Trotwaer. Jaargang 18

[p. 274]

Sjoerd Palstra
O, Suntene Marten

Jûn ha ik se wer sjoen en heard, de bern mei har Suntene Martens oan om de Grutte- en Appelmerk hinne, krekt as sechtich jier lyn:

Suntene Marten feugeltsy
draacht sun moai moai reugeltsy
draacht sun moai moai rokje
Suntene Marten op in stokje.
O, Suntene Marten,
O, Suntene Marten.

It is goed waar, en mei myn wrakke skonken ha ik noch in kear âld Boalsert troch west. It Heech del, de Wythearenstrjitte, it Leech, it Sân, de Tsjerkstrjitte, it Grut Tsjerkhôf, Dylikker, Beginestrjitte. Ik hie sa'n langst.

Hjir sit ik no en sjuch de bern nei hûs ta rinnen. Ik bestel de kastlein in kop kofje. Aansen mar in útsmiter en dan de bus fan sân oere werom nei de âldereinwent oan it Reitdjip.

Dêr stiet er wer foar my, de Grutte, Sint Martenstsjerke. As der ien tsjerke yn myn ûnthâld beitele sit, dan is it dizze wol. Benammen de brede sydmuorre en de mânske toer der nêst. Want foar dy muorre oer, mei syn hege finsters, it laaidak der boppe, de syddoar, de wetterpipen en de reinwettersbak der ûnder, ha wy jierren lang wenne, dêr bin ik berne, yn it skaad fan de toer kinst wol sizze.

Ik wit wat skaad is, tsjuster skaad, wiet skaad, skaad fol luzen en flieën, en in binde lyk as ik it my hast net mear yntinke kin. En dochs, ik bin yn it skaad op de wrâld komd, ha yn it skaad de flie fongen, ha siik west yn it skaad, bin ferrekt fan de honger yn it skaad. It grutte skaad.

It wie op tongersdei, heal desimber, dat ik berne waard. Us mem, Wanny Swart, hat my der letter oer ferteld, en wer letter ús buorman Belkema. It wie waar sa't it noch nea west hie neffens har ûnthâld. Oerdeis hie it reind, tsjin de jûn wie de rein oergien yn snie. De kwalster hie de Boalserter strjitten oerdutsen en wie stadichoan feroare yn in wyt tek; in wite wale hong foar de ruten, foar de toer, foar it Bolwurk en de Tsjerkstrjitte. It waaide dat it rikke, sniestoarm.

[p. 275]

Us mem hie buorfrou Swaantsje warskôge. ‘Kinst by my bliuwe? Ik wit net, ik wit net.’ Swaantsje wie bleaun.

‘God, Wanny.’

Us heit siet yn Dútslân en arbeide by Krupp.

‘Wer hast alles lizzen ju, bist der klear foar?’

Us mem wie der klear foar, mar freegje net hoe. It pak fan de Lysbethferiening stie foar yn it gonkje lykas it der trije wike lyn delset wie troch de dames. Hja hienen noch sein: ‘Wanny, tink der om, alles sit der yn, ek de nâlebantsjes. Meitsje it foar de tiid iepen, ast der dan noch wat by ha wolst, sis it frij. It moat net oan wat lyts spul lizze.’

Doe't dokter de oare deis lâns kaam hoegde mem noch Swaantsje in soad te sizzen. Hy seach it direkt: in lytse, te lytse, swakke poppe. Neffens mem paste ik krekt yn in Okkermans klompe en wie it grutbringen net wurdich. Ferrek, en ik bin yn it libben bleaun. Ik wie in fûlekaan, net sterk, mar nammerste fûlder. Ik moat fjuchte ha foar myn libben, foar it ljocht en de sinne. Fuort mei it skaad, it goare, mankelike skaad fan de Sint Marten, it Grut Tsjerkhôf, it skaad fan de snotbongels, de fizens thús yn de itensboarden, de klean, de molke, de bedsteden en slopen. Ik moat der noch fan koarje as ik der goed yn kom. En dochs...

‘Kastlein, ha jo ek lúsjefers foar my?’

‘Moai, tanke wol.’

Wat wie troch dat alles hinne, efter dat alles, it grutste skaad? Dat heit hast nea thús wie? Dat mem in stumper wie en ik dochs fan har hold? Of de smoargens en de stank? Der is in bitterens yn my, in opsternatens, in fûlens dy't my net los lit en my bybliuwe sil salang't ik sûn libje en noch wat rinne mei.

‘God is liefde, en wie in Zijn liefde blijft zal in eeuwigheid niet sterven.’ Dy wurden rôlen fakentiids fan de preekstoel ôf yn de Martinustsjerke, krekt efter de St. Marten oan de Dylikker. De muorren en pylders wienen dan wol wyt, mar der hong in sfear dy't twong ta bidden en neitinken. Lykwols, ik kin him wol sjitte, op dit stuit noch wol. Ik soe it ketling fan ús âld akkerke nimme en fan efter út de tsjerke om de hals fan de preker smite wolle, oer de ballustrade hinne lûke it hiele saakje, oer de punt fan it krús dêr't de Hear oan hong, ik soe skuorre wolle sa dat er oer de kop de tsjerke ynrôle, rokken en al oer de holle, en dat er mei syn lul yn de spikers fan it krús...

‘Zwaantje, hoe komt het kind te heten?’

‘Pastoar weet it wel nou, Tsjitske, su hev ik it ok op it stadhús angeven.’

‘Tsjitske, Tsjitske, dat is geen naam.’

Hy hie yn in âld boekje omblêde en frege:

‘Sjitske?’

[p. 276]

‘Nee, Pastoar, Tsjitske.’

‘Tsjitske, Tsjitske...’

‘Es, es, tee... Teresia Virgo, Tharsilla, Thecla, Thecla Virgo, Theodorus, roes, roes, ...ra...ra...ra... Theodora...’

‘Dat zou mooi kunnen’.

‘Ga maar zitten met de kleine.’

Wat preuveleminten yn it Latyn, en fierder... Ego te baptizo Theodoram, in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti.’

Letter haw ik de saak ris goed neisjoen. Hy moat fragen en andert allegearre efter elkoar opsein ha. It ôfswarren fan de duvel, it ûnthjit te soargjen foar in goed Kristlik thús foar Tsjitske, en sa mear. Yn de boeken fan de susters dy't my letter grutbrocht ha, stie it kreas beskreaun.

Wat hie er sizze moatten, al as net mei preuveleminten en doopwetter?

‘God, Swaantsje, wat is dit wat niet ju? Kin Wanny it kyn wel groat bringe? Het se ok ferlet fan it een of ander? Kin se ok geld bruke?’

En wat sei de ‘zieleherder’?

‘Er is iemand aan de deur, ik heb geen tijd’.

Ferjamme, wêr hienen se ál tiid foar? Do seachst se noait op it Grut Tsjerkhôf of de Kampen. Wêr seachst se wol? Hawar, yn fyftich, sechtich jier is der net sa'n soad feroare, op it Reitdjip sjuchst no ek gjin kop.

Pake koe der al sa'n bitter wurd om falle litte. Hy woe der it leafst bûten bliuwe, wie net Roomk, mar om beppe die er wol ris ‘wat’. Mei pake seach beppe tige op by de ‘sosjalen’. Dêr barde wat, dy doarsten it te sizzen. Nee, fan beppe ha ik myn aard net. It moat in goed minske west ha, beppe Wytske, te goed winliken. Omgean mei jild hie se gjin ferstân fan. It wie altiten op en wei as der wat foar de bern kocht wurde moast, mar in hert fan goud. Altiten in oar helpe wolle, altiten klear foar in oar en mei dêrtroch...

Beppe koe it net oan, en wie gauris siik. En pake? Dan wurk, en dan wer sûnder. Alles oanpakke wolle, mar it slagge selden goed.

‘Kastlein, witte jo ek wêr't Belkema, fan efter de tsjerke, hinne gongen is?’ ‘Jawis al, dy siet in skoftke yn Martinus en is doe letter mei oergongen nei Ulkestein.’

Oft it allegearre wier is wat er ferteld hat, bliuwt in frage, mar de sfear? Ja, sa moat it west ha dêr om de Grutte Tsjerke hinne. Roomsk, Read en Fyn, alles troch elkoar mei wat negoasjelju út Dútslân der trochhinne. En de drank? Guon út de famylje soenen nea de flesse pakke wylst pake altiten wat yn de krêbe stean hie.

Beppe moast belies jaan doe't wyks foar Krysttiid har longen ûntstutsen rekken, kjeld skipe, gjin wjerstân. ‘Mooglik dat se de achtste dei hellet’, en de snor fan dokter trille efkes nei, ‘mar hjir is gjin ferwin.’

[p. 277]

Beppe helle it lang net; fier foar de krisis wie it ôfrûn. Pake flokte, wie syn rie te'n ein en moat wit wat ôfrûn ha. Foar de pastorije, en dat stikje Dylikker krekt oer it brechje kin ik no sa moai sjen fanút myn hoekje hjirre wei, wie er jûns stean gongen, yn postuer, en hie it útraasd:

‘Jimme ferrekkelingen, hearre jimme my net? Doch de doar ris iepen. Ofmoat ik faaks heech tsjin jimme prate? No, Mebias kin dat wol hear. Harkje mar ris. Mar earst efkes sjonge.’

Pake wie útein set mei in Boalserter tekst op it ‘procedamus in pace, in nomine Christi, Amen’, fan foar de prosessy op Palmsnein.

‘Koop jim eerpels by Sjoerd Hommes de Jong, want de man is 't noadich.’ ‘Hoare jimme my nou? Sêch ju, wisten jimme niet hoe't it met Wytske was? Se lâch doadsyk op bêd doe't jim pankoek frieten. Ja of nee? Yn myn trouwen hev ik noait pankoeken had. Mar nou wat anders. Wytske is doad, kroandoad, longen binne barst en dokter had der niks foar. Hadden jimme niet wat foar har had? In goed bêd of wat medesinen? En jimme hoge buerman, de Heare, he jim it dy ok ferteld? Godfer..... As dy it weten had was dit niet gebeurd. Hee, kale super, wat seit dyn buerman, de Heare Jezus? Of hest dyn rokken tussen de poaten? Strúp mar út hoar, jimme binne gewoane keardels. Waren jimme mar keardels, dan hadden jimme medesinen haald foar Wytske. Had it jim Wytske mar weest. Nou? Hoar ik noch wat?’

Mary hie it wol tsjin pastoar sein, mar de flaaier hie him op de oare side draaid. ‘Morgen zien we verder; zijn de deuren op het nachtslot en de blinden dicht?’ Pake wie útgliden op de delrinnende Dylikker, wie fallen en wie it brechje by Simme koster oer op hûs oan set. Hy flokte en rachte dat it wat die.

Deis foar Kryst hienen se beppe te hôf brocht. It moast moarns betiid. ‘Half elf moet ik mensen ontvangen en Simme moet de kerststal ook niet achterstvoor zetten, begrijp je?’

‘Ha jo ek wat sâlt, kastlein?’

‘Ja, it smakket oars goed.’

It wie glêd op strjitte en it geknoffel by it brechtje del wie net sûnder gefaar. Hawar, de minsken rêden it, Wytske bleau yn de kiste, tsjerkedoarren stienen iepen. Mary nêst pastoar.

‘De profundis...’

‘Kom maar binnen, opschieten, het is koud.’

De ‘stoet’ gong de tsjerke yn, hantsjefol minsken, plus de trouwe achtoeregongers fan alle dagen. Mistsjinners wienen der net, gjin sjongen, twa kearsen op it alter, gjin swart dat útmakke.

‘Miserere mei Deus.’

Om Wytske hinne kamen fjouwer kearsen te stean. De misse sette útein.

[p. 278]

‘Requiem aeternam, dona ei Domine.’

‘Te supplices oramus pro anima famulae tuae... Wytske, Wytske, Wy.....’

‘Mary, wat is het Latijn voor Wytske?’

‘Witebolda, pastoar.’

‘Famulae tuae Witeboldae, quam hodie de hoc saeculo migrare jussisti.....’ De lêzing út Paulus oan de Tessalonikers einige: ‘Zo dan, vertroost elkander met deze woorden.’

Wer bidde en lêze, foege preek, mei treast en it ‘beloofde hiernamaals.’

Pake hie efteroan sitten en fernuvere him tige oer de gong fan saken. ‘In kale bedoening’, en dêrmei sette er foar de tredde kear de flesse oan de mûle. Hy ferfeelde him as in stien, siet wat te sitten en fearre suver op doe't pastoar syn tsjerkeklean útstrûpte en de winterjas oer syn swarte pak sloech. De hoed kaam op. De dragers namen ‘Witebolda’ en droegen har de Dylikker del.

Hjir oer dizze stiennen hienen se beppe te hôf brocht. Deselde stiennen lizze der faaks noch wol.

Pake rûn ûnwis, hy stuitere der betiden oer en syn stôk makke hieltiten grutter kringen. By it tsjerkhôf skeelde it neat of hy wie by de wâl delknoffele, de sleat yn.

‘Binne jo faaks âld Boalserter, as ik jo freegje mei? Jo komme my net ûnbekend foar.’

‘Wat, wat... seinen jo?’

‘Oft jo âld Boalserter binne.’

‘Ja, sis dat wol, mar dat is al in skoftke lyn.’

Pake stie nêst de pastoar doe't dy syn preuveleminten sei. Oanroppingen mei andert út deselde mûle, rap yn it Latyn.

‘Ferstaat dyn baas dat wel ju? Nee dochs. Praat dan ris gewoan, of sing liever in ferske.’

‘Pater noster.....’

De omsteanders soenen it fierder bidde moatte wie de bedoeling. Pake naam lykwols de stilte yn beslach, en sette, mei in mjitteslach fan de stôk op de kiste, yn:

‘Sibren, Sibren, Sibren, wêrom sûpsto sa?
It fanke moat sa noadich in nij broekje ha.
Froutsje, froutsje, froutsje, hie dat earder sein,
dan hie ik it jild op 'e tafel lein.’

Ien fan de dragers besocht de sfear te rêden:

‘Hou dyn bek ju, laat pastoar syn gang gaan, hest gyn fetsoen leard?’

Pake hie it liet lykwols útsongen, oant en mei de lêste roffel.

[p. 279]

Pastoar wer: ‘Et ne nos inducas in tentationem.’

‘Requiescat in pace.’

en Mary andere: ‘Amen’.

‘Laten zakken en omkeren.’

Ik sjuch it foar my, sa kin it west ha.

De measte huzen steane der net mear, alteast dy om de tsjerke hinne net.

De Katterêch is al láng ôfbrutsen.

De bus fan sân oere?

It is kertier foar achten.

Hedenhidske, dêr rinne noch bern, moatte grif nei it Loo.

Och, nee, hoe kom ik derby, dat is der al langer net mear.

‘O, Suntene Marten, O, Suntene Marten.’