Trotwaer. Jaargang 18

[p. 6]

Sybren Sybrandy
Frysk holisme mei in oanrin

It is aanst sa njonkenlytsen alwer in jier lyn dat Geart fan Tder Mear him sette ta it skriuwen fan in ‘Lyts wurdke mei op reis’ by de publikaasje fan syn besprek fan Baukje Wytsma har It blau fan de hortinsje, Onder de titel ‘Oanrekke fan in djipper witten?’ yn Hjir jrg. 14, nû. 5 (novimber 1985). Sa hurd eint it yn de Fryske literatuer. It pikante fan dizze publikaasje is lykwols benammen dat it besprek earst troch de Trotwaer-redaksje wegere wie. Fan der Mear is yngien op it fersyk fan de redaksje fan Hjir om it te pleatsen, want hy ‘fynt by neier ynsjen in kritysk lûd tusken alle jûchei oer Wytsma wol op syn plak’, hoewol't er earst ‘suver wat rommer sykhelle’, doe't er hearde dat it besprek net pleatst wurde soe yn Trotwaer.

Doe't ik it besprek mei ynlieding seach, wie ik yn earsten fan doel om der mar net op yn te gean, om't yn soksoarte gefallen de auteur himsels al genôch bleat jout. Mar wa garandearret dat it Hjir-publyk dat ek allegeare yn 'e gaten hat? Of soene alle Trotwaer-lêzers ek Hjir lêze en oarsom, sa't gauris ûndersteld wurdt? Foar Fan der Mear binne de beide blêden no blykber útwikselber, hoewol't er dêr ek wol oars oer tocht hat. Hawar, ik fyn by neier ynsjen dochs dat Fan der Mear tsjinsprutsen wurde moat, dat sadwaande.

Lit my begjinne mei te sizzen dat it in goede saak is dat der twa (of yn elts gefal mear as ien) literêre tydskriften yn Fryslân binne. Handige skriuwers kinne dêr (in goed) gebrûk fan meitsje om safolle mooglik publisearre te krijen. En de lêzers krije teminsten ris in idee fan wat der no eins met opnommen wurdt, want it docht hyltyd wer bliken dat in soad lju de kritearia foar al as net opnimmen in geheimsinnige en dêrom ek o sa nijsgjirrige saak fine. No wol ik fansels net sizze dat Fan der Mear út eigen belang fan it oanbod fan Hjir gebrûk makke hat, byg. om mar wer in publikaasje op syn namme te krijen yn it Wittenskiplik Jierferslach fan de Universiteit. Wy hawwe hjir earder te meitsjen mei in soarte fan ropping: as in god Justitius hâldt er de reputaasje fan eltse Fryske skriuwer yn 'e gaten en as hy fynt dat in skriuwer tefolle bejubele wurdt, komt er persoanlik fanwegen - sûnder der acht op te slaan dat de gefolgen faaks net noflik binne - om derfoar te soargjen dat de literêre rom earlik, d.w.s. neffens fertsjinste, ferdield wurdt. Evenredigens stiet op 't lêst net om 'e nocht yn Fryslân heech oanskreaun!

[p. 7]

Fan der Mear mient dat de reden dy't de redaksje joech, ntl. te min argumintaasje, mar in gelegenheidsargumint wie. Dat betsjut dat wy as redaksje in oare reden hân ha moatte om it stik net op te nimmen. Dêr bin ik fansels tige benijd nei, mar Fan der Mear neamt dy net. Der binne dochs genôch te betinken: wy nimme gjin minne kritiken op, of wy hâlde froulju de hân boppe de holle, of wy binne allegearre bline bewûnderers fan Baukje Wytsma, of wy wegerje sa no en dan in stik fan in âld-redakteur om dy yn te druijen dat wy no de baas binne, ensfh. Dêr hie mei wat mear fantasy wol wat fan te meitsjen west.

Mar no nei it stik sels: ‘Oanrekke fan in djipper witten?’ It earste dat jin opfalt is it delbûgjende praten oer ‘dy goede Baukje’, dy't sa priizge wurdt. Hja kin neat dwaan oan har resepsje, sa't Fan der Mear sels ek al seit, mar dochs spilet dit elemint by him in rol. Hja kin der nammers eigenwiis fan wurde, en wy hawwe al sjoen dat Fan der Mear persoanlik noed stiet foar de goede ferhâldings en dus ek foar de karakterûntwikkeling fan de Fryske skriuwers. Hja moatte net bedoarn reitsje.

In folgjend beswier is dat de resinsint de poëzij yn de besprutsen bondel net serieus nimt. No is it fansels in goed ding om alles wat te relativearjen, benammen jins eigen gelyk en ek net minder sok djipsinnich dwaan as de poëzij, mar dan leafst wol op in geastige manier. Net geastich is yn myn eagen it yngean op retoaryske fragen, lykas byg. bart yn dizze wurden: ‘“Wa lit myn fuotten dûnsje / en wêrom?” Ja, ik soe 't by God net witte.’ Datselde wurdt efkes letter nochris herhelle mei it wurdtsje ‘O’, dêr't Fan der Mear as dichter ek al sa gek mei is. ‘Soa’ is yn sokke gefallen lykwols wol sa eigen. Jo krije dan: ‘“Oanrekke fan in djipper witten”, sjocht de skriuwster “mei eagen fan de siel”. O (= Soa). Se wist “alles is hjir, is no, / witten is wezen”. O (= Soa)’, ensfh. Sa kin eltse dichtrigel fansels wol begekke wurde, mei as achterlizzende gedachte ‘Stel dy net sa oan; doch mar gewoan, dan dochst al gek genôch!’

Dizze alinea rint dan út op de klacht fan Fan der Mear dat hjir neat wêzentliks oer ‘it libben sels’ (de wurden fan Baukje Wytsma) meidield wurdt. Fansels net, sis ik dan. Ik bin ek noch nea op it idee kommen om dat fan in gedicht te ferwachtsjen, ek al ûnthjit sa'n gedicht it faaks wol. Wêr soe Baukje Wytsma of hokker keunstner ek mar, dy wittenskip oer it libben weihelje moatte? ‘Goed skriuwen is it produkt fan helder tinken’, ponearret Fan der Mear dan oan 'e ein. It misferstân dat him niis al oankundige, stiet no yn syn folle gloarje foar ús. It liket wol oft Fan de Mear nea heard hat fan diskusjes lykas om Céline of de lêste tiid ek om Reve hinne. Céline is in anty-semyt, in grut skriuwer en dus in helder tinker? Fan der Mear bewust it ferbân tusken helder tinken en goed skriuwen ek net: ik bin tige benijd nei dat bewiis. De basis

[p. 8]

foar it slotwurd fan Fan der Mear dêr't er him ek noch yn misledige field om't er de konfrontaasje mei it ûnheldere tinken ûndergean moast, falt sa dus alhiel fuort.

It soe fansels moai útkomme as yndied in goed skriuwer ek in helder tinker wie. Mar - en no doch ik marris wat delbûgend - Fan der Mear sil der ta wenne moatte dat it net altiten moai útkomt yn it libben. Hy sil him dêr ek wat mear foar iepen stelle moatte as er oant no ta blykber docht. Yn Vrij Nederland fan febrewaris 1986 jout J. Bernlef yn ‘Een verdediging van de poëzie’ in slagge karakteristyk fan it lêzen dat in soad kritisy - benammen kritisy dy't sels ek dichter binne, en dat is by poëzijkrityk hast altiten sa - dogge: ‘Geconstateerd moet worden dat de meeste critici te veel vanuit een partipris oordelen en het gedicht te weinig tegemoet treden als lezer die verrast wil worden. Wanneer de te bespreken poëzie daarvan afwijkt, wordt zij zonder meer afgewezen’. En efkes fierder warskôget er tsjin in prozayske hâlding foar poëzij oer dêr't oare saken as de ienfêldige meidieling har gerak net by krije: ‘Veel van deze prozaïsche houding tegenover poëzie vinden we in de tegenwoordige poëziekritiek nog steeds terug. Termen als “menselijk”, “verstaanbaar”, “intersubjectief” zijn niet van de lucht’.

Bin ik no sels in grut leafhawwer fan it soarte ‘dizenige’ fersen dat Baukje Wytsma skriuwt? Dêr kin ik samar gjin ja op sizze. Yn it foarste plak binne der in soad nostalgyske fersen oer heit, mem, pake en beppe, de bernejierren, ensfh., dy't yn feite likegoed dizenich neamd wurde kinne, om't se fierder net te beneamen waarme gefoelens fan ferbûnens met it ferline yn jin wekker roppe. Sels mei ik - lykas Fan der Mear - ditsoarte fersen graach lêze, leafst achter de waarme kachel en mei wat drank derby. Nostalgy is noflik bytiden, mar weromtinke oan âlde tiden is fansels in frijwat statyske en fakentiden selektive oangelegenheid. Dizenigens is net oan Baukje Wytsma foarbehâlden.

Wol is apart by har wat ik mar neam it ‘holisme’, ‘de hunkering naar volledige harmonie in de kosmos’. Michel Korzec hat der in aardich essay oer skreaun mei de my wol oansprekkende titel ‘De kitsch van het holisme’ (Vrij Nederland - boekenbijlage, 10 augustus 1985). De skriuwer neamt it kitsch om't yn de fisioenen fan alles omfetsjende yntegraasje en hielens (fgl. It blau fan de hortinsje, s. 27: ‘alles wie hiel’) alles wat smoarch of lilk is, keunstmjittich bûten doarren keard wurdt. Dat hâldt foar my yn dat it holisme as systeem of wrâldskôging net doocht, mar dit wol noch net sizze dat in dichter net mominten hawwe kin dat er syn libben of syn bestean sa oanfielt of belibbet en dat ek - al is it mar freegjenderwize - ûnder wurden bringt. In systeem wol algemien jildich wêze, in gedicht hat dy pretinsje net. Sa'n ûnderskie kin byg. ek makke wurde tusken it eksistinsialisme as filosofysk systeem en guon ro-

[p. 9]

mans of toanielstikken fan Sartre dêr't er oan in bepaalde sitewaasje syn theoryen besiket te demonstrearjen. It systeem kinne jo it al as net mei iens wêze, dat seit noch neat oer de fraach oft jo as dichter of lêzer net mominten hawwe kinne fan in wize fan sjen dy't yn it systeem algemien makke is.

Sa besjoen wol ik my bêst oerjaan oan, ik soe hast sizze betsjoene litte fan, de poëzij fan Baukje Wytsma, foar in momint dan alteast, om it folgjende stuit werte beseffen dat it libben ek oare kanten hat. Ik soe Fan de Mear oanriede wolle om him ek mar ris betsjoene te litten; hy sil der grif neat fan skypje en hy sil ek wol wer mei beide tsjillen op 'e grûn weromkomme nei wat loftfytserij. Fan der Mear mei dochs graach fytse? Tusken himel en ierde is mear as allinnich helderheid, en poëzij liket my by útstek in medium ta om te besykjen it ûnneambere te beneamen. Helderheid is al beneamd, der is net folle avontuerliks oan om dat hyltyd wer op 'en nij te dwaan, al is it dan yn sonnettefoarm.