over opwond, je weet hoe vervelend het is om als etaleur te staan voor deze menschen.

Het portret van Schurer vond je niet zeer geslaagd hè.^3. Misschien wil je het nog eens bezien. Want ik zelf vind het mooi. Ik bedoel hiermee dat ik het eerlijk en naar mijn gevoel heb gemaakt.

Je kan je voorstellen hoe ik nu naar een huis verlang met in de tuin een atelier (geen zaak meer) en dan naar buiten te zien en een boom of een vogel te tekenen. Als er sneeuw ligt zoals nu zou het er erg mooi zijn. Vanmiddag jouw boek met afb. bekeken, en zag een afb. van Klee welke mij veel zei, ik had even een gevoel, dat ik dat ook wil, tenminste het zit er dicht bij dunkt me.

Ik schrijf wat onsamenhangend.

1 Febr.

Het is niet mijn bedoeling dat je me moet antwoorden Laurens. En mocht ik wat te veel over mezelf schrijven, vergeef het me dan maar, je moet weten dat komt allemaal van dat ik zo vol zit met dat schilderen. Ik heb vandaag niet geschilderd, wel even voor het doek gestaan en een paar streepjes gemaakt, het leken 3 scheepjes en een man. Maar ik heb geen zin in schilderen.

Ik heb weer gelezen of de mensch en z'n afkomst. Het stemt wat verdrietig. Jij zult zeggen, zit niet overal zo aan te denken, maar doe maar wat door. Zo moet het wel zijn geloof ik. Maar het valt me moeilijk meestal. Ik kom vandaag wel tot de conclusie dat mijn schilderen moet

1. Wierskynlik twa dagen te ier datearre.

2. Floris Hendrik Verster van Wulverhorst (Leien 1861 - Leien 1927), skildere benammen lânskippen en stillibbens yn in ferstille, gauris bedutsen-symbolistysk realisme.

3. Ek Fedde Schurer sels mocht dat portret net sa lije; it stiet Thom Mercuur noch by dat Schurer ‘de kop te read’ fûn. Mooglik hat Bregman it doek oerskildere of ferneatige (wat er wol faker die); it wie yn alle gefallen net te achterheljen.

[p. 10]

Boele Bregman, selsportret oaljeferve op linnen, 80 × 40 sm, net datearre (om 1957 hinne) partikuliere kolleksje
(foto Willem Nienhuis, Amsterdam)

[p. 11]

zijn, zoals ik zelf ben ook al verschilt dit van de tijdgeest.

Er is ergens iets wat je niet kunt zien, wat er wel is. Het is te merken in jezelf, dus door jezelf te schilderen (zuivere afstemming op je gevoel en instincten) zou het misschien iets kunnen worden. Maar je weet hoe moeilijk het is om door te dringen in jezelf en dat niet alleen, maar als ik vandaag heb geschilderd en ik ga er morgen weer aan verder, dan ben ik weer anders. Elk moment ben je anders. Een moment schilderen is niet te doen dunkt me. Maar een sfeer oproepen waar je op een zeker ogenblik bij hoort en [die je] ondergaat, dat is geloof ik wel iets om tevreden over te zijn. Want vaak zit ik dagenlang verf op een doek te smeren zonder dat het wat wordt (wel iets verkeerds soms natuurlijk) en dan ineens zie je iets en dan kan het gebeuren dat het schilderij klaar is in een kort ogenblik. En daar ik nog nooit goed met een schilder hierover heb gepraat, meende ik soms dat dit niet goed was.

Een schilderij moest je lang over doen en het moet moeilijk zijn. Begrijp je wat ik bedoel Laurens? Jij zei vorige week zelf ook tegen me, dat veel abstracte schilderijen nep was, dat jij dat ook wel kon. Maar hoe soberder een schilderij hoe beter het vaak is, vind ik nu. Het zit hem niet in de ingewikkeldheid.

Het is moeilijk om erover te praten, want het verandert steeds. Maar ik moet zeggen: laten de grote schilders dan maar pionieren, dan zal ik mijn best doen om zo nu en dan een schilderijtje te maken afgestemd op mijn instinct.

Weet je Laurens, het heeft ook zijn gevaar om te schrijven, want morgen denk ik er misschien heel anders over. Enfin laat me daar nu maar niet over inzitten.

Ontvang de h.gr., tot ziens, je Boele

[p. 12]

Brief 3: troch Bregman, tiisdei 2 en woansdei 3-2 1960

2 Februari

Ik heb even gewandeld en buiten zag ik iets wonderlijks: In een tuintje met rozenstaken lag een dun laagje sneeuw met ontelbare vogelpootafdrukken erin. Dezen waren zwart want het dooit. Ook andere rondachtige dooiplekken. Het geheel leek op het volgende: Het was alsof alle menschen en dieren, soms in slagorde, dan in wanorde op drift waren. De hoofdstroom één richting met kleinere stromen in alle richtingen. Het laat me niet gemakkelijk los Laurens. Het was alsof ik de menschheid of beter gezegd alle schepselen zag gaan in een wereld waar ik geen weg weet. Misschien kan ik er een schilderij van maken. Maar het liefst (dit is waar ik naar verlang) zou ik een vrolijk en blij schilderij maken, maar ik zie er nog geen kans voor.

3 Febr.

Ik zag een mensch, het was een balletdanseres, ze vloog bij een toren op zonder moeite, hoger en hoger, tot de punt, dan bij het kruis omhoog en gestrekt naar boven stond ze even stil: op de punt van haar teen. Ze bracht haar ziel op weg, omhoog. Ik meende dat ik haar ziel zag verdergaan.

Fragmint fan brief 4: troch Ten Cate

[p. 13]

Toen ging haar lichaam voorover, ze viel. Aan de voet der toren lag, wat eens een levend mensch was geweest.

En nu twijfel ik of ik haar ziel wel zag.

Gisteravond zag ik voor de televisie het optreden van een man en een vrouw met 2 apen. Het was erg Laurens. Als mijn atelier bij de deur was geweest, had ik een clown geschilderd (misschien wel mislukt hoor). Een mensch of een aap, ik had het niet geweten. Zijn kleren gingen bloksgewijze over in de ruimte, en de kleur was triest triest, met rood van het wonderlijke bloed.

Gelukkig dat het maar niet door is gegaan, want ik wil eigenlijk blijde dingen maken, of liever gezegd, schilderijen waar je bij denkt: dat er iets heel moois gaat gebeuren, gelijk men in het veld is en bloemen plukt, en steeds verder loopt, want altijd verder staan de mooisten, en bij een muur of erachter daar zal het gebeuren. En die blijde verwachting is op het ogenblik haast weg, vanwege de lectuur die ik de laatste tijd lees, alhoewel ik weet dat ik toch weer te voorschijn kom.

Brief 4: troch Ten Cate, sneon 6-2 1960

Zaterdag 6.2.60

Beste Boele / Het wordt hoog tijd, dat ik Je schrijf in antwoord op Je brief. Ik had dat eerder moeten doen, maar, woensdag had ik allerlei haastwerk voor de F.K., en donderdag en vrijdag was ik in Holland. Zo is er niets van gekomen. Hopelijk heb Je niet gedacht, dat ik het toch niet zou doen, hoewel het niet onmogelijk is, dat Je het wel gedacht hebt. Welnu, hier dan het bewijs van Je ongelijk.

Allereerst dus dat, wat Je schrijft, hoewel ik bij ervaring weet, dat een mens die dingen na een week alweer heel anders zien kan. Om te beginnen wil ik graag afspreken, dat Je geen brieven aan mij schrijft om die dan tenslotte toch niet te versturen. Ik wil ze graag hebben. Tenslotte is er een kleine kans, dat ik sommige dingen, die Jou in de weg zitten, ook heb meegemaakt, want Je moet vooral niet denken, dat Jij de enige bent, die rondloopt met allerlei soorten twijfels. Ik bewonder Je zeer en ik vind Je een groot kunstenaar, ook al vind ik het ene schilderij mooier dan het andere. Daarmee is het al precies gesteld, zoals Je zelf schrijft: zoals een schilder het gevoel zal hebben, dat dit werk beter bij hem past dan dat, zo heeft ook de beschouwer van dat werk zijn verwantschappen en dus zijn voorkeuren. Als dat zo is, dan is het meteen ook helemaal verkeerd Je ook maar iets aan te trekken van wat andere mensen van Je schilderijen

[p. 14]

zeggen. Zelfs als ik nu even al diegenen uitsluit, die van hun leven nog geen andere schilderijen hebben gezien dan de heidelandschappen, die Bunt en Binnert Overdiep¹ verkopen, dan nog zeggen opmerkingen van toeschouwers niets. Er zijn, voorzover ik kan zien, 2 soorten toeschouwers: de deskundigen en de liefhebbers. De deskundigen kunnen deskundige dingen zeggen over kleur en compositie en penseelstreek en ook wel over ‘verwantschappen’ tegen de achtergrond van de kunstgeschiedenis, maar doorgaans zeggen zij weinig verstandige dingen, omdat ze jaloers & bevooroordeeld zijn, ofwel, omdat ze er helemaal niets van begrijpen. De amateurs zeggen per definitie geen dingen, waar de schilder iets aan heeft. Zij vinden iets mooi of niet mooi, dat is alles. Als ze het mooi vinden, dan kan dat in sommige situaties de ijdelheid van de schilder strelen, maar meer is 't ook niet waard. Jij zult vast en zeker de situatie kennen, waarin Je mensen bij Je hebt, die iets mooi vinden, wat Je zelf ook mooi vindt (of desnoods: mooi gevonden hebt), maar vraag dan nooit waarom, want dat lijkt doorgaans in niets op de redenen, waarom Je zelf zo'n schilderij (nog) mooi vindt. Ik kan Je uren vertellen, waarom ik het schilderij, dat wij van Je hebben,² zo mooi vind en waarom het elke maand nog mooier wordt (en zwaarder weegt op het geweten, want ik heb het nog niet betaald! alleen al daarom zou ik aarzelen bij Je te komen, ik zal de centen gauw bij elkaar zien te krijgen) - en als ik dat dan zou vertellen zou Je waarschijnlijk het hoofd schudden en zeggen, dat het allemaal helemaal mis is; anders dan Jij zelf het ziet. Dat kan wel zijn, maar Je zou dan toch helemaal ongelijk hebben.

Er is een theorie over kunst, die mij volkomen juist lijkt. Volgens die theorie is elk groot kunstwerk ‘poly-interpretabel’, en dat mooie woord betekent, dat elk groot kunstwerk vele uitleggingen kan hebben: niet één is met zekerheid als de juiste te bestempelen. Ik zelf geloof, dat het omgekeerde ook juist is: een werk, dat niet voor meerdere uitleg vatbaar is, is onzuiver, naar de artistieke zin gezien. Wat is het geheim van kunst? Dat het een geheim is. Een schilderij, dat niets te raden geeft is waardeloos, want het vergroot de ruimte niet buiten onszelf. Wel, die periode van de wagentjes, die Jij nu schijnt af te zweren, bezat die geheimzinnigheid in hoge mate en op een manier, die mij persoonlijk zeer aanspreekt. Je zei, nu net een week geleden, iets over ‘overschilderen’. Ik hoop in godsnaam, dat Je niet één enkele van die schilderijen hebt afgekrabt of overgeschilderd, want dat zou niet alleen tegenover Jezelf, maar ook tegenover mogelijk vele anderen volkomen fout zijn. Waarom ook? Als je ze niet zien wilt, zet ze ergens weg, dan hinderen ze Je toch ook niet? En wees vooral bijzonder zuinig op die potloodschetsjes, die Je in diezelfde tijd van dat paard-en-

1 Jan en Simon Bunt hienen op it Fean in saak yn meubels en wenningtekstyl (Dracht 42-46), Binnert Overdiep in boek- en kantoarhannel (Dracht 60).

