Trotwaer. Jaargang 17

[p. 367]

Sybren Sybrandy
In ‘ûnferjitlike’ heit

Oer: Anne Wadman, Tinke oan âlde tiden.
Ljouwert, Friese Pers, 1985.

It tal nijsgjirrige boeken dy't in must binne foar wa't by bliuwe wol, is yn it Frysk net sa grut dat eltse lêzer fan Trotwaer Tinke oan âlde tiden al net lang lêzen hat. Dêrom gjin wiidweidige gearfetting fan de ynhâld oan it begjin fan dit besprek. De roman begjint op it stuit dat de 78-jierrige Jisk Marten Dellema ferstoarn is. De soan út syn earste en de trije bern út syn twadde houlik foarmje de dramatis personae; fan har steane Martin (de soan út it earste houlik) en Martine (de namme is fansels net tafallich) it meast op 'e foargrûn. Troch de eagen fan benammen dizze beide bern wurdt stadichoan yn de rin fan de roman in hyltyd klearder byld opboud fan de pater familias Jisk en syn hâlden en dragen yn publike (benammen politike) en privee-saken.

De struktuer fan de roman is lykas altiten by Wadman fernimstich: de haadyndieling is neffens de tiid yn 7 skoften, ntl. ‘De tongersdeineimiddei’ (4 parten), ‘De freedtemiddeis’ (ek 4 parten), ‘De sneons’ (9), ‘De sneins’ (4), ‘De moandeitemoarns’ (5). ‘De moandeitejûns’ (9), ‘De tiisdeitemoarns’ (3). De

[p. 368]

freedtemiddeis is de begraffenis, de moandeitejûns wurdt it testamint iepene. Dit binne twa fan de hichtepunten of kearnsênes yn it boek. Op de oare tiden folgje wy bg. Martin by syn besites oan syn bertedoarp en syn weromtinken oan syn jonge jierren, dellein yn in brief oan Martine, en ek Martine by har kontakten mei har man, har broer, en har suster en by it weromtinken oan earder tiden by it blêdzjen yn in âld deiboek. Dizze parten binne tige regelmjittich fan opbou; hyltyd in haadstik(je) foar Martin (a) en ien foar Martine (b). Sa is it skema fan ‘De sneons’ ababababa, en fan ‘De moandeitejûns’ (nei in ôfwikend begjin) babababa. De skriuwer sil wolris wat muoite hân ha om it sa moai foannoar te krijen, mar it is net sa dat it bonkerak fan de roman troch it fel hinne stekt: nearne docht de ôfwikseling tusken a en b keunstmjittich oan, yn myn eagen. Wol is de ôfwikseling soms ta stân brocht mei help fan tige koarte fragminten.

Apart is fierder benammen dat as it spannend wurdt, of der in oare gaadlike oanlieding is, it ferhaal ynienen oergiet yn de toanielfoarm, kompleet mei skeanprinte regy-oanwizings en al. As de beide toanielfragminten fan ‘De freedtemiddeis’ ta ien rekkene wurde (der sitte mar 3 ‘gewoane’ siden tusken), binne der krekt de fiif bedriuwen fan it klassike toanielstik. Sa binne de begraffenis, de lepening fan it testamint en de ‘happy ending’ op ‘De tiisdeitemoarns’, as de bern beslute har erfskip te wegerjen en har dêrmei fan har ferline befrije, yn dizze toanielfoarm skreaun. Yndied soe men dat lêste bedriuw mei Jan Wybenga yn syn besprek yn de Ljouwerter (10/5/1985) de ‘katharsis’ neame kinne. Ik bin it lykwols net mei him iens dat yn it fjirde ‘toaniel’, by it iepenjen fan it testamint, praat wurde kin fan de klassike ‘omslach’. Wat dêr nammentlik bekend wurdt is eins net folle nijs.

Neffens de flap kinne (en meie) de fiif bedriuwen meiïnoar as in folslein toanielstik spile wurde; oft dat in folslein byld opleveret fan alles wat der yn it boek bart, haw ik net en detail neigien, mar it is fansels net botte wierskynlik, om't it toanielstik mar 67 fan de 182 siden omfettet. It soe betsjutte dat der yn de ferheljende parten en de toaniel-stikken in soad dûbel en ferwikselber materiaal sit, en dat is my net opfallen. Fansels moat men by de skieding toaniel/ferhaal net al te krekt sjen: benammen yn it earste ‘bedriuw’, de dialooch tusken Martine en har man Robert, sitte ek noch ferheljende parten, bg. op s. 14 en 15. Yn myn ynterpretaasje lit de skriuwer sa de lêzer fan s. 11 ôf stadichoan yn 'e kunde komme mei de toanielfoarm, dy't letter suverder tapast wurdt.

Riemersma (Proza van het platteland, s. 27) jout de fertelfaasje oan as ynstrumint dêr't de wichtichste parten út it ferhaal mei opspoard wurde kinne. ‘Je kunt er nl van uitgaan dat het zwaartepunt van de handeling daar ligt, waar de verteldichtheid - als gