Trotwaer. Jaargang 19

[p. 132]

Jabik Veenbaas
Lânskipsskilder

Oer: Jelle Kaspersma, Sleatswâl fol krûden,
Koperative Utjowerij, Boalsert, 1984.
en: Jelle Kaspersma, Bleatlein,
Koperative Utjowerij, Boalsert, 1986.

Jelle Kaspersma debutearre yn 1979 as oersetter mei in bondel fersen fan 'e yndiaanske dichter Peter Blue Cloud. Hy hat in soad belangstelling foar de yndiaanske kultuer en ûnderhâldt ek kontakten mei yndianen.

Yn 1982 publisearre er foar it earst eigen wurk: Fan 'e Beuch, fiskersfersen. It wiene heldere, direkte fersen, dy't foar in grut part, lykas de titel ek al oanjout, weromgyngen op syn erfaringen as Ysselmarfisker. Hy wennet yn Genemuiden, in plakje yn Noardwest-Oerisel, en behalve it Fryske lânskip fine wy dan ek faak it lânskip fan dizze omkriten yn syn fersen werom.

Sleatswâl fol krûden, syn twadde bondel mei eigen gedichten, kaam út yn 1984. De bondel is opdield yn fjouwer parten. Twa dêrfan befetsje reisympresjes, Denemarken 1978 en USA 1980; dan binne der noch de dielen Lânskippen en Trijerigels. Net mei in titel oanjûn, mar wol ôfsletten tusken twa tekeningen, fine we in oantal langere fersen en noch wat trijerigels.

Yn dizze lêste fersen stiet sintraal it fertriet om it jong ferstjerren fan syn frou, oan wa't de bondel ek opdroegen is. Se binne dúdlik, der wurde ienfâldige, sprekkende bylden brûkt:

de waarme earm
dy't de tiid op ús skouders lei
waard fuortlutsen

lêze we yn ien fers. Efkes letter:

njonken en heech boppe my út
de kastanjebeam
waans blommen
dyn eagen ôfrûne maitiid
net sjoen ha

[p. 133]

 

syn bolsters falle om my hinne

 

ploffe iepen

 

kastanjes rûgelje oer it terras

Werklik in tryst gesicht, dy rûgeljende kastanjes. It docht jo ûnwillekeurich tinken oan it ferneamde fers fan Brouwer, Kastanjes, wêryn't ek sprake is fan in ferbân tusken kastanjes en 'e dea, mar op in hiel oare manear. (Mocht sa ús siele út lichems hoalling sjitte / En glânzgjend iepenbarste yn 'e dead)

De fersen dogge autentyk oan, der wurdt net dramatysk dien, it fertriet is tusken de rigels troch namste dúdliker te lêzen, bygelyks yn dizze trijerigel:

kunden rinne fuort
hja litte de dea de dea
rein slút de dei ôf.

Wat my yn dizze bondel tige opfalt is dat de dichter, mear noch as yn Fan 'e Beuch, besiket om syn eigen subjektiviteit te relativearjen, hy hâldt himsels op 'e eftergrûn, ûndergiet de wrâld, de natoer, is ûntfanklik, ympressionist. De subtitelLânskippen fan 'e lêste rige fersen is dêrom ek typearjend foar Kaspersma - faak skilderet er lânskippen, hy beynfloedet hast net, hy sjocht en jout wer. In yllustraasje:

yn brede streken
fervet de hjerst
syn lânskip
oan it kalenberger skelpepaad

de blauwe grizen
fan wetter en loft
omslute greidegrien
en reidoker

dêr dwers trochhinne
taast it beammeguod
brúnswart
omheech.

[p. 134]

Ek komt de natoer yn sommige gedichten persoanifiearre nei foaren. Foarbylden hjirfan nim ik út it gedicht gers:

fingers
om kerrels fêst te hâlden

en út it gedicht wjirm:

yn wjirm syn ryk
giet nea
de sinne op

Sels de ierde wurdt ferminsklike yn it fers op it spui, amsterdam:

ierde hjir
hat gjin ynwenners mear
- útsein de rioelratten -
fan peallen trochstutsen
wachtet de finzene modder
op 'e jongste dei

Dizze hâlding foar de natoer oer ropt assosjaasjes op mei it tinken fan Franciscus fan Assisi, dy't yn syn Sinneliet spruts oer suster moanne en broer wyn en by Kaspersma natuerlik foaral mei de tinkwrâld fan 'e yndiaanske folken, dy't, tige algemien steld, mear foar in plak neist as foar in plak boppe de natoer kieze wolle en dêrom ek faak sympaty fûn hawwe by minsken dy't har ynsette foar miljeubehâld.

De bondel is yllústrearre troch Johannes de Vries, dy't ek tekeningen makke by Fan 'e Beuch. Op de tekeningen by Fan 'e Beuch wiene oer it algemien noch konkrete bylden te sjen, skippen en fûgels bygelyks, mar yn Sleatswâl fol krûden binne se abstrakter en minder skerp. Ik fyn se likegoed moai, se binne tear en subtyl, hawwe wat rêstichs.

Kaspersma syn nijste bondel, Bleatlein, ferskynde yn 1986. Ek dizze bondel is wer hiel dúdlik yndield, yn fjouwer dielen: Waar en wyn, Wintergedichten, Bleatlein en Skodzje de rattel.

De titel foarmet tagelyk de subtitel fan it langste part: Bleatlein, en it wurd is nommen út it gedicht muggenbeet (Muggenbeet is in plakje yn Noardwest-Oerisel):

[p. 135]

muggenbeet

 

ik skriuw myn fersen

 

noflik njonken

 

de readstookte kachel

 

 

 

ûnder de balken

 

mei nammen fan riders

 

wurde myn tinzen

 

bleatlein yn wurden.

De dichter seit wat syn skriuwen ynhâldt. Hy is earlik oer syn tinzen, dielt se mei oan de lêzer, leit se bleat, lit syn kwetsbere plakken sjen.

Hy bordueret fierder op tema's dy't we ek yn Sleatswâl fol krûden fûnen: we lêze wer fan it fertriet oer syn ferstoarne frou, yn de gedichten groede en swarte earrebarre, en fine de natoerympresjes en it opkommen foar de bedrige natoer, yn it gedicht klaai:

sa nei oan ús besibbe
fertsjinnet better
as bedobbe te wurden
ûnder tar en beton

hast yn deselde wurden as yn it gedicht op it spui, amsterdam, dat yn Sleatswâl fol krûden stie:

inkele beammen
sykje wer mei tinne fingers
nei lucht en ljocht
harren woartels
binne tadutsen
mei tar en beton

Yn 'e Wintergedichten beskriuwt de dichter hoe't er mei de natoer langet nei de maitiid:

alles wachtet op waarmens
faaks komt mei blêden en sinne
ljocht yn myn holle werom

[p. 136]

Der binne in pear aardige fersen wêryn't er syn dichterskip relativearret en iroanisearret: nokturne en depresje. Ut nokturne, nei't er beskreaun hat hoe't er mei maten in Frysk fers yn 'e snie stie te pisjen:

.....
de tekens dy't ûntstiene
hiene neffens my
mear wei
fan dy bernebibelplaat

mene mene tekel ufarsin

trije leechskodde fingers
boppe snie

In lichte toan falt ek te lêzen yn in gedicht as stillibben, in moai lyts skilderijke:

nei dy stoarm
dat lytse gat yn it dak

ik sjoch der nei
út it húske wei

dêr leit er
al wer twa jier no
dy panne skean yn 'e goate

of, wat flauwer, yn skientme fan prairy en nebraska:

myn trein myn hûl
dinderet fol gas de nacht troch
ferburgen efter swart
giet einleas útsicht
myn noas foarby

It gedicht winchester 30-30 seit my net folle (...efter winchester 30-30 / de lytse kening ik / hy fielt him cowboy fan / libben en dea...) Wat is in ‘cowboy fan libben en dea’? De sin liket my wat betsjuttingsleas. De reisynjdrukken út 'e Feriene Steaten, yn Skodzje de rattel, it lêste part fan 'e bon-

[p. 137]

del, fyn ik soms wat flak, krekt as wurdt der allinnich mar in opsomming jûn fan wat de reisgenoaten ûnderweis meimeitsje.

Technysk falt der wolris wat te sizzen op de fersen fan Kaspersma. In foarbyld (út nokturne):

de kafees fan it martiniplein
bylâns
besochten wy
by de jachthaven
in frysk fers
yn 'e farske snie
te pisjen

It ritme is hjir wat houterich en ûngemaklik, de sinnen wurde nei myn gefoel te faak ôfbrutsen. Op oare plakken floeie de sinnen lykwols wer natuerliker:

dêr leit er
al wer twa jier no
dy panne skean yn 'e goate

Nei ‘dêr leit er’ en ‘al wer twa jier no’ makket de dichter de komma's oerstallich troch de sin op 'e folgjende rigel fierder gean te litten.

Oer it gehiel is Bleatlein in bondel mei weardefolle fersen; Kaspersma bliuwt in dichter mei in eigen lûd, in kundich lânskipsskilder.