2 ‘Voerman van de blauwe wagen’ (sjoch ek brief 8); tsjintwurdich ferbliuwplak ûnbekend.

[p. 15]

wagen-motief hebt gemaakt, want dat allemaal is bijzonder mooi en gevoelig en waardevol en ongewoon mysterieus. Kinderen kunnen zulke dingen zo uitstekend aanvoelen. Onze Marius, een vriendelijk jongetje, die weet, hoeveel ik van dat schilderij houd, stond er laatst heel alleen en heel ernstig naar te kijken. Toen ik binnenkwam zei hij: ‘Pappa, waarom komen er hier nooit zulke mooie wagens in de stad? Die kinderen daar zijn wel erg gelukkig.’ Wel, moet er één verstandiger woord over worden gezegd?

Dus: om dit gedeelte samen te vatten: het is volgens mij volkomen onjuist het verleden op elk nieuw moment te vernielen. Daarvoor is het veel te goed!

Brief 5: troch Bregman, snein 7-2 1960

7 Februari

Ik moet je even vertellen hoe fijn ik het vind die brief van je te hebben gekregen. Weet je Laurens, ik sjouw er altijd zo alleen met om, en dat

Fragmint fan brief 5: troch Bregman

[p. 16]

hindert niets misschien, maar je kan je voorstellen dat het mooi is als er iemand is, die belang stelt in schilderijen en wat er voor mij vlak bij hoort, het gehele leven, met z'n wonderlijke kanten.

Er is eigenlijk niets wat gewoon is. Het is alles vreemd. Ik heb tijden dan is alles schoon en vol en dan weer, kan ik anders niet zien en voelen [dan] de dramatiek. Soms is het geloof ik ziekelijk. Als ik eerst verrukt van een vogel of bloem was, denk ik thans aan al de overgangen en evoluties. Ik denk ‘organisch’, geloof ik. En mijn hart klaagt dan: ‘Och Heer geef mij de vogels weer.’

Weet je Laurens ik moet het weer verwerken, want als ik schilder, dan moet ik weer verwachtingen hebben en de verwachting begint God zij dank weer ergens te groeien.

Ik schrijf wat lullig misschien, en steeds maar van mij, alsof ik belangrijk ben. Jij weet dat het goed is, als men schrijft is 't niet?

Brief 6: troch Ten Cate, moandei 8-2 1960

Brief 7: troch Bregman, tiisdei 9-2 1960

[...] Ik wacht nu op de schreeuw. Dit moet ik je even vertellen: In het hele vroege voorjaar (soms in Febr.) loop ik bij een sloot en verder is er land en lucht, het is donker, dan sta ik stil en wacht, dan in het om mij heen donkerte en verte door de stilte heen hoor ik de schreeuw¹ (dit is van een vogel). En altijd weer is er deze schreeuw. Ik heb afb. gezien van schilderijen (Munch² en nog een Mexicaan³ geloof ik).

Mijn schreeuw is een schreeuw over een tijdvak weet ik nu. Voorheen onderging ik het als een volkomen eenheid, ik bedoel dat ik en wat om me heen was + die schreeuw één geheel was. Nu geloof ik dat dat moment een tijdvak is, van geboorte naar dood en dan vele generaties. Zelfs verschillende evoluties.

Ik ben niet zo duidelijk Laurens, maar van wat ik bedoel zou ik een schilderij willen maken. Ik heb het meerdere malen geprobeerd.

1 Te lêzen as: ‘dan, in de donkerte en verte om mij heen, hoor ik door de stilte heen de schreeuw’.

2 Edvard Munch (1863-1944), ‘De skreau’, 1893, Ryksmuseum, Oslo (der besteane farianten op dit skilderij yn ferskillende techniken).

3 Faaks giet it om de Katalaan Julio Gonzalez (1876-1942), dy't in lange rige ‘Skreauwen’ en ‘Skreauwende koppen’ makke hat.

[p. 17]

Brief 8: troch Ten Cate, woansdei 10-2 1960

Heerenveen woensdag 10 II

Beste Boele / Vanavond vond ik Je brief, waarmee Je mij opnieuw groot plezier hebt gedaan. Ik heb nu nachtdienst, een droevige bezigheid, maar te druk om tijd over te houden Je nog te antwoorden. Ik zal Je vrijdag schrijven, zodat Je het allemaal in huis hebt voor de zondag. Ingesloten zend ik Je een gedicht, dat voor mijn gevoel vrij goed (d.w.z. goed volgens mijn gevoel) weergeeft, wat Jouw schilderij bij ons thuis in mij voortdurend wakker maakt.

Intussen 't allerbeste, Je Laurens

Het posthuis had ik verlaten
op weg naar de horizon.
Leeg waren de avondstraten
toen de reis tenslotte begon.

En later de nachtgeluiden,
een vogel, een vogelaar.
De geuren van najaarskruiden
vervulden het dode jaar.

Het regende, regende uren
en grijs was het morgenlicht.
Ik vond de beloofde muren.
De stadspoorten waren dicht.

De wakers wilden niet wijken,
zij hieven de handen omhoog.
De poort was alleen te bereiken
voor wie als een vogel vloog.

ik dacht dat ik was ontboden
in het huis van de machtigste hier,
maar ik bleef alleen bij de doden
in het donkerste stadskwartier.

De weg ging tussen de bomen
alsof er geen einde aan was
en op een plein aangekomen
vond ik tussen de stenen het gras.

[p. 18]

 

Drie kinderen kwamen gelopen

 

uit de poort van een straat zonder licht.

 

De wind woei de pleinen open.

 

Wat hebben zij aangericht?

 

 

 

Het plein en de muren doorstonden

 

een kruisvuur van zomerzon.

 

De reis heeft haar einde gevonden

 

waar zij eeuwen geleden begon.

Voor Boele Bregman, die dit heeft geschilderd.

L.O. ten Cate 9 februari 1960

Brief 9: troch Ten Cate, sneon 13-2 1960

Heerenveen, zaterdag 13.2

Beste Boele,

Het is nu nacht, bijna half vijf, en het werk voor de krant van zaterdag is klaar, voorzover dat ooit klaar kan komen. Ik begin nu te tikken aan een brief, die ik je heb beloofd, deze week. Tikken, hoewel schrijven beter is, persoonlijker, maar ik ben nu te moe. [...]

Je schreef in een van je brieven te geloven er een vriend bij te hebben gekregen. Boele, ik was zo bijzonder blij, dat je dat schreef, want ik hoopte precies hetzelfde. En nu wil ik daar maar niet veel over schrijven, het lijken verdomd wel haast minnebrieven op deze manier, maar je begrijpt wel wat ik bedoel. En voor de rest moet de tijd het leren.

Goed, dus de persoonlijke verhoudingen zijn - althans voor mijn gevoel - heel best in orde. Dat betekent meteen, dat je geen ogenblik bevreesd moet zijn dat ik om iets wat je zegt of schrijft of doet of schildert als een idioot zal reageren. Je zegt herhaaldelijk: vind je niet, dat ik te veel over mijzelf praat en je schrijft zeker tien keer in een brief: dit is een beetje onsamenhangend. Maar dat is allemaal onzin. Je kunt mij nooit genoeg over jezelf praten, want ik ben elke keer verbaasd en helemaal verblijd te zien hoeveel ik daar van mijzelf in herken, nooit uitgesproken dingen. Van je laatste brief heb ik een poosje zitten zingen, dat had je moeten horen, het was zeer fraai. En toen heb ik ijlings dat versje opgeschreven en ik was helemaal blij en opgewekt en dacht: ik ga een heleboel versjes maken, elke dag eentje, tenminste 100 in een jaar, dat is een dik boek vol; allemaal geheimzinnig en een beetje over wonderlijke dingen. Niet experimenteel, wel romantisch, denk ik. Enfin, zulke dingen begin je dan te denken en de volgende dag moet je erg je best doen om het niet al helemaal te zijn

[p. 19]

vergeten. Maar goed, de twee volgende dagen heb ik ook een versje gemaakt, niet zulke beste, maar goed. Hierbij sluit ik ze in.¹ En nu maar hopen dat het zo door zal gaan.² [...]

Ik had een geweer aan de schouder,
waarschijnlijk omdat het zo hoort.
De wereld werd zuchtend ouder.
Toen ging ik voorzichtig aan boord.

De maan voer langzaam naar voren.
De nachtwind woei in het zeil.
Ik kon de stroomkolken horen
op verder dan twee, drie mijl.

Boele Bregman, ‘De dichter’ oaljeferve op linnen, 60 × 80 sm, 1960 partikuliere kolleksje
(foto Willem Nienhuis, Amsterdam)

1 Allinne ‘Nachtvaart’ is fan dy beide noch by de brief oanwêzich.

2 Ten Cate liket minder poëzij skreaun te hawwen as er wol woe. Publisearre binne ‘Boalsert’ (De Tsjerne 1953-2, s. 41; werprinte yn Bolsward bezien en bezongen / Boalsert bisjoen en bisongen, Bolsward [1971]), ‘Bledside’ en ‘De tiid skout my foarút’ (beide De Tsjerne 1953-10, s. 294), en ‘Feest’ (yn in Friese Koerier fan ûnbekende datum; it FLMD bewarret in net-datearre knipsel). De Frysktaligens fan de earste trije fersen sil de Tsjerne-redaksje mandélich yn west hawwe. Behalven ‘Voerman van de blauwe wagen’ en ‘Nachtvaart’ binne my fierders noch bekend in gelegenheidsfers (yn typoskript, datearre febrewaarje 1958) en in titelleas sonnet (yn hânskrift, net datearre):

[p. 20]

 

Een nachtbloem spleet aarzelend open

 

en bloeide, blauw, groen en rood.

 

De hemel had niets meer te hopen,

 

hoewel nog een ster verschoot.

 

 

 

De bootsman stond voorop te staren,

 

ik stond naast hem met mijn geweer.

 

‘De reis’ sprak hij ‘duurt nog jaren,

 

leg daarom je wapen neer.’

 

 

 

Zo voeren wij door onze dromen

 

naar een haven, maan, vrouw en man.

 

De wachter zei: ‘'k Heb je zien komen,

 

val binnen, ik weet er van.’

 

 

 

Toen wij sliepen begon het te sneeuwen.

 

De hemelen sneeuwden dicht.

 

Zo kwamen wij dwars door de eeuwen

 

tenslotte toch nog naar het licht.

 

10/2/60.

Ik lig in bed, zal ik het aanstonds horen
wat nu al jaren schijnt voorbijgegaan?
Nog even en 't is tien uur op de toren,
buiten op straat ving dan het zingen aan.

En misschien zal ik weer toebehoren
aan de vreugden van dit vroeg bestaan:
appel, iris, roos en riddersporen
dienen zich vol geheimen bij mij aan.

En ik lig in bed, als in die jaren,
luister naar het zingen, blij en bang.
Later zijn die dingen anders dan zij waren,
straat en stoep en klopper, trap en gang,
maar zij laten mij verbaasd ervaren
hoe ik meer dan ooit aan vroeger hang.

[p. 21]

Brief 10: troch Bregman, sneon 13 en moandei 15-2 1960

13 Februari

Ik heb 2 × je brieven overgelezen en ik ben er zeer verheugd over. Wat jij zegt over vriendschap enz., dat is volkomen zoals ik het ook onderga. Dit gebeuren in mijn leven heeft mij weer steun gegeven en ik heb daardoor weer gemerkt dat, ondanks alles, er een draad is waarvan ik het begin en eind niet zie, maar hij is er dan toch maar weer.

