Trotwaer. Jaargang 18

[p. 265]

Hans Westra
In fyn ynlein spul

Oer: Hylkje Goïnga, Frijende kikkerts.
Friese Pers bv Drachten/Ljouwert, 1986.

By the Lord, madam, you wrong me and the world shall know it. Though you have put me into darkness, and given your drunken cousin rule over me, yet have I the benefit of my senses as well as your ladyship. I have your own letter, that induced me to the semblance I put on; with the which I doubt not but to do myself much right, or you much shame. Think of me as you please. I leave my duty a little unthought of, and speak out of my injury.
The madly-used Malvolio.
Olivia. Did he write this?
Clown. Ay, madam.
Duke. This savours not much of distraction.
(Twelfth Night, Act V, sc. 1)

Frijende Kikkerts is, nei trije ferhalebondels, de earste roman (novelle sa 't men wol) fan Hylkje Goïnga. It is in sober relaas fan in frou dy 't fertelt hoe 't hja harsels befrijt fan in benearjend houlik mei in tirannike man, nei 't hja der hast oan ûndertroch gong. Lykas by de measte ferhalen fan Hylkje Goïnga leit it point of view by de haadfiguer. En ek hjir hyt hja Martha.

Dizze Martha hat, nei in houlik fan mear as tritich jier in healslachtige moardpoging dien op har man (dy 't hja it hele boek troch ‘myn man’ en ien kear ‘J...’ neamt). Har man, in karriêrejeier hat har dêrom opnimme litten yn in ynrjuchting wêrfan 't de direkteur in goefreon fan him is. Stadichoan begjint hja yn te sjen wat der oan har houlik skeelde en wurdt hja harsels bewust fan har eigen posysje. In byldsje fan twa frijende kikkerts dat se as in ûnderdiel fan har terapy makke hat lit se troch har man foar in priisfraach ynstjoere mar at it de earste priis takend krijt docht bliken dat har man it ûnder eigen namme ynstjoerd hat. Dit is in kearpunt yn 'e roman, Martha krijt wer in ynsinking. At se in skoft letter wer wat foarút giet binne de kikkerts fuort. By har earste wykein tús wurdt it ûndraachlik foar har te merken hoe 't har man oare froulju ferslyt as ûnderbroeken, en dêr wakker oer opjout. Har ferslach hjiroer wurdt yn 'e ynrjuchting ynearsten net leaud. Mei 't hja genêst sjucht Martha yn hoe

[p. 266]

't har man har misbrûkt hat en giet net nei him werom. At se op harsels wennet komt de frou dêr 't har man it in skoftsje mei oanlein hat by har en bringt it byldsje fan de kikkerts dat hja makke hie werom. Martha har man hie har bedragen, net fan Martha ferteld. Har is dat tefolle en hja springt fan it balkon. By in lêste moeting hat Martha har definityf losmakke fan har man.

It boek draait om de Martha - Man tsjinstelling. It wurdt de lêzer al rillegau dúdlik makke dat it gâns oar spul is as yn de eardere Martha ferhalen dêr 't hja it wat truttige sloofke yn wie en Jaap hyltyten de bear. Hoewol 't alles troch Martha ferteld, ynsprutsen of (yn brieffoarm) opskreaun wurdt - sadat se foar de lêzer oer maklik de ynformaasje manipulearje kinne soe - jout se gjin iensidich ferslach. Op hast naïve wize jout se wer wat bard is, hoe 't har man troch har te fernederjen syn eigen ego besocht te fergrutsjen, hoe 't hja skynber fier efterbleau by syn maatskiplike en ‘yntellektuele’ ûntjouwing; as hat se de feiten allinnich mar opmurken - net begrepen:

