Trotwaer. Jaargang 19

[p. 50]

[Nummer 2]

Anne Wadman
Georg Büchner: Woyzeck
Ta ynlieding

150 jier lyn, op 19 febrewaris 1837, ferstoar de medikus-skriuwer Georg Büchner, berne út in artse-famylje en âldere broer fan de arts-filosoof Ludwig Büchner, skriuwer fan de ferneamde materialiste-Bibel Kraft und Stoff (1855). Georg is mar goed 23 jier âld wurden, mar yn syn koart libben hat dizze geniale figuer, dy't èn as revolusjonêr èn as skriuwer syn tiid hast in ieu foarút wie, in útsûnderliken soad út 'e wei set, op maatskiplikpolityk, op wittenskiplik, mar ek op literêr mêd. Hy wie skepper en skriuwer fan it yn it Dútsklân fan dy tiid yllegale Gesellschaft für die Menschenrechte (!) en meiwurker oan it anti-kapitalistysk pamflet Der Hessische Landbote (1834). Hy skreau de novelle Lenz (1835), wijd oan de dichter Jakob Lenz (1761-1792), oan wa't er him tige besibbe fielde, it okkerdeis ek foar de Nederlânske t.v. opfierde drama Dantons Tod (1835), it mear as ienris ta in opera omwurke blijspul Leonce und Lena (1837) en de neilitten rige dramatyske sênes dy't de skiednis yngien is ûnder de namme Woyzeck en dy't basearre is op in histoarysk feit út 1821: de barbier Johann Christian Woyzeck fermoarde út jaloerskens in widdo en waard dêrfoar, nei in lang en yngeand beskreaun proses, ta de dea feroardiele. Woyzeck is in net ta in organysk gehiel ôfrûne rige sketsen dy't pas koart foar en nei de ieuwikseling, yn de tiid fan it opkommende ekspresjonisme, de fertsjinne wurdearring krige hat, û.o. by Gerhart Hauptmann. De earste útfierng hie pleats yn München yn 1913. Tsien jier letter wurke Alban Berg it stik om ta de opera Wozzek, in prachtich wurk, dat lykwols de frage opropt oft it net te fier bûten de beheinde roailinen fan de oarspronklike struktuer útdijd is.

Woyzeck is yn biten en brokken en op gâns plakken amper lêsber ta ús kommen, en foarmet sadwaande net allinnich in skoander oefte foar filologen, mar ek foar regisseurs dy't har eigen fernimstigens yn it ynterpretearjend groepearjen en her-groepearjen fan de sênes mar bod jaan kinne. It eigenaardige is dat nettsjinsteande de breklike oerlevering yn net minder as trije frij sterk fan elkoar ôfwikende lêzingen mei in ferskillende ein, it stik in folslein komplete yndruk makket, mei gjin wurd te folle, en sadwaande te boek stean kin as ien fan de earste grutte trochbraken yn it

[p. 51]

Georg Büchner (1813-1837)

formalisme fan it klassyk-romantyske drama. Yn noch in oar opsicht docht Woyzeck uterst modern oan: it is bytiden in lispuzzel fan iepenlike en ferhoalen sitaten, út Bibel, út wittenskiplike skriften, út folkssankjes - yn dat lêste liket Büchner net allinne in foarrinder fan immen as Bertolt Brecht, mar ek fan de komponist Gustav Mahler, dy't sa faak simpele folkslietsjes troch syn grutte dramatysk-symfoanyske konsepsjes frissele, en op 'e lettere kollaazje-techniken (‘objets trouvés’). De kommintatoaren hawwe dan ek oant hjoed de dei ta de hanne fol hân oan it útplúzjen fan dingen en ik haw de yndruk dat noch net alles oplost is. Ik gean op al dy dingen net yn, mar haw besocht in lêsbere - en mooglik dramatysk útfierbere oersetting te meitsjen. As grûnslach haw ik nommen de by myn witten jongste útjefte, de Hansel-edysje Werke und Briefe (Mûnchen-Wenen, 1980, s. 160-180) basearre op 'e histoarysk-krityske útjefte fan Werner R. Lehman, dêr't ek gebrûk yn makke is fan it nijsgjirrich artikel fan de Grinzer heechlearaar J. Elema oer Der verstümmelte Woyzeck yn it tydskrift Neophilologus fan 1965 (s. 131-165). Ut dy Hansel-edysje haw ik foar kar nommen de min of mear ta in gehiel ôfrûne Lese- und Bühnenfassung, mar ik haw dêr, lykas ik yn 'e tekst oanjûn haw, hjir en dêr in sêne of koarter passaazje út oare lêzingen oan tafoege, net út wittenskiplik betinken (want dy pretinsje hat dizze oersetting net), mar mear út psychologyske nijsgjirrichheid. Woyzeck is om sa te sizzen in troch de mûzen oanfretten kladskrift dat men sels oan-

[p. 52]

en ynfolje en yn it net oerskriuwe mei. In dramatysk stramyn, op grûnslach fan sosjale oanklacht, seks, iensumheid, ferfrjemding en dea, dat frijheid jout - in ding dêr't ik by Shakespeare noch altyd muoite mei haw - der jins eigen dingen mei te dwaan.

Dy frijmoedichheid haw ik ek nommen wat it taalgebrûk oanbelanget. Woyzeck is foar in grut part skreaun yn in dialektysk kleurd folks-Dútsk, ek wol mei ûnderskate gradaasjes, dat tagelyk ek wer hjoeddeisk-folksaardich oandocht, mar him yn it Frysk min trochfiere litte, as men net ta de keunst-greep fan it Stedsfrysk oergean wol. Faaks hie it histoarysk besjoen it bêste kinnen yn in soarte fan Rimen-en-Teltsjes-Frysk. Mar dat soe ús dochs wer te fier fan it eigentiidske aspekt ôfbringe. Ik haw stribbe nei in gaadlik kompromy, dat èn it histoarysk-dialektysk aspekt èn de direkte, ‘moderne’ lêsberheidseask rjocht docht.

De jongeman Büchner, berne op 17 oktober 1813 te Goddelau by Darmstadt, stoar oan 'e tyfus yn Zürich, dêr't er koart tefoaren promovearre wie op in dissertaasje Mémoire sur le système nerveux du barbeau en privaat-dosint wurden wie yn 'e fergelykjende anatomy. De grutte takomst dy't foar him lei, waard ôfbrutsen en kaam pas folle letter yn in oare foarm werom...

Snits, 19 febrewaris 1987

A.W.