Je weet hoe verdrietig en onrustig ik was vorige dagen, mijn hart was steeds van slag (dit is een onprettig gevoel) en ik was niet bij machte om uit te komen boven het gemeende feit, dat ik eigenlijk niet meer ben dan een aap in embryonale toestand. Dit is één theorie welke thans opgang doet.

Je begrijpt dat God ver verwijderd is dan, alhoewel men ook kan aannemen dat God deze toestand in zijn scheppingsplan nodig oordeelt. In ieder geval ik slingerde een beetje in het donker met een bloederige smaak in m'n mond. Niet bij machte om ooit weer een schilderij te maken en dan zie ik op mijn doek ontstaan een mensch met visschen enz. (dit kwam natuurlijk van de evoluties). Maar toen ben ik bewust gaan schilderen hieraan, en nu is het haast klaar Laurens. Ik durf er haast nog niet over [te] praten, want weet je het is niet zo moeilijk om een schilderij haast klaar te maken, maar om het helemaal te maken.

De man die erop staat, of liever gezegd de mensch, is toegerust met handen als vorken evenals zijn mond en deze mensch gluurt. (Dit is verdomd dierlijk. Trouwens meer menselijk nog geloof ik.) Maar toen heb ik er zeer bewust een plant naast geschilderd welke ik al jaren geleden wilde schilderen (maar nooit gekund). Een uitgebloeide ‘groote waterweeghree’ (mooi woord hè). De plant lijkt trouwens ook iets op een zwanebloem gebiedt de eerlijkheid mij te zeggen. (En stel je er niet al te veel van voor.) De visschen zijn schoon gekleurd alsook van vorm. Ik heb dus de dingen waar ik mee zat, geschilderd en toen er iets ontstond daarop doorgewerkt alleen om een mooi schilderij te maken (de rest vergetend) en dit is een methode om verzoend te raken met de toestand. Het schilderij heet ‘Man met aquarium’.¹ Ik hoop dat het geheel klaar komt.

Jij zult het misschien niet mooi vinden, wat ik jammer zal vinden trouwens, maar je weet dat ik me niet gezond voel als ik niet volkomen eerlijk ben. Ik heb het over eerlijk; ik ontving je boekjes (mijn dank hiervoor) en je weet dat ik van veel dingen van Klee houd. Nu is het vreemde dat het bovengenoemde schilderij ook is gemaakt met vlakken zoals Klee dit deed. (Klee deed het alleen beter.) Zo zie je dat dit misschien al weer gebruikt kan worden om te zeggen dat ik sterk onder invloed sta. Dit gevoel heb ik trouwens niet.

1 Tsjintwurdich ferbliuwplak ûnbekend.

[p. 22]

Laurens als jij schrijft over vreemde landen met een zee van gekleurde spatten² dan bloeit in mij een hel verlangen op van vreugde, geheimzinnigheid ik weet niet al, reizen, vreemde streken, vreemde muren, wonderlijke dorpen, schone vrouwen, bloemen waarvan we de naam in een boekje moeten zoeken, Laurens je weet ik zit met die ‘angst’.

Ik ben bang dat mij ergens de ‘angst’ overvalt. Misschien genees ik nog eens.

Ik ben nu weer behoorlijk gelukkig, niet het minst door het feit dat ik een vriend heb die veel in zich heeft, wat mij ook zoo bezighoudt.

Uit jouw gedichten proef ik ook het vreemde Laurens, het onverklaarbare en het verlangen naar harmonie wat zoo moeilijk is om te bemachtigen, omdat er in ons altijd is: de zwarte plek waar oorlog en het wrede wordt doorleefd.

Toch maak jij uit deze plek vandaan (althans deze plek helpt mee) gedichten. Want inderdaad zelfs een oorlog hoe erg ook laat ons altijd een kans. Deze kans is voor jou een gedicht. Zelfs kan ik uit deze gedachten weg een verlangen bij mezelf ontdekken. Laurens je zult het niet kunnen begrijpen dunkt me, want ik begrijp het zelf niet helemaal. Tenminste ik kan het verdomd moeilijk formuleren. [...]

15 Febr.

In de F.K. las ik het stuk over schoonschrijven (van jou denk ik).³ Als ik nu mijn brief bekijk, dan is het wel wat een wantoestand geloof ik, weet je, het is net als vroeger op school met een nieuw schrift. De eerste zin deed je heel mooi, zo zou je het hele schrift doorschrijven. Dit was met de derde zin al weer vergeten. Maar enfin als je het maar kunt lezen, als ik eraan denk dan zal ik heel duidelijk schrijven.

Mijn schilderij weer gezien vanmorgen, in m'n hart vond ik het wel aardig, maar ik heb vanmorgen ook een goede afb. gezien van een gouache van Lucebert. Ik heb nu iets het gevoel dat mijn werk niet, nu zo kom ik er niet, ik bedoel, mijn werk is misschien iets te krampachtig.

Begrijp goed, ik heb wel vertrouwen in mezelf, want ik probeer altijd eerlijk te zijn, maar zou het misschien aan te bevelen zijn, dat ik werk van b.v. Lucebert eens zag. Ik weet het zelf niet, ook denk ik wel, laat ze allemaal barsten, ik doe maar wat. En wat hindert het eigenlijk, ik hoef toch niets. Ik heb de schilderijen niet naar ‘Contour’⁴ gestuurd, 'k doe het ook niet. Waarom zou ik het doen.

Zoojuist ben ik even naar de tentoonstelling in de Kweekschool⁵ geweest. Litho's en zo. Verdenk me er niet van dat ik een opschepper ben, maar ik moet je zeggen: het viel me af. Niet dat ik het zo kan hoor, deze men-

2 Brief 9 (in net-ôfprinte part).

3 Ten Cate wie tige ynteressearre yn kalligrafy, mar it bedoelde artikel is net fan syn hân; it giet om ‘Wordt ons handschrift beter? I’ troch Frans de Cler[c]q, Friese Koerier 13-2 1960, s. 8.

4 In sûnt 1951 jierliks troch de feriening ‘Kunstkring '46’ te Delft organisearre útstalling fan hjoeddeiske Nederlânske byldzjende keunst.

5 Fan 11 oant en mei 20-2 1960 waard yn de eardere Rykskweekskoalle op 't Fean (Savornin Lohmanstraat 1) grafyk eksposearre fan Kees Andrea, Rob Cox, Ria Exel en Ru van Rossem.

[p. 23]

schen tekenen vermoedelijk beter dan ik, maar me dunkt met lithograveren moet je schoner kunnen doen. Ik weet niet of ik het ooit zal leren, maar in gedachten heb ik lijnen en tinten staan welke ik niet kan beschrijven. Om eerlijk te zijn dit heb ik soms met olieverf (wat m'n grote liefde heeft) ook en dat mislukt meestal. Dus reken er alsjeblieft niet op dat ik iets geweldigs maak.

De concierge daar bij die Kweek vroeg hoe of ik de draadplastiek in de hall vond.⁶ De directeur, de tekenlerares en vele grote heren kwamen naderbij: Ik antwoordde: Een rotding, oud ijzer, haal het eraf, geef 2 potten inkt, gooi deze op de door mij aangegeven plaatsen tegen de bewuste muur kapot en u zal zien waar eerst dat A.J.C.-geval zat, zit dan een half leven, mits u een werkzame geest heeft. Ik schreed bij de heren vandaan en bij het door de deur gaan hoorde ik iemand zeggen, Een groot man die Bregman. ‘Ahem.’

Laurens wat achter de accolade staat⁷ is niet waar gebeurd hoor, maar je weet hoe een mens is.

Boele

6 Sûnt 1958 hinget yn de hal fan wat no in bygebou fan de Ryksskoallemienskip is in plastyk fan Frits Klein.

7 De akkolade stiet foar de foargeande alinea.

Brief 11: troch Bregman, woansdei 17 en freed 19-2 1960

17 Febr.

Ik heb gisteren en vanmorgen geschilderd (dit betekent enkele uren). Te weinig, ik weet het. Het zouden bloemen worden, 't is goed mislukt. Thans staat er een opzet op van een Italiaans haventje waar je over schreef.¹ Dat gaat er morgen ook weer af. Het is allemaal niks Laurens.

Ik zag vanmiddag [een] tentoonstelling van een zekere Bauke de Vries (uit Dordrecht geloof ik).² Goed werk. Er waren enkele etsen welke bizonder mooi waren. Hoe ze dat doen, ik weet het niet. Werd ik maar 300 jaar wat dat betreft. Z'n olieverfschilderij[en] waren ook goed. Er viel mij een overeenkomst op tusschen dit werk en Lucebert (waar ik van de week over

1 Brief 9 (in net-ôfprinte part).

2 Bregman bedoelt grif Bauke Johan IJlstra (Den Haach 1933), sûnt 1956 wenjend yn Dordrecht, dy't fan 6-2 oant en mei 6-3 1960 skilderijen, etsen en tekeningen eksposearre yn it Princessehof te Ljouwert.

[p. 24]

schreef) en ook met Corneille.³

Zij hebben iets in hun werk wat ik beslist mis. Zij zijn geloof ik beweeglijker, artistieker. Ik kan moeizaam een vlak (b.v. een hoofd) invullen (wel met liefde trouwens). Zij zijn beter. De moed opgeven doe ik niet dat weet je. Maar als ik nu aan mijn werk denk, dan weet ik het niet meer.

Ik moet anders, 'k geloof dat ik vastzit ergens, 't Zal misschien goed zijn als ik dat lithospul heb. Als het maar niet te moeilijk is voor mij. Soms denk ik ergens heel vaag: verbeeld ik me niet te veel, is het niet beter op te houden met alles. Maar je weet dat is mij ook onmogelijk. (En wat is er eigenlijk op tegen.) Denk niet Laurens dat ik wat wil zijn, ik wil alleen wat maken.

Of zou dat hetzelfde zijn. Is het alleen een soort geldingsdrang, of een soort sexualiteit, zooals een pauw pronkt. Al deze dingen kunnen me soms bezwaren. Ik ben heel erg bang voor oneerlijkheid in deze dingen. Vaak heb ik gebeden, dat ik geen opschepper of zoo mocht zijn.

Daarom Laurens, waarom zou ik schilderijen opsturen. En te meer, ik heb zoo'n idee dat ik toch nog eens goed werk zal maken, groot werk voor mijn gevoel (dit is nu eigenlijk weer opscheppen). Laat me er me niet al te druk om maken.

Van de week je gram. plaat gedraaid. Ik was alleen. Het is heel erg mooi. Ik heb er geen woorden voor. Het werkt ook inspirerend, ik bedoel ik zag schone vlakken en lijnen (litho). Niet om het te maken, daar was het te vaag voor. Muziek is een groot wonder soms (altijd).

19 Februari

Nu kan ik weer geen blauwe pen vinden, dan maar een groene. Zo is 't nu Laurens, men kan zichzelf nooit precies uitdrukken, want alles werkt mee, als ik schrijf, dan werkt bij wijze van spreken de lekkende kraan mee, een geluid hier, een kleur daar, dan zijn er nog de geuren en noem maar op. En dan proberen wij iets weer te geven.

Hoe moeilijk. Ik houd er steeds rekening mee, dat alles wat ik schrijf, het volgende ogenblik waardeloos is. Men bestaat uit verschillende elementen en dan is er nog zoiets als de geest der tijden dus de tijdgeest en werkelijk, ik begin hieraan te geloven, want wat ziet men bij de schilder, dichters, enz. Er zijn veel overeenkomsten aan te wijzen, dit wordt hun dus opgelegd als het ware.

Als ik doorga op hetgeen ik de laatste tijden heb gelezen en gedacht, dan moet ik toch wel op een zijspoor zijn, want anders is het zoo'n, ik zou haast zeggen: een systematische chaos, zoo'n ongelukkige wedren om leven, leven. Dan zie ik een vreselijke optocht van wezens met alleen maar

3 Corneille, skildersnamme fan Corneille Guillaume Beverloo (Luik 1922), yn 1948 mei-oprjochter fan de ‘Experimentele Groep in Holland’ en fan ‘Cobra’.

[p. 25]

of hoofdzakelijk ontwikkelde geslachtsorganen en tanden (bekken enz.) door een landschap van kronkelende groei en bloei, welke laatste 2 woorden⁴ eigenlijk te mooi zijn. Want in dit schouwspel passen gulzige vormen van verslindende kracht, en kleur welke pijn doet. Ik zou het kunnen schilderen als ik een vitale kerel was en de hele rotzooi me koud liet. Maar ik wil er niet eens aan beginnen Laurens, want iets in mij verlangt, verlangt naar zoals ik het eerder ervoer, en zoals ik het later weer zal ervaren (dit is mijn hoop tenminste). Een oud huis, een tuin met verstrengelde, stille struiken en lieve brutale vogels en ergens een gelaat misschien, terwijl de toon grijs is, een zacht goedmoedig grijs. Daar zie ik een vrouw of zou het een engel zijn. Het is alles gelijk in één ogenblik, terwijl ik het als jongen soms al bemerkte.

Ik lees nogal eens b.v. uitspraken (in een roman gebruikt) van Nietzsche, Schopenhauer, Kant, Hegel enz. Nu heb ik het gevoel dat ik dit allemaal door moet worstelen, het trekt me trouwens ontzaggelijk aan. Maar waar blijft dan mijn stil huis enz.? Als de Leeszaal weer open is ga ik het toch proberen, mits ik het kan begrijpen.

Zie je ik kom wel tot de conclusie, dat in mijn chaos (van het ogenblik) er één weg is welke goed is, dat is het heft zelf in handen nemen, verantwoording enz. zelf dragen en dan proberen het zo goed mogelijk te doen. Niet meer bang zijn voor zonde enz.

Dan ben ik zeker bij het existentialisme beland is 't niet? Och wat geeft het. Zie je, men gaat toch verder, want om het goed te doen (leven bedoel ik) gaat toch via het geweten dunkt me. En het geweten waar vandaan haalt het zijn kracht?

Mijn gedachte was: De Heilige Geest die het contact was tusschen God en mij (ons dan). Dit wil ik toch weer proberen te bemachtigen. Inderdaad, zalig zijn de armen van Geest. Maar wat dwingt ons dan om te lezen en te lezen?

Jij zult misschien zeggen: Schilder maar wat door. Misschien is dat het beste. Maar het remt beslist mijn werk. En wat is belangrijker, als er tenminste iets belangrijk is.

De troost die wij hebben is het gedicht enz. Ik zou ook willen troosten. En wat is het vreemd dat de muziek en de gedichten enz. door menschen wordt gemaakt. Daar schuilt natuurlijk de hoop. Ik bedoel er is veel hoop.

Men wil alles maar weten, weten. Men meent zelfs dat dat moet. Ik speel met de gedachte om niets meer te doen, zweven, vegeteren, misschien kwam ik tot schilderen. Hier moet ik nog eens over denken.

Wel is het zoo, een mens alleen is niet veel, want vanwaar maken wij

4 Pylken ferwize nei ‘groei’ en ‘bloei’.

[p. 26]

onze dingen, uit de herinnering, iets gezien, gehoord, geroken. De één geeft vuur aan de ander, het is een kettingreactie denk ik. En wie leidt het geheel en waar gaat het heen, en hoe zien we er over 1 miljoen jaar uit. We verlangen naar vroeger, we verlangen naar later, het verschil is het nu.

Ontvang de groeten van je vriend Boele

Brief 12: troch Ten Cate, freed 19 en sneon 20-2 1960

[...] Nu weer verder met het schilderen. Wat ik wilde zeggen komt hierop neer: je zou er verstandig aan doen je eens los te maken van alle bijgedachten en domweg te schilderen. Domweg, d.w.z. zonder verstandelijke inmenging van allerlei bijgedachten. Je schildert zoals een bloem bloeit. Weliswaar moet je enkele voorzorgen in acht nemen, maar dat doet de natuur ook: jij moet natuurlijk een doek opspannen en tubes verf inkopen, de oliekachel aansteken en goed licht hebben; maar een bloem heeft water nodig en grond om uit te groeien. Dat is allemaal hetzelfde. Dan moet er geschilderd worden zoals er gegroeid wordt. Daar staat een goede tekst over in de Bijbel. Ik weet het niet meer helemaal precies uit het hoofd, even opzoeken, moment. Hier: Prediker 8, 15: Daarom prees ik de blijdschap, dewijl de mensch niets beters heeft onder de zon, dan te eten en te drinken en blijde te zijn; want dat zal hem aankleven van zijnen arbeid, de dagen zijns levens, die God hem geeft onder de zon.¹

Zodat, m.a.w. ook de theologische bezwaren verdwenen zijn. In dat opzicht lijk je een boel op de Engelse puriteinen: die vroegen zich maar steeds af of wat zij deden wel in overeenstemming was met de ordinantiën Gods, ongeveer zoals de gereformeerden artikel 31 nu. Maar dat is onzin. Als God bestaat, dan bestaat de wereld alleen uit hem, met alle mooie dingen, die slechts gegeven zijn om ze te vermenigvuldigen in aantal, aard en intensiteit. Dat is de taak van de schilder Boele Bregman: de schilderijen te maken, die diep verborgen in hem zitten te wachten, in kleine hoekjes van zijn hart, en die naar buiten willen, maar die hij - ten onrechte - binnen houdt, omdat hij bang is dat zij het daglicht niet zullen verdragen.

Nog meer naar aanleiding van de man met het aquarium. De combina-

1 Yn de marzje, mei de hân: ‘Daar gaat het om!’

[p. 27]

tie man - plant - en vis is de oudste van de wereld. Je vindt dat al in de rotstekeningen. De oudste litteraturen zijn er vol van: man, symbool van de kracht, van de beheersing. Plant, symbool van de natuur, het leven. Vis, symbool van de beheersende kracht. Vis is ook het symbool van Jezus. Toen de eerste Christenen werden vervolgd in Rome en Griekenland herkenden zij elkaar door op muren en deuren een klein visje te tekenen. Vis is in het Grieks ichthus en dat woord bestaat uit de beginletters van de Griekse zin: iesos christos theos uios sooter: Jezus Christus, God, zoon, de redder der mensen. De vis vind je als het symbool van de het leven beheersende krachten verder terug in de oud-Perzische mystiek en bij de bewoners van de eilanden in de Stille Zuidzee, allemaal dus culturen, die niets met elkaar van doen hebben gehad.

Je kunt het ook psycho-analytisch verklaren, maar dat komt vrijwel op hetzelfde neer: dit soort symbolen, d.w.z. beelden die in iemand opborrelen als hij bezig is met vragen omtrent zichzelf en de wereld, zijn ‘archetypen’, d.w.z. tekenen, die al van de oudste tijden af in het brein van alle mensen opkomen en die eigenlijk helemaal met de aard van de mensen verbonden zijn. Zo ook boom, stad, muur, huis, moeder, vader, dier (in allerlei vormen, afhankelijk van de plaats van inwoning: leeuw, stier, maar altijd mannelijk). Interessante wetenschap, maar ik geef niet veel voor de juistheid ervan.

Hoe het zij, jij schildert een man met vissen en een wonderlijke plant met een schitterende naam, een naam om gedichten over te maken. Dat moet je meer doen en dan niet vragen naar wat het worden moet, maar zien wat het geworden is.

Punt twee is het verhaal over de reizen. Ik houd erg van rondrijden, zomaar wat, op goede dagen, met zon. Ik heb vrije dagen genoeg. Als je zin hebt, en het lijkt wat met het weer, bel dan, dan gaan we een dag of wat op pad. De Firma Bregman zal het wel zonder jou stellen die tijd en de Friese Koerier merkt het niet, als ik er niet ben. Limburg, of de grote rivieren en flink wat papier voor het tekenen mee. Maart is de beste tijd, misschien april, als alles begint groen te worden.

- Morgen meer, ze zijn nu allemaal thuis gekomen -

Zaterdagmiddag 20-2

Vanmorgen, Boele, kreeg ik je nieuwe zending. Je bent als Vestdijk, van wie de dichter Roland Holst zegt, dat hij sneller schrijft dan God kan lezen.² Dank je wel voor deze overpeinzingen. Ik heb er een heleboel op terug te zeggen.

Algemeen eerst dit: ben je niet veel te somber? Ik heb je wel eens verteld,

2 A. Roland Holst, ‘Simon Vestdijk’, Podium 1948/1949 (Vestdijk-nûmer), s. 17 (bondele yn: A. Roland Holst en S. Vestdijk, Swordplay, wordplay, Amsterdam 1950).

[p. 28]

dat ik door mijn opleiding nu eenmaal veel heb gelezen. Daarbij is mij telkens weer één ding opgevallen, en dat gaf veel troost, dat de dingen, die wij bedenken omdat we op de een of andere manier in de benauwenis verkeren, al tientallen malen eerder door anderen zijn bedacht, die precies dezelfde benauwenis hebben gekend. Je moet daar niet gering over denken. Conflicten tussen mens en omgeving zijn al zo oud als de wereld. Ze zijn tot ons gekomen vanaf het eerste ogenblik, waarop de mensen de beschikking hadden over schrijfmateriaal. Een groot deel van de Griekse litteratuur (dus van 800 voor Christus af) gaat daarover. En de rest van die oude litteraturen gaat over problemen, die wij nu nog steeds niet hebben opgelost. Soms is de vorm, waarin de dingen toen werden gezegd, ons vreemd geworden. Maar als de taal van toen wordt vertaald in de woorden van nu, dan zien we, dat er niets nieuws is onder de zon. Ik heb dat gevoel nog veel sterker bij brieven uit onverschillig welke periode. Er zijn twee soorten brieven: die welke geschreven werden met de kennelijke bedoeling, dat ze later zouden worden gepubliceerd. Dat zijn niet de beste in de regel. En die welke alleen dienden tot verstandhouding van mens tot mens. In die laatste soort brieven vind je al die conflicten, die ons het leven moeilijk maken, terug. Ik zou je brieven kunnen laten zien van Diderot, van Engelse schrijvers etc. die je verbaasd zouden doen staan, omdat ze gaan over dezelfde onderwerpen waar jij en ik over schrijven. Dat is niet teleurstellend - zoals ik vroeger wel eens dacht - maar hoopgevend, omdat het duidelijk maakt, dat onze zorgen niet de zorgen zijn van geheime psychopaten of verborgen krankzinnigen, maar van doodgewone mensen, die alleen een beetje meer nadenken dan de andere mensen doen.

Bijvoorbeeld: de onvrede, er is niets menselijkers dan dat. De onzekerheid over wat je wel of niet kunt, over wat je wel of niet moet. Dat is allemaal tienduizend maal beschreven door mensen, die daar precies zo mee zaten te knoeien als wij. Ik ben langzamerhand tot de slotsom gekomen, dat ik niet zo'n bijzondere figuur ben als ik altijd wel graag had willen zijn, maar dat ik talloze dingen gemeen heb met mensen die eerder hebben geleefd en in andere tijden. Eerst is dat een schok voor de ijdelheid. Je wilt er niet aan, omdat je heel diep in jezelf jezelf wel degelijk een zeer bijzonder mannetje vindt. Later heb ik gedacht, dat ik verstandig moest worden en mijn voordeel moest doen met die ontdekking van het gelijk zijn aan zoveel anderen. Ik moest niet zoveel tijd verliezen en niet zoveel zorgen aantrekken met het denken over dingen, die blijkbaar nooit uitgedacht kùnnen worden, omdat ze wezenlijk met ons bestaan zijn verbonden. En, dacht ik, ik moest meer het voorbeeld volgen van de katten. Als je een poes in een kamer ziet zitten, dan zoekt ze altijd de plek op waar de zon schijnt.