‘Myn man sei altyd, dat ik mar better mei in postrinder of in meteropnimmer trouwe kind hie. Sokke lju komme mei gesellige nijtsjes thús en hawwe net dy problemen op 'e nekke, dêr't hy mei tangele sit. Krom en bryk krûpt er yn 'e neimiddei út syn auto wei mei in koffer fol fraachstikken, dêr't er in oplossing foar fine moat. Altiten mar wer. Want der bliuwe fraachstikken yn 'e wrâld, salang as der minsken binne. Mei my koed er der net oer prate omdat

[p. 267]

ik niks wit en nergens ferstân fan ha. Yn it begjin, doe 't er dy baan hie, besocht ik my der yn te ferdjipjen. Ik die echt myn bêst, mar it wie allegearre ingels wat de klok sloech en sa fol fakjargon.’ (s. 5/6)

Yn har houlik is Martha aardich tekoart kommen. Dingen as húslikheid, respekt, wurdearring en leafde binne har gewoan ûntsein. Om wat fan harsels kwyt te kinnen hat se noch in skoft in âld man, Sjouke fersoarge, en joech om dat fêst te hâlden syn ferstjerren net troch, oant in freondin dat ûntduts. Martha sjucht sa op harsels del dat se it hâlden fan har man akseptearret, ek al hat se der fertriet fan, en it hast as normaal beskôget. Hy kin har iepenlik bedrage mei oare froulju en har alles ferwite. Hja flechtet mear en mear yn harsels en yn har rol fan dom wyfke.

It hat net it measte doel en parafrasear hjirre alle geastlike- en oare wreedheden dy't de man begiet. It feit dat Martha dy beskriuwt en harsels dochs ynearsten noch net losmeitsje kin en op har menier noch fan de man hâldt bewiist nammerstemear dat men jin op har ferhaal ferlitte kin. It byld fan de man is wier net oerdreaun, likemin is it beskreaun troch in typyske mannehaatster. Der binne gewoanwei tefolle egosintryske manlju op dizze wrâld dy't it deaskoppen mear as wurdich binne.

Yn de ynrjuchting komt Martha mear oan harsels ta:

‘“En wy folleyballe en swimme, boetseare. Ik meitsje op 't heden in prachtich ding. Dat fyn ik sels teminsten.”

“Ik wist net iens, datst dat koest”, sei Maaike, earmtakken op 'e tafel. Stikeltsjehier.

“Nee, dat wist ik sels sek net. Giet ûnder lieding.

Mar dit projekt, mei in grut wurd, is fan mysels.

Haw ik hielendal allinnich útfûn. Twa frijende kikkerts.”

“Witst dan hoe't dy it dogge?” frege Sibe.

“Nee, mar se dogge it ek net. Se binne allinnich mar ferskriklike leaf foar elkoar.” Der brânden triennen achter myn eagen, “sa leaf.”’ (s. 37/38)

De kikkerts binne foar Martha wat har houlik har net brocht, in symboal fan leafde en burgen wêzen. Se binne ek it symboal fan de weropbou fan har eigen persoanlikheid. har man hat har dat altiten ûntsein. De kikkerts bringe har bewustwurding op gong yn positive en yn negative sin. Posityf, om't se wat selsbetrouwen krijt, en byg. foar it earst wat fan har man freget, se easket nammentlik dat er se foar har ynstjoert. Negatyf om't trochdat er se ûnder eigen namme ynstjoerd hat Martha in slimme tebekfal krijt at hja by Van Ge-

[p. 268]

west tot Gewest sjucht hoe't har man mei har fearren pronket nei't er har wurk earst net sitten seach. Dochs begjint Martha hjirtroch fan har man te ferwiderjen, alteast, wat yn te sjen:

‘Ik hâld fan him, Floris, en hy dweilt de flier mei my oan, hy belazert my, iderkear op 'en nij. Ik wit it, ik wit it wol. Ik bring him op 'e trein as er nei in freondin ta moat: “Wier, ast ris wist hoe'n soad waarmte ik fan har ûnderfyn,” en ik helje him wer op, ik stean der, bin der. Ik wol it net en doch it dochs. “Lit dy fint dochs stikke, hast oars niks as lijen mei him,” sei Anke, dy't der ek al niks fan snapte. As ik it koe.

