Trotwaer. Jaargang 19

[p. 224]

Jabik Veenbaas
Ut ierdske wûnen skreaun

Oer: Geart fan der Mear, Winterkriik. Annen, eigen behear, 1987.

Neffens it FLMD binne der tusken 1980 en 1987 in tsiental Fryske dichtbondels útkommen yn eigen beheer. Ien fan dy Fryske eigen behearbondels is Winterkriik fan Geart fan der Mear. Yn it kolofon seit er dat er nei augustus 1984 trije kear om 'e nocht subsydzje oanfrege hat. Dit jier hat er de bondel dêrom sels útjûn. ‘Fersen wolle nei de minsken ta,’ lit er witte. Foar him is dus publikaasje sa wichtich, dat er der sels jild yn stekke wol.

Winterkriik befettet 25 fersen, allegearre skreaun yn 'e foarm fan it sonnet. It mei eins opmerklik hite dat de sonnettefoarm sels yn ús tiid, de tiid weryn't de foarm fan it fers oan minder rigels bûn is as ea tefoaren, noch beoefene wurdt. ‘Klinkt helder op, gebeeldhouwde sonnetten... De ware vrijheid luistert naar de wetten,’ sei Jacques Perk yn it earste sonnet fan syn Mathilde-krânse. Dit devys liket Fan der Mear op it liif skreaun; ek yn syn earste bondel, Skûl by Hanklit, toant er al syn leafde foar in fêste fersfoarm.

Men soe Winterkriik in belidenis neame kinne. Fan der Mear leit syn siele bleat. Hy fertelt oer syn jeugd, oer it lok dat er doe erfaren hat - ‘... de lucht it grut hielal / streamt ek myn lichem troch (ik fiel it noch). / en alles is sa't ik mei eagen sjoch.’, it lok dat er no ferlern hat (... hoe is no fan dy / sletten hoep it izer sprongen en djip ferdwûn, / ... de stien ferlern mei syn ûntelbre fasetten?’, it lok dat fergonklik is (... ik mocht de brân stekke yn it winterkriik. / fan winter bleau doe sels net iens de riik.)

Hy skriuwt dat in suske fan him stoar doe't hy der noch net wie en dat syn âlden dêrop God smeke hawwe ‘... omdat stjerren / mei nij libben soenje te meien.’ Hysels waard doe berne en hy hat it ‘... as pynlik ûndergien / dat ik, atheïst, wûn bin yn godsbetrouwen...’

Hy freget him ôf wêrom't er noch bestiet en beskriuwt ûngemakken út syn jeugd, sa't hast elk fan ús dy wol meimakke hat, dy't krekt sa goed ta syn dea liede kinnen hiene. ‘Mar freegjen hat gjin doel,’ lêze we dan. ‘... wa't sûnder goaden libbet, fragen moat / er net mear stelle...’. Hy formulearret syn eigen leauwe: ‘... en wol men “ivichheid” en “skientme” /

[p. 225]

sjen... dan sil men / dy sèls skeppe moatte, en út eigen gaos / sil de geast koarte kosmoskes fan harmony / opdreame moatte...’ Skientme, keunst is itjinge dat sin oan it libben jout. Dan neamt er in pear foarbylden fan minsken dy't troch harren keunst sinfol libbe hawwe, werûnder Mozart, dy't freugde en lijen fan syn bestean stjurje liet yn syn muzyk.

De dichter fynt gjin befrediging yn it leauwe fan syn âlden: ‘jo sochten it duorjende yn jo god, / ... ik kin dat net.’ Hy fynt essinsje yn it heden: ‘... hjir is it plak en it wiere / lok is dit momint...’ Hy besiket yn 'e leafde it lok te finen: ‘... wrakselder, / lit dy mar glide yn 'e draaikolk...’, hoewol't de leafde fan minske ta minske fergonklik is: ‘do leavest wat einich en stjerlik is.’ Mar dat wol er ferjitte yn 'e leafdeseufoary: ‘wês in waarme weach fan leafde en spiel / mij mei heech op 'e toppen fan 'e langst...’ Hy beslút mei in sonnet weryn't er it lok fan it hjoed besjongt, dat er field hat by in fytstocht mei syn leafste: ‘... hjir no is dyn libben. libbest ien / kear...’

It is in kompleks gehiel fan tema's dy't yn elkoar oerrinne, elkoar oanfolje, kanttekeningen by elkoar foarmje. Fan der Mear lit de djipten fan syn libben oan 'e lêzer sjen. Wichtich is úteinlik it lok dat net neamd wurdt, mar erfaren: ‘... sjen (nei dij) elk neamen mije...’ Yn in nei myn betinken nochal kryptysk begjinfers, dat ik hjirûnder folgje lit, sadat de lêzer sels oardielje kin, fine we datselde tema fan net-neamen:

myn freon, nim dan it tou, nim it fergif,
of jou dy oan 't wetter dat dyn holle
sa fredich ôfslút fan ûnferfolle...
wat, ja wat eins? besef dan dochs dat grif
de leechte fan 'e dea ferfolje kin
(better, ja!, en langer ek) de leechte
fan wat libben hjit, mei syn sa dreech te
lotterjen yllúzjes. besef: ik bin
mear as begjin en ein, mear as dreamen
dij foardreamd hawwe fan faak te neamen
lok. myn net-bestean wit fan gjin seamen
tusken dreamen en 't langjende neamen -
kom. ik jou dij de folte fan it neat,
dêr't gjin neamer it dreamde lok begeart.

Hy wrakselet mei it libben, sjocht yn 'e dea in ideale tastân fan netbegearen, net-neamen. It treft my lykwols as in paradoks dat in man dy't sa neidruklik stelt dat in tastân fan net-neamen begearlik is, tagelyk sa neidruklik dwaande is mei it beneamen fan alles, syn twivels en syn mo-

[p. 226]

minten fan lok, tagelyk sa dúdlik alles eksplisitearret.

Fan der Mear syn riddenearingen oertsjûgje lang oeral net. Wat dogge wy bygelyks mei de opmerking: ‘wa't sûnder goaden libbet, fragen moat / er net mear stelle.’ It stiet dêr sa as de gewoanste saak fan 'e wrâld, mar in protte ateïsten sille it op dit stik net mei de dichter iens wêze. Fierderop yn itselde fers lêze we in ‘memento mori’: ‘... ien kear komt de tiid dat de fuotten / rjochtút moatte, en dan sil men foargoed witte / wat rintsje ferver ek al sei: “'t i' ma' sa't it is / ma' 't i' ma' sa.” en dêr is, leau ik, alles / wol mei sein...’ No is de útdrukking fan Rintsje ferver ien fan dy folslein neatsizzende deadwaners, en Fan der Mear sil der dan ek wol mei oanjaan wolle dat der neat oer it libben te sizzen falt, mar fuort dêrnei jout er lucht oan syn eigen kredo, in soart poëtyske slinger. In tsjinstelling: ‘'t i' ma' sa't it is,’ oan 'e iene kant; en oan 'e oare kant: ‘... en wol men “ivichheid” en “skientme” / sjen... dan sil men / dy sèls skeppe moatte, en út eigen gaos / sil de geast koarte kosmoskes fan harmony / opdreame moatte...’ Hy sprekt oer ‘ivichheid’ en ‘skientme’ as synonimen; formulearret in hiel dúdlik credo, wylst er earst alles relativearre hat.

Ek brûkt er noch wolris in wat heechdravende retoryk. ‘... en libbens freugde: wierlik tsjêf en riik.’ stiet der yn it sonnet oer Mozart; in wat âlderwetske en deftige manier om de fergonklikheid oan te tsjutten. ‘... dat tiid fan libjen in ûnfernearber / streamen is, print en mark fan dieden wiskjend...’ lêze we op in oar plak. Wer dat searebrale, dy deftige toan.

De muzikale kwaliteit fan 'e gedichten is hiel wikseljend. Soms rinne de sinnen flot en soepel: ‘...keunst, himelsk, mar út ierdske wûnen skreaun- / treastgjend, net wûnjend, en dochs minklik bleaun.’ (sonnet XII), of (sonnet XXII) ‘... fan langst is dit de geast it grut genêzen-: / it inkeld lea en inkeld lea te wêzen.’ Op oare plakken stiket en heakket it ritme sûnder oanwiisbere reden as in auto dy't mei fjouwerkante tsjillen rydt: (yn it lêste sonnet) ‘... foar mij / rydsto, dyn dérailleur gûnzet. de wei / is net steil mear. wol skadich. mei útsjoch / oer 'e bergen. dan hast even dyn nocht. in bankje. wat drinke. boltsje mei / jam of tsiis ite. prate. wat swije. / sitte, sjen (nei dij) elke neamen mije.’ Noch in oar foarbyld (oan it begjin fan sonnet VIII): ‘wêrom bestean ik noch? de bûthússolder wie / heech genôch oars. en dêrûnder stiek in kraan ta / de muorre út, mei boarnamers dêrnjonken. sa / te sjen genôch, mei dy betonnen flier. heit stie...’ It is wol keunstich dien, ‘de muorre út’ op in oare rigel om it útstykjen fan 'e kraan aksint te jaan, mar it rint net lekker. De gedichten ferlieze faak oan krêft omdat it ritme ûnderbrutsen wurdt.

Hoewol't Winterkriik as belidenis fan in minskelibben wol in nijsgjirrige en earlike kant hat, fyn ik de bondel oer it gehiel nommen in wat teloarstellend ferfolch op Fan der Mear syn earsteling Skûl by Hanklit.