[p. 29]

Verschuift de tijd, dan verschuiven de schaduwen en de poes gaat verzitten. Zij bevindt zich in harmonie met de regelmaat van de natuur. Zo moet het met mensen ook zijn. Het bewijs is geleverd als je denkt aan de oude, zeer wijze mannen, die buiten wonen, een visser of een jager of een oude boer. Die mogen dan al niet zo ontwikkeld zijn, zij hebben veel verstand van zon en maan en weer en bloemen en hun leven is gegeven in de regelmatige afwisseling van donker en licht en van zomer en winter. Wij in het dorp en in de stad hebben ons met andere banden vastgelegd. Dat geeft grote voordelen, want wij kunnen zomaar even een sigarenwinkel binnenlopen of een flesje wijn halen bij Wierda, maar die voordelen zijn gekocht tegen een te hoge prijs: het verlies van de verbondenheid met het grote rhythme, dat in de natuur verscholen ligt.

Boele Bregman, nijjierswinsk foar 1963 ets, 116 × 84 mm partikuliere kolleksje (foto Piter Doele, Ljouwert)

[p. 30]

Het tragische van ons bestaan is, dat wij deze gebondenheid nog verder proberen te slaken. Wij vernielen zo het bestaan, denatureren het, d.w.z. maken het onnatuurlijk, tegennatuurlijk soms en roepen daardoor idiote spanningen op. Wij werken voor de kost maar vergeten, dat werk alleen mogelijk is uit de achtergrond van rust en overpeinzing. Wij doen domme, zinloze dingen, verliezen al het gevoel van het oorspronkelijke in het werk, het ambachtelijke. Wij mechaniseren alles, drukken op een knopje, floep daar is het. Er zijn nu zelfs al volautomatische zetmachines. Over een tijdje zit elke verslaggever op een bureau aan een apparaatje, waarmee vijftig kilometer verder de loden regeltjes uit een gietblok rollen. Afschuwelijke gedachte. Want waarvoor dient dat? Wat doen we met de tijd die we winnen? Vrij nemen en wandelen? Ben je mal, meer werken, waarvoor? Voor niets dan wat gewin. En al die tijd raken we verder verwijderd van onze oorsprongen.

Vooral daarom geloof ik niet aan Corneille, Lucebert en die club. Zij doen zich voor als degenen, die de geheime draden bloot leggen, waarmee het leven zijn patronen weeft. Maar dat doen zij niet. Zij vergroten de chaos, meer niet. Volgens mijn opvattingen is het de opdracht van de mens zinvolle orde te scheppen in de wanorde, die door de schepper is achtergelaten. Hij liet die chaos achter òf omdat hij geen zin meer had, òf om ons te beproeven, òf om ons de enige mogelijke opdracht te geven, die hij kon bedenken: afmaken wat hij begon. Daarom hebben wij scheppingskracht, in de vorm van kleine zaadcelletjes en in de vorm van talenten. Orde brengen in de chaos moeten wij, in de chaos in onszelf en in die om ons heen. Dat laatste is het gemakkelijkst. Dat kan dikwijls door een aantal nogal simpele maatregelen van organisatorische aard. Het eerste is het moeilijkste. Onze eigen, binnenste chaos is zo verward, dat het tijden duurt voor wij er een weg in vinden. Maar het merkwaardige is, dat hier een vreemde geschiedenis aan de gang is. Al orde scheppende in onze chaos maken wij ruimte in onszelf. Wij voelen ons opgelucht, verruimd en weer in staat tot nieuwe aanvallen op de wanorde. Het omgekeerde gaat ook op: elk gevoel van verruiming, van opgewektheid, van geluk is een symptoom van het opruimen van de wanorde, zij het, dat dat dikwijls maar bij kleine porties lukt.

Ik geloof, dat daarin ook een zekere hygiëne voor de kunstenaar schuil gaat. Hij moet zijn gevoelens overwinnen, in die zin, dat hij niet het domme slachtoffer ervan wordt. Hij moet uit zijn verwarringen ruimte maken, orde scheppen. De kunstenaar overwint de wereld in een eigen, schone orde. Jouw orde is die van de symbolen, die je schildert, al zou zelfs geen

[p. 31]

sterveling weten dat je symbolen schildert maar zou iedereen vinden dat je zomaar een schip schildert of ‘twee figuren’ of wat ook. Jij zelf weet, dat het schip een teken is, dat je uit jezelf hebt zien opkomen. Soms komt dat niet vanzelf en moet je het opgraven en dat kost veel inspanning en dikwijls enige strijd. Maar het is niet erg, want het geeft ruimte.

Daarom is het volstrekt verkeerd om je af te vragen of je bloemen zal schilderen of vlakken of koppen of wat verder ook, want dat doet er helemaal niet toe. Je schildert, heel gewoon zoals je wilt schilderen, kom, laat ik gaan schilderen: wat? wel, wat er komt, man of paard. En dan schilder je een Italiaans haventje. Goed, maar dat moet je dan niet vernielen. Het kan hoogstens een minder mooi haventje worden dan je je in gedachten (of gevoel, of intuïtie) hebt voorgesteld, maar wat zou dat? Alle dingen die we maken zijn minder mooi dan we dachten dat we ze zouden maken. We blijven altijd achter bij onze verlangens naar de volmaaktheid. Volmaakt ben je niet, wil je ook niet zijn, daarvoor ben je veel te intelligent, maar wel wil je, dat je schilderijen overeenkomen met wat je innerlijk al had gezien. Wel, dat is wat je jezelf innerlijk als volmaakt had voorgesteld. En natuurlijk valt het altijd tegen. Ik wil niet pleiten voor een te gemakkelijk je neergeven in de resultaten, maar wel, en met kracht, tegen het overdreven eisen stellen. Als jij nu een Italiaans haventje schildert, dan ben ik zo blij, dat ik wel een stukje kan gaan zingen, want ik merk dan, dat je je ineens losmaakt van allerlei sombere gedachten en dingen doet, die je met je fantasie hebt veroverd op de rottigheid in onszelf. Allemaal veel te ingewikkeld neergeschreven, maar, verdomme, het is ook zo moeilijk te zeggen.

De hygiëne van de kunstenaar dus is, dat hij er achter ziet te komen, wat hem benauwt. Wat jou benauwt is duidelijk, ik ken dat uit eigen ervaring. Je denkt, dat je ziek bent, en misschien ben je ook wel niet helemaal gezond, en daarom ben je bang en haal je je muizenissen in het hoofd. Maar zo'n angst moet je dóórdenken. Dat is makkelijk gezegd; ik zeg het ook alleen maar, omdat ik het zelf goed heb gedaan. Je moet weten wat het risiko is. Ik was toen erg ziek en ze dachten, dat ik wel dood zou gaan. Wel, dat is niet leuk, want ik wil dat niet, ik vind het allemaal veel te mooi hier. Nu was er dus het risiko, dat ik dood zou gaan en dat betekende, dat ik ongeveer moest weten wat er dan zou komen. Ik denk, dat er niets komt en ik voel mij daar heel vredig bij. Ik heb geen behoefte aan eeuwigheid, dat is bij de meesten trouwens meer ijdelheid dan iets anders. Ik heb wel behoefte aan harmonie. Niets in de schepping is wezenlijker dan dood en leven. Wij worden geboren, dragen in ons leven iets bij tot de orde van alle dingen en verdwijnen als ons organisme is uitgebloeid. Zo is het gere-

[p. 32]

geld, misschien door God, waarschijnlijker door allerlei biologische oorzaken. Dan is het dwaas je daartegen te willen verzetten. Geboorte en dood horen tot die harmonie van de dingen en onze enige opdracht is bij ons leven aan die harmonie bij te dragen. Wie geen talenten hebben moeten dat dan maar op andere manieren proberen (door te vechten voor loonsverhogingen of belastingverlagingen of zo) en die wel talenten hebben moeten die daarvoor gebruiken.

Als ik kon schilderen zou ik zeker één keer in mijn leven (en bij voorkeur nu, ik zou daar niet zo lang mee wachten) een tuin vol bloemen schilderen. Harmoniebloemen, waarvan de vorm er niet toe doet, maar waarvan de kleur de orde zou moeten vormen. Dat zou wel niet gemakkelijk zijn en ik kan mij heel goed voorstellen, dat ik eerst een heel leven lang gewone bloemen zou moeten schilderen, om klaar te zijn, wat vormkracht enz. betreft, voor die bloementuin van de orde, maar het lijkt mij een nastrevenswaardige zaak. Je hoeft ook niet, je moet goed bedenken, dat deze talenten een gave zijn om mee te spelen, om een beetje mens mee te wezen. Niemand zegt, dat je moet. Je hoeft niet elke dag drie of meer streekjes op een doek te zetten. Je mag, dat is het wezenlijke. Je bent zo gemaakt, dat je mag. Wel, en je weet dat het leuk werk is (als het lukt, maar het mislukt niet altijd...) en dus moet je het maar doen. Bijkomend voordeel is, dat je er anderen mee plezier doet. Ik vind het alleen heel onverstandig telkens naar anderen te kijken. Ook al kijk je er niet in het echte naar, dat doe je toch, als je er aan denkt. Die Lucebert is een aansteller, dat is zijn goed recht, maar het wordt te gek, als hij als voorbeeld gaat dienen. Jij bent veel beter. Je hebt meer talent, je bent ook veel eerlijker, zeker veel ernstiger, veel somberder en veel meer in de knoei met problemen, die niet de moeite van het zorgen hebben waard zijn.

Man, Boele, hou toch op met dat sombere gedoe en schilder, of teken, het kan me niet schelen wat je doet. Je moet niet zo'n overdreven schuldgevoel hebben. Dat jij op deze aarde bent gepoot is niet je eigen verkiezing, daar kun je niets aan doen. Dus hoef je er ook geen rekenschap en verantwoording van af te leggen. Dat je jezelf schilderen hebt geleerd is winst, zuivere winst, niemand had gezegd, dat dit moest, je moest loodgieten, niet schilderen. Je weet, dat schilderen meer waard is dan loodgieten, voor jou, niet in absolute zin. Maar voor jou wel. Je wilt het ook graag. Welverdomme, doe het dan en zit niet aldoor na te denken over de vraag of dit wel mag en dat wel. Het mag allemaal, dat is nu net het mooie van te leven. Je moet een beetje binnen de perken van de maatschappelijke afspraken blijven, anders kunnen we in deze wereld niet allemaal tegelijk leven, maar verder mag het. Een bloem bloeit en een vis zwemt en geen

[p. 33]

van beide vragen zich af of zij met de kieuwen meer moeten roeien dan wel met de meeldraden meer moeten zwaaien. Ze leven domweg, dat is een goed woord. Zo moeten wij ook een beetje leven. Met meer gevoel voor de schoonheid van het bestaan, zoals het werkelijk is en losgedacht van de smerigheid, die wij als mensen er weer in brengen. De zon, de seizoenen, het water, de elementen, dat zijn de wezenlijke gegevens. Plus de wezenlijke dingen in ons: verdriet, vreugde, helle vreugde zonder aanwijsbare reden, zomaar vreugde, domweg vreugde. En liefde van mannen en vrouwen en van vader en dochters of zonen. Zulke dingen, de grote dingen, zijn belangrijk. Het lot is belangrijk, dat wonderlijke verschijnsel, dat ons dingen overkomen, raadselachtig en onverklaarbaar, waarom ik wel en de anderen niet? De Grieken wisten dat al, heel de Griekse tragedielitteratuur is daarop gebouwd. [...]