Mar sa bin ik net makke, Floris. Ik sit sa freeslik ôfgryslik oan him ferbûn - en wêrom.’ (s. 62)

By syn earstfolgjende besite trochsjucht se syn hâlden en syn ferlechjes: ‘De lul dy't er is’ (s. 70). Dat de kikkerts no fuort binne makket har poer en hja rint by him wei.

By har earste wykein tús is it safier dat se net mear pikt dat har man froulju derby hat. Hja fynt earbellen yn 'e sliepkeamer en menstruaasje bloed yn in lekken. Dit wykein dêr't se eins wat mei harsels en de man yn it lyk komme wollen hie wurdt de safolste ôfdijer, en hat syn weromslach op har. It ferslach hjiroer wurdt net leaud troch de helpferlieners, útsein Floris dan.

Der wurdt in sprong yn 'e tiid makke en yn in brief lêze wy hoe 't Martha wer yn 'e wrâld weromkeart en ek hoe't hja foarútgongen is:

‘Myn man hie my al yn 'e auto, foardat ik goed en wol wist, wat der krekt oan 'e hân wie. Hy hie syn nocht fan my ôf en woe my kwyt.

(...)

Mar doe 't ik by myn man wie en sei, dat ik net wer by him werom kaam, mar op in flat gong, doe krige Jurgen (de direkteur fan 'e ynrjochting, HW) wol sa alderôfgryslikst de wyn fan foaren, de kopkes fleagen troch de keamer myn man hie it skom op 'e mûle stean.’ (s. 95)

Ferlike mei earder ferslach:

‘Al dy terapyen en trainingen, Floris, ik moat der oan wenne. Jim, iderien, fynt alles hjir gewoan, omdat jim der altyd yn sitte, mar ik kom út in hiel oar libben. En oeral rinne minsken, hjirhinne, dêrhinne, Alice, Anneke, Line, Joep, José, en dan is der noch in Brel, no ja, en Fred en Linda... en Peter, dat is de dokter’, (s. 11/12)

kin men wol sjen dat Martha mentaal foarútgongen is, dat hja evenrediger

[p. 269]

wurden is en dat hja sa dom noch net is. Dit brief liket my it dúdlikste bewiis fan har geastlike sûnens ta.

Cecile, de frou dêr't de man it in skoft mei oanlein hie kin men in parallelfiguer fan Martha yn sjen. Hja is in skoft mislaat troch it fluenske praat fan de man, mar fielt har sa misbrûkt dat it libben har tefolle wurdt. De betsjutting fan de kikkerts is har net ûntgongen. By harren lêste moeting merkt Martha dat de man Cecile alwer fergetten is.

Yn dizze kompakte roman komme ek tal fan saken út it libben yn in ynrjuchting nei foaren, lykas de ûnderlinge solidariteit, mar ek de ienris-gek-altiten-gek-réaksje fan de bûtenwrâld, en ek de fertwifeling by de pasjint sels wurdt beskreaun. Dochs hat Goïnga har beheind en Martha har ‘ôfwiken’ mear oantsjut as yngeand beskreaun. Dêrtroch is it gjin Deiboek fan in dwylsinnige wurden. Der binne bewust iepen plakken ynboud, mar it byld is ‘ôf’.

Men soe hjir en dêr faaks noch wat opmerkings meitsje kinne oer it Frysk, hoewol 't dat oer it generaal goed geef en ek flot lêsber is, mar hat hjir neffens my net it measte doel.

Frijende kikkerts is in roman dy't ynearsten frij ienfâldich eaget mar safolle djipgong hat en sa raffinearre yn inoar stekt dat men sprekke kin fan in hichtepunt yn it wurk fan Goïnga en in oanwinst foar de Fryske literatuer.