Boele, beste Boele, laat je niet versomberen door de sombere boekjes, of ze nu over litteratuur gaan, over mensen of over onze afstamming. In jezelf ben je rijk genoeg, je hebt die boekjes niet nodig. Als jij vindt, dat we van de planten afstammen, dan vind je dat en het is mooi. Je kunt dat heel goed schilderen. Als je vindt, dat we van de apen afstammen, of dat we doodgewoon gemuteerde eencellige wezens zijn, dat doet er allemaal niets toe. Je hebt je beide handen en een atelier en een heleboel tubes verf en een hele wereld om je heen van mooie en plezierige dingen. Dat is genoeg om er een leven lang mee te werken. Sterkte. En laat er nu en dan eens iets van zien.

Het allerbeste, je vriend Laurens

Brief 13: troch Ten Cate, net datearre (woansdei 9-3 1960)

Haadtema is it chassidisme en de ferwurking dêrfan troch de teolooch Martin Buber (1878-1965). Folle romte nimt in úttreksel yn fan de foarste paragraaf fan Buber syn Rabbi Nachman und die jüdische Mystik (Frankfurt am Main 19061). De gedachte dêrút dat de suvere en hillige minske (wat grutter in minske, wat grutter syn oandriften) út syn driuw ‘in wein foar God’ makket, komt Bregman yn de brieven 14 en 15 op werom. Ten Cate hâlde him al langer mei it chassidisme dwaande; yn Podium 1948/1949-2, s. 65-72, publisearre er ‘Het wonder fan Mendele Mendel: Een Chassiedische legende’ (werprinte yn de Friese Koerier fan 24-12 1952, s. 12).

[p. 34]

Brief 14: troch Bregman, tongersdei 10 en freed 11-3 1960

[...] Ik zit nog met de brief in de hand, ik heb de brief nog maar 1 × gelezen, ik zou iets willen maken als dank voor dat ik dit las. Dat iemand een wagen kan maken voor God uit zijn driften. Dat is erg mooi Laurens, ik word hier erg prettig van. Ik kan het je niet verklaren maar om er het dichtst bij te komen zou ik zeggen: Op één kant van mezelf of om mezelf zie ik ergens doorheen. Stom gezegd misschien, maar ik heb zoo'n idee dat je het snapt. Nu ga 'k eten. [...]

Laten we gewoon doorgaan: elk jaar snijd ik een fluitje van het hout der lijsterbes. Ik geef het aan een kind, die lacht en de fluit gaat weer kapot. Dan snijd ik er nog een voor mezelf en fluit erop en bewaar hem stil. Als ik het woord fluit lees of hoor dan hoor ik de tonen, dan is het kleinste tevens het grootste. Ik lach en ik huil en het verschil ben ik.

Dank voor je brief, je vriend Boele

Brief 15: troch Bregman, sneon 12 en snein 13-3 1960

12 Maart.

Soms schrijf ik zinnen welke ik eigenlijk zelf maar matig begrijp. Maar voordat ik het weet, staan ze geschreven. Zoals soms met een onderschrift bij een tekeningetje.

Met woorden kun je veel doen. Toch heb ik het gevoel dat ze ook krom kunnen maken wat recht is en andersom. Voor de televisie zag ik een vent van een bond. Ik hoorde woorden: ‘jongens van de bond’, ‘solidariteit’, ‘kameraden’, enz. enz. Ik werd er wat verdrietig van. Nog hoor ik de woorden klinken, dezelfde woorden, voor de oorlog en wat is ervan terechtgekomen? Nog hoor ik de woorden in de oorlog, dezelfde woorden maar gebruikt door toen onze ‘vijanden’. Wat is ervan terechtgekomen? Laurens, ik ken de jongens van de bond, de kameraden. Ik werkte toch op de bouw voor mijn ziekte en nu nog kom ik er. Ik wil hier niet van vertellen, want jij zult het allemaal wel weten.

Zij spreken van de Bond, weer andere menschen spreken van God. En dan zie ik ze zoals ze zijn (zoals ik het dan denk tenminste, subjectief, dat geef ik toe). Bovenaan in hun hoofd zitten de ogen. Je kent ze van m'n schilderijen. Ik ga onder in hen, omdat ik hen ben (rotzin). Maar tevens zie ik hen, dan zie ik mezelf, mijn verlangen wat ook hun verlangen is.

De jongens van de bond, de jongens aan het oostfront, de jongens van het verzet, de jongens van de marine, de jongens uit de mijnen, de jongens uit de polder.

[p. 35]

De jongens van het overspel, de jongens van de dieverij, de jongens van de hoeren, de jongens van de kroeg. Wat is slecht en wat is goed.¹

Vader in de Hemel help ons, maar laten ze alstublieft niet meer over jongens van dit of dat praten. En als ze dat niet meer doen dan is er winst behaald. Ieder voor zich en God voor ons allen. Dan eens één keer allen voor God (dus voor onszelf alweer) (maar dit bedoel ik niet). Zoals jij schreef: een wagen maken voor God. [...]

13 Maart

Ik ben vandaag in Bolsward geweest en heb daar een tijdje alleen kunnen omlopen in een sfeer welke ik lithografisch zou willen proberen weer te geven.

Oude gevels, mooie deuren, kleine winkeltjes, wankele gebouwen, onbewoonbare woningen met zwarte gaten erin. Huizen welke gebruikt worden als pakhuizen. Lange gestichten vol met oude mannen en vrouwen. Doodlopende straatjes. Het is er stil.

Onwezenlijk stil. Het is alsof de menschen die ik enkel tegenkom, en die ik in de huizen zie en de kinderen die me nazien, het is alsof ze er niet horen, alsof ze gekomen zijn uit andere plaatsen en in een lege stad zijn gaan wonen. Wachtend tot alles dood is. Zelfs de oude menschen uit de gestichten horen er niet. Kinderen speelden, maar traag. Huizen waar maar één mensch in woont. Een vrouw slapend met het hoofd op de tafel. Een man alleen etend.

Ik heb er geen mooie vrouw gezien. Had ik er maar een schoon gelaat gezien in een gat van één der ruïnes. Zelfs geen geluid of klank van een meisje dat zou willen stoeien. Enkel een carrillon.

Ook dat hoorde daar niet, niet meer tenminste. Het was een gebied tusschen het verre verleden en het nu. Waar het schoon kan zijn, waar men naar kan verlangen. Misschien als men ziek is of alcoholist dat het een machtige inspiratie zou geven. Mooie huizen, huizen met gaten, apotheken bevolkt met geheimzinnige kabouters.

Jij was er in je jeugd is 't niet? Laurens. Wij zullen er eens door wandelen later. Schrijf jij er eens over. Misschien een gedicht later.² Dit durf ik vragen, want jij zegt tegen mij Boele schilder een bloem.

Je vriend Boele

1 Yn de marzje: ‘G.v.d.’

2 Ten Cate hie al ris in fers skreaun op syn bertestêd (sjoch brief 9, noat 2).

Brief 16: troch Ten Cate, snein 13-3 1960

[p. 36]

Brief 17: troch Bregman, moandei 14 en tiisdei 15-3 1960

14 Maart.

Atmosfeer, tuindersknecht, knikkers, sloot, rivierzand, paradijs, aardrijkskunde. Je ziet het, ik heb een nieuwe vulpen. Ik maak maar wat woorden.

‘Atmosfeer’ kon ik als jongen zo mooi schrijven (vond ik zelf).

‘Tuindersknecht’, lijkt me mooi om te zijn.

‘Knikkers’, ik denk aan onbezorgde jaren, klompen, zwarte sokken, fluwelen broek.

‘Sloot’ idem, met nog een geur (natte sokken).

‘Rivierzand’, iets wat je fijn vond om te zeggen en te weten.

‘Paradijs’. Dit woord komt er wat raar tusschen want dit zegt me niets.

‘Aardrijkskunde’. Je wordt al groot.

Dit is een aardig spel, merk ik nu, want zo zijn er natuurlijk vele woorden waar je wat bij denkt.

Ik moet de pen inrijden weet je. Het is een zwarte met een gouden pen. Volgens mezelf is hij (is pen mnl. of vrl. of is dat er niet meer) te deftig voor mij. En ook als ik er zo na zie en mijn wijsvinger krampachtig (zwarte nerven van: laten we zeggen tekenkrijt, maar 't kan ook modder zijn) drukkend, dan lijkt de pen, alsof ik hem op de kermis heb gewonnen met zo'n knikkerspel. Ik had een andere moeten kiezen. Maar zoals ze er vroeger waren, zijn ze er niet meer. Het is allemaal wat bazarachtiger geworden. De mensen van de vormgeving moeten weer teruggrijpen of weet ik het, maar het is slecht: het merendeel der voorwerpen.

Ik schrijf langzamer en erg stijf, dit went wel. Wees niet bang Laurens, dat ik je bedelven zal onder de papieren. Je moet al genoeg lezen. Maar weet je, ik maak niets, ik ben wat bang in m'n atelier en ik loop overdreven om, wil alles doen, doe niets, voel me niet lekker daardoor, wil kalm en rustig genieten en alles mislukt, zelfs het rustige zitten met dit mooie weer. Ik hoop dat je me begrijpt. Omdat ik niets kan maken schrijf ik maar. Als het je verveelt gooi het gauw weg Laurens.

Laat mij even schrijven, over de kat, de sloot, de lieveheersbeestjes, een vaag gezien schilderij, mijn lich. zwakheid, mijn maag (waar ik ook al last van krijg), mijn open mondhoek (vitaminegebrek (vleesch?¹)). En over alles wat me voor de nieuwe pen komt, 1 jaar garantie. Vergeef me als ik lastig ben, nogmaals gooi dit weg.

Ik hoor de wind in de schoorsteen, ergens een motor, een auto en als ik heel sterk luister, hoor ik een geluid in m'n oren dat er altijd is. Dat ben ik zelf denk ik. Ik omschrijf het niet, het is de moeite niet waard en

1 Bregman wie by riten fegetariër.

[p. 37]

ik kan het ook niet. De nieuwe pen hoor ik krassen.

Achter mijn huis beginnen de uitgestrekte bossen. Ik woon aan de rand. Voor me is het open. Dit is prettig. Je voelt je niet zo ingesloten en ook de zon merk je beter. Er is een rivier, daar ligt m'n boot.

Boele Bregman, bespotting tan Kristus oaljeferve op linnen, 80 × 80 sm, net datearre partikuliere kolleksje
(foto Piter Doele, Ljouwert)
Foarhinne wie dit skilderij yn besit fan Ten Cate, it hong jierrenlang op syn wurkkeamer by de krante.

[p. 38]

Ik ben geweldig sterk. Met een scherp mes snijd ik me over de borst en de armen. Ook in de dijen kerf ik. De ziel raak ik niet. Het doet pijn, maar dat is juist zoals 't moet. Dan duik ik in de rivier en mijn verlangen is opgelost in de lieflijke pijn met het koele water der rivier. Als ik boven kom ben ik als een god. Rustig, kalm, beheerscht, goed, sterk. Ik hak een kolossaal stuk hout klein. Drink en eet en ga slapen.

Maar als een toon van een fluit komt een meisje. De tengere hals is lang en haar hoofd is klein. M'n hart gaat als een sterke vuist open en dicht. Het meisje is er en ze is er niet. Als ze dicht bij me is, zien we elkaar aan. De geluiden zijn fluiten en ik merk de wind zoals ze is in de herfst, zo koel, zo koel. Loop niet weg, loop niet weg. En als ze verdwijnt dan zijn mijn armen en mijn borst ruw van de harde schors.

Ik merk nu dat mijn schrijven toch niet veel fraaier is geworden. Ik ben te overdreven. Oerdwielsk zeiden ze wel eens tegen me. Nu zal ik me eens beheerschen. Dan kan een mensch ook langer mee moet je denken.

15 Maart.

Het is nog morgen en ik heb al weer gewandeld. Rustig en kalm, maar m'n hoofd is trouwens nogal overdreven. Ik zie er tegenaan om in mijn atelier te zijn.

Als ik me een been afsloeg, dan bleef ik er over. Zelfs als ze me twee benen afsloegen, alsmede de beide armen. Als ze me het hoofd afsloegen, zouden ze zeggen en op mijn romp wijzend, daar ligt ie. Wie ben ik dan eigenlijk en waar praat ik over als ik zeg: mijn hoofd doet pijn. Wie z'n hoofd. Wie is ik. En waar zit het en waar houdt het op.

Zelfs zeg ik: ‘mijn geest en mijn ziel’. Waar zetelen ze. Vragen zo oud als de wereld denk ik. Als ik intens begin te denken, zou ik hierover schrijven, geen nieuwe waarheden natuurlijk maar als men begint te denken komt men ergens terecht. Ik voel er niet voor, het kost inspanning. Ik ben lui.

Als je oud bent en gebrekkig, moet je dan nog doorleven? Ik kan niet meer in een boom klimmen, ik kan niet meer hard lopen, waar dien ik voor? De sterken blijven over, waar dienen de zwakken voor.

Heeft het zin om iets te maken in een wereld, die vol schilderijen is en welke de meesten niets aan vinden. En als het geen zin heeft, waarom is er dan iets in de mensch, dat hij iets maken wil of moet?

Al de theorieën, is het geen losse steenachtige muur waar we ons achter verstoppen? De theorieën; bedenken we ze misschien om ons bestaan te rechtvaardigen. Om ons een reden te verschaffen om te leven.

Ik vermoed dat ik op een terrein ben, waar vele menschen zich mee bezighouden, wat misschien voor sommigen gevaarlijk is zelfs. Maar in deze

[p. 39]

lagen kan men misschien ook stuiten op een wezenlijke waarde, welke verstopt lag.

Of is dit ook alweer zoeken naar een rechtvaardiging. Als ik doordenk moet ik me weer inspannen, dus houd ik op. Graag wilde ik mijn inwendig bezig zijn benutten om een schilderij te maken of een tekening. Maar Boele is lui en dom. Om me eerlijk over te geven aan luiheid enz. dat is misschien een oplossing, maar de onvrede in mijn lichaam (waar zit het?) blijft dan bestaan.

In de bezetting had ik dit niet.² Vergeef me als ik over de bezetting spreek. Maar schrijvende komt men ergens. Toen liep ik rond (vaak een revolver bij me) (hoe is 't mogelijk) 's nachts en bij storm en sneeuw enz. Voor mij was het eigenlijk als ik er goed over denk: Een soort rovertje spelen. Wij kregen partijen wapens uit de lucht. Soms was er rokerij bij en voedsel, soms een Eng. broek. Je begrijpt dat was zoiets als Sinterklaas.

Heldendaden heb ik nooit verricht. Soms werd ik wel eens bang zonder reden trouwens. Ik was bizonder sterk en lenig. Was zo nu en dan erg verliefd kortom leefde (ik schaam me ervoor om het te zeggen) volkomen in harmonie. Moet het dan onder deze omstandigheden zijn dat men zo gezond kan leven. (Terwijl er toen duizenden verrekten.) (Nu nog trouwens.)

Als ik goed nadenk, kan ik niet aan de gedachte ontkomen dat Ze mij hebben gespaard: ‘Om iemand dood te maken.’ Dan had het misschien anders geweest. ‘Ik heb rovertje gespeeld.’ God heeft mij gespaard, geloof ik.

Ik ben er in mijn diepste wezen altijd bang voor geweest om iemand te doden. En nu ik er goed bij nadenk (dit komt door 't schrijven) kan ik niet anders zeggen, zelfs in mijn ongeloof, ‘Grote God ik dank U.’ Hier is dan weer de basis. ‘God’. Nu moet ik hier weer proberen een muur samen te stellen.

Laurens mocht je deze brieven egoïstisch vinden, dan weet ik dat je ze leest als vriend. Want weet je dat is natuurlijk ook zo vreemd, haast alles kan je terugbrengen tot egoïsme. Waar ik geloof ik wel aan lijd.

Maar nu ik zo schrijf beginnen m'n gedachten al weer af te dwalen uit mezelf weg, naar dingen om me heen. Een sloot, waar de zon in schijnt en waar je de wonderlijkste dingen in kan zien.

Ik moet weer proberen uit mezelf weg te komen. Ook in verband met m'n hart (ouwehoer). Wat zou ik kunnen doen, hoever zou ik kunnen lopen, waarom ben ik nu weer zo moe. Waarom klopt m'n hart nu weer zo vlug? Ik moet hier af.

Laurens O. ten Gate, ik schrijf weer veel over mezelf. Vergeef het me.

2 Yn de lettere oarlochsjierren wie Bregman, dy't ûnderdûkt wie, groepskommandant by de Binnenlandse Strijdkrachten yn Súdeast-Fryslân.

[p. 40]

Misschien begin ik weer te schilderen. Ik hoop het, in alle rust als een Chinees.

Boele

Brief 18: troch Bregman, woansdei 16, tongersdei 17 en moandei 21-3 1960

Brief 19: troch Ten Cate, net datearre (begjin april 1960)

Brief 20: troch Bregman, tiisdei 12 (?), snein 17 en moandei 18-4 1960

Brief 21: troch Bregman, woansdei 20 en tongersdei 21-4 1960

[...] Het wordt langzaam schemerig in de kamer en ik heb weer de pen genomen. Want waar moeten de woorden naar toe welke in mij ronddolen. Mijn borst zit vol woorden. Ook andere, vijandige scherpe dingen: menschen die me niet betalen en al datgene wat een zakenman van zijn zaak heeft.

Ik zal hier gauw over zwijgen, want wat zal ik schrijven over dingen, waar jij je niet voor zal interesseren. Ook als je [je] aan alle mijn gesodemieter ergert Laurens, donder dan deze papieren ergens, in snippers verscheurd, naar binnen of naar buiten. Maar ik schrijf maar door en neem me het niet kwalijk bij wijlen. Het is de consequentie van deze wonderlijke brievenschrijverij.

Het is voor mij een veiligheidsventiel soms en dan weer omdat mijn vriend dat toch moet weten. Ik weet dat het allemaal onbelangrijk is. Ik ben een loodgieter die brieven schrijft en die vroeger schilderde. Een loodgieter, een gootlieder, een doodlieter, een doodlater, een laterdood. Dit¹ is tenminste een feit.

Je ziet Laurens dat mijn brieven van dien aard zijn, dat je ze kan gebruiken om er silhouetten van te knippen.

Ik zou willen schrijven over de straat hier, van de man welke zo bang voor de dood is, van de man die zo gierig is en van de vrouw die met anderen gaat enz. enz. enz. Allemaal waar ik bij langsloop, welke ik soms allemaal vervloek en welke ik soms allemaal liefheb. Naast ons wonen oude menschen, zij hebben 2 volwassen kinderen dood. En zoo gaat het maar.

1 In pylk ferwiist nei ‘laterdood’.

[p. 41]

Maar als ik kon schrijven Laurens, dan schreef ik niet misschien, want als ik had kunnen schilderen dan had ik niet geschilderd. Zou ik weer beginnen met schilderen? Ik zie ertegen op. Stop. Anders begin ik weer over kunst. [...]

Brief 22: troch Bregman, sneon 23-4 1960

Laurens.

23 April.

Ik hoorde de drumbands. Korte heftige slagen. Zien wilde ik ze niet, maar ik zag het gevaar van de gelijke korte slagen, met de strakke scherpe beweging der vormen. Het grote gevaar der eentonigheid, de grote of overslagtrom, hoorde ik, maar deze accentueerde nog de gelijkheid. Niet een harmonische gelijkheid. Een gevaar voor ons allen welke als plezier wordt beoefend. Dit is groter gevaar dan oorlogje spelen. Want er komen dingen te voorschijn waar je wel geen weet van hebt, maar welke op een aantrekkelijke manier gemeen zijn. [...]

Men is altijd slaaf [van] of in ieder geval ondergeschikt aan het ogenblik. Hoe zou ik het ogenblik schilderen. Een doorwerkt abstract schilderij is vele ogenblikken over elkaar. Als je dan in die tijd vele verschillende ogenblikken (lees gemoedsgesteldheden) hebt gehad dan zal het met elkaar een gedeelte van je levensgevoel voorstellen.

Dat is nog geen Kunst. Het intellect begint te werken in deze bezigheid (misschien is hier ook een intellect bij uit het onderbewustzijn). En dan een totaliteit te krijgen van een gedeelte uit jezelf dat is al heel wat. B.v. een soort verlangen, een angst, een droefenis, noem maar op. Elke der gemoedsgesteldheden kunnen weer verschillen. Ik bedoel b.v. verlangen kan verschillend zijn. Er zijn honderdtallen soorten: ‘Verlangen’. En zo is 't met alles.

Als ik opzie dan is daar gestoken in een schilderij, de ansichtkaart die je me stuurde, ‘Vogel van Benner’.¹ Dit hoort mooi. hoe vaker ik erna zie, ik vind het steeds mooier.

Toen ik daarstraks even buiten wandelde, ik durfde niet ver van huis te gaan, toen voelde ik nadrukkelijk de dood, zoals ik soms ook wel eens nadrukkelijk het leven voel. Ik was toen iets bang, dat dat gevoel mezelf betrof. Van de angstigen ben ik de angstigste. Enfin je weet het, ik vertelde het reeds eerder. Ik zal je niet langer vervelen met deze dingen.

De nadrukkelijkheid der wonderlijkheden. Want ik zag, heel lang geleden, in een doorschijnend water, bij de wal, de vissen zwemmen. Grote

1 Gerrit Benner (Ljouwert 1897 - Amsterdam 1981) skildere, ek foar 1960, ferskate fûgels. De reproduksje dy't Ten Cate stjoerde, is net bewarre bleaun.

[p. 42]

vissen, ik lag op mijn buik. Maar hoe was ik daar gekomen en ik, zag ik en de vissen, alsof een vogel het was. Als het over 100 jaar weer gebeurt zal ik opletten, want misschien was er een woord.

Zoals jij zei, het woord bepaalt iets, maar nu ik schrijf wil ik toch even doorschrijven: Er is iets, maar er is nog geen woord voor, zoek dat woord en de waarde kan aangegeven worden, mits het het juiste woord is. Wie vindt dat. Dat is dan Adam of de dichter zeker. Zo zou ik wel door kunnen gaan, maar dit zullen we moeten bepraten. Of is dit allemaal al bekend, des te beter, dan kom ik het gewaar.

Ik sluit deze brief af nu. Laurens ontvang de hartelijke groeten

van Boele

Brief 23: troch Ten Cate, net datearre (ein april 1960)

Beste Boele - Dit is alleen maar om je te zeggen, dat ik blij ben met je beide laatste brieven, blij en bedroefd tegelijk. Je bent een grote idioot, met permissie - en ook zonder dat. Jij moet schilderen, aan één stuk door, zin of geen zin, dat doet er niet toe. Ik ben net terug van vakantie, meteen in de nachtdienst, om weer te wennen. Daarom, want het is druk op 't moment, nu niet meer dan dit kattebelletje + de vervulling van een van de wensen: Croiset's laatste bundel gedichten.¹ Van de week schrijf ik meer. Te vriend

Laurens

1 Max Croiset, Zeekant, 's-Gravenhage [1959]. Yn in net-ôfprinte part fan brief 22 skreau Bregman dat er wat fan Croiset lêze woe; hy hie krekt it besprek ‘Max Croiset als lyrisch dichter’ troch A. Marja (Friese Koerier 23-4 1960, s. 11) ûnder eagen hân.

Brief 24: troch Bregman, tiisdei 7-6 1960

Brief 25: troch Ten Cate, tiisdei 21-6 1960

Heerenveen - 21 juni 1960

Beste Boele,

Ik zou me kunnen voorstellen, dat je het gevoel hebt totaal in de steek te zijn gelaten. Dit briefje heeft voornamelijk ten doel je te verzekeren, dat dat niet zo is, bepaald niet. Ik heb weinig contact gehad met je, in de

[p. 43]

laatste tijd, maar dat komt door de griezelige drukte in verband met dat rapport over de toekomst van Heerenveen, het roodboek,¹ dat je, naar ik verwacht, dinsdag hebt gekregen. Ik heb tenminste Féléus² gevraagd je er een exemplaar van te sturen.

Deze dingen hebben mij helemaal in beslag genomen, de laatste zes weken en nu het over is vraag ik mij wel een beetje af, of dat niet het zoveelste voorbeeld was van een uitbarsting van energie, die in geen enkele verhouding staat tot doel en tot resultaten. Waarvoor is het eigenlijk nodig, dat de mensen in Heerenveen tot een zekere ongerustheid worden gewekt. Waarvoor is het nodig, dat je langs allerlei kunstmatige trucjes probeert de scheidslijnen, die zij zichzelf met zoveel kracht hebben aangemeten, te overwinnen. Waarvoor is het nodig een vragenlijst op te stellen, die al van te voren het doel in zich draagt dat de antwoorden uitvallen tot je eigen tevredenheid. [...]

Ik heb je wel eens verteld, dat ik een ijdel mannetje ben, hetgeen ten overvloede blijkt uit deze brief, die tot dusverre uitsluitend over mijzelf handelt. Welnu, de ijdelheid wordt zeer gestreeld door de vriendelijke briefjes, die ik allerwegen krijg toegestuurd over mijn boekje. Dat streelt, maar ik wist wel, dat het een aardig boekje is, en dus waren die brieven helemaal niet nodig.

Nu is het voorbij en ik zit met de gevolgen. Ik zit met als belangrijkste gevolg je uiterlijke onbewogenheid en je onuitgesproken verwijten, die terecht zijn, omdat ik inderdaad aan niets dan aan domme dingen van organisatie en orde heb gedacht. Ik wil proberen je duidelijk te maken, dat dit allemaal niet wezenlijk zo is. Dat ik niet ben veranderd, dat ik nog net zoveel van jou en van je werken houd als drie vier tien twaalf weken geleden, maar dat ik, in zwakte van aard en wezen, te veel heb toegegeven aan dat verdomde georganiseer, dat met deze dingen gepaard gaat.

En dus is de rest van dit schrijven een liefdesverklaring, waarbij de accenten voorzichtig en behoedzaam moeten worden gelegd. [...]

1 L.O. ten Cate, De toekomst van Heerenveen. Verslag van een gezelschapsspel, Heerenveen mei 1960 (it ferslach hat in read omkaft). Bregman komt yn de list fan ‘spelers’ dy't oan de enkête meidienen net foar.

2 F.A. Féléus wie eigner fan de kopiearynrjochting ‘Vitesse’ (Dracht 23) en soarge foar de fermannichfâldiging fan it (stinsele) ferslach.

Brief 26: troch Bregman, sneon 14-1 1961

Brief 27: troch Bregman, moandei 23, woansdei 25 en snein 29-1 1961

[p. 44]

Brief 28: troch Ten Cate, moandei 20-2 1961

Brief 29: troch Bregman, woansdei 12 en tiisdei 18-4 1961

12 April.

Dan eindelijk ben ik weer aan 't schilderen begonnen. Ik heb in ongeveer 8 weken practisch niets gedaan. Als het lukt wordt het een goed schilderij. Verder wil ik er niet over praten. Het atelier is gereed.¹ Het is erg mooi. En ik word er nu erg blij mee. Het is moeilijk geweest om te wennen. Het schilderen, ik bedoel de handelingen enz. is hier even anders. Andere omgeving daarbij, andere verftafel enz. enz. Net of ik er niet hoorde. Een groot schilder zou het overal kunnen doen denk ik en direct. Maar God zij dank ik ben gewend.

Vroeger als jongen gebeurde het vaak dat ik harder (luider) wilde zingen dan ik eigenlijk kon. Mijn hoofd werd erg rood en ik spande me ongelofelijk in. Later vond ik mijn stem zoals hij bij mij paste. Zo is 't met schilderen. Wij willen luid en hard werken. Ik ben me nu wel bewust dat het nergens om gaat. Niet om geld, niet om roem of eer; alleen maar om een schilderij, om iets waar ik in en bij hoor, iets wat geheel in mij is.

En daarom is er bij mij geen revolutie, niets nieuws; maar het mededogen, en het moment dat je voelt hoe alles uit één bron is.² Want als mijn schilderijen niet gewaardeerd zullen worden, wat dan nog? Waar gaat het ons eigenlijk om? Is dat het wat wij dan willen. Het beroemd worden, het in de aandacht staan willen. En is het zo belangrijk om bizonder of anders te willen dan anderen. Je bent het of je bent het niet. Je hebt het of je hebt het niet. Gewoon werken.

In welke stijl. Er bestaat voor mij geen stijl. Als ze zeggen dat ik onder invloed sta van Klee, dan zal dat wel zoo zijn, maar wat hindert dat. (Ik wilde trouwens wel eens een olieverf van Klee zien.)

Ik bedoel eigenlijk dit. Waarom maken wij ons zo druk om eerste te zijn, of om anders te zijn. Dit begrijp ik niet. Als ik soms een recensie lees, dan heb ik wel eens het idee, dat de recensent probeert om zich weer te onderscheiden van z'n collega's. Om nog weer een ander woord ergens voor te vinden, of een zin.

Maar dit is misschien een natuurwet (ik las gedeelten van Darwin en enkele boeken over Darwin: theorie). Mocht dit bij deze natuurwet horen en weten wij dit, dan barsten wij, althans ik in een luid gelach los of uit.

Zeker, ik vind het leuk als er iemand is die van mijn schilderijen geniet. Maar dat is toch niet de prikkel om iets te doen. De prikkel is hoogstwaarschijnlijk: het zelfbehoud, het zich anders zo beroerd voelen. Dit drijft

1 Bregman hie in nij atelier ynrjochte oan hûs.

2 Yn de marzje, troch pylken ferbûn mei ‘één bron’: ‘iets te theatraal hè.’

[p. 45]

mij. En ook mijn verlangen naar dingen welke ik alleen met schilderen kan benaderen. Ik weet dat indien ik niet schilderde, dat ik een slechtaard zou zijn, een vuige materialist (wat ik nu nog wel eens ben hoor). [...]

Brief 30: troch Bregman, sneon 13-5 1961

[...] Er is een donkere sfeer, welke niet akelig is. Deze sfeer staat steil om me heen. (Elke mens staat in z'n sfeer.) De kleur wisselt steeds. Ook kan men hieraan bouwen. Door te zien en te luisteren en te ruiken enz.

Een vrouw is wel lief maar waar is ze, zoals de boom is, die me altijd maar weer omarmt met het allerschoonste gefluister. Een boom ziet in mij geen vreemde. Het water ben ik als er vuur is dat schroeit. Het vuur ben ik als het water koud is. Zo ben ik alles en ik heb de mensen geslagen en ze sloegen mij. Het eenigste is van belang: de liefde te hebben en te zijn. Keren wij ons af dan is alles verloren. Lief te hebben de allerkleinste armzaligste boom uit het bos.

Er wordt gezwommen, ontdaan der zwarte kleren. Het mensenvlees (ik gruw van dit woord) is wit. Het kreeg geen zon. Hoe zou het. Het witte vlees hebben ze (of wij) geranseld. In onze ontwikkeling kregen wij koppen. Om te bijten? God laat mijn hand andere woorden vinden. [...]

Brief 31: troch Bregman, woansdei 28-2 1962

28 Februari '62

Waarde Laurens

Als ik schrijf dan verandert er iets. Als ik niet beweeg, alleen maar denk en merk, dan is het soms belangrijk (voor wie?). Als ik schrijf is alles anders. Terwijl als ik schilder er zo heel langzamerhand iets te voorschijn komt wat eens mijn verdriet of zo was, of nog moet worden.

Voor mij is, denk ik, het voornaamste punt: iets (een schilderij) maken. Alles heeft een begin en een einde, dat weer een begin in zich heeft. Maar een schilderij is voor mij iets dat af is. (Het is natuurlijk net even anders dan ik het je schrijf.) Maar deze consequentie van elk comm. middel hebben we te accepteren. (Een schilderij is direct.) (Direct langs een omweg.) Als ik zo door doe dan weet ik dat het woord mij althans niet is gegeven.

Indien jij ervoor hebt gezorgd dat L.P. Boon in jullie krant schrijft,¹ dan bedank ik je daar erg voor. Vandaag het stukje lezende heb ik me weer geheel opgeknapt gelachen. Als je het lachen mag noemen.

1 De Friese Koerier naam fan Louis Paul Boon in skoftlang ‘Boontjes’ op.

[p. 46]

Ik heb nog vele boeken van je, die je wel terugkrijgt. Soms verlang ik naar een boek dat me uit een moedeloosheid haalt. Ik bedoel er is een stemming waar ik geen woord voor heb. En dan moet er een verhaal zijn, wat precies gaat zoals ik het wil (onzin natuurlijk). Een groot huis, bomen, och ik weet het niet, hoe zou een schilder dit kunnen vertellen.

Want besef goed Laurens, ik voel me een schilder. Ze zien het niet, maar ik ben het en ondanks dat ik misschien niet zoveel presteer, wil ik schilder heeten. Want alles bestaat uit kleur. Tot alle dingen toe, ook abstracties. Gedachten, andere indrukken of merkbaarheden die misschien alleen in de borst (of er net onder) gemerkt worden. Alles heeft z'n kleur. Ook een verhaal. Vrouwen ook. Sexueel ook. Een situatie ook. Alles.

In mijn dagboek² (waar soms niets en soms wel wat in wordt geschreven) heb ik eens geschreven dat in de buurt van de buitenkant van de cirkel, dat daar het goede schilderij is. Dit is in de buurt van wat buiten de normale menselijke bevattingsmogelijkheden valt. En dat is dan aan te geven door kleur (tegenstellingen, harmonieën).

Er moet een Am. schilder zijn, als ik me niet vergis heet hij ± Markho of zo,³ die schildert b.v. 2 of 3 kleurvlakken maar zo dat er een totaliteit en een zekere spanning ontstaat. Volgens de krant dan. Deze schilder is dus ook de mening toegedaan dat de kleur iets is wat eigenlijk alles is. Waar je het mee kan zeggen. God wat ouwehoer ik.

Muziek brengt ons ook naar de buitenkant der cirkel of liever gezegd het maakt een andere cirkel om ons middelpunt heen (het middelpunt eerst verplaatsend), dus cirkels over elkaar heen. Als ik doorschrijf snap ik er zelf niets meer van misschien, hoe zou een ander me dan begrijpen. Maar elk ogenblik verandert alles weer.

Ik durf soms niet te schrijven, alleen omdat ik meen te weten dat alles elk ogenblik verandert. Mijn schilderijen zijn dan voetstappen welke in de woestijn zichtbaar blijven. Waarheen?

Tot ziens van uw vriend Boele

2 Fragminten út syn deiboek, foarlêzen troch Bregman sels, binne te hearren op in lûdsbân by de permaninte útstalling yn de tsjerke te Britswert (wer iepen fan begjin april ôf).

3 Mark Rothko (1903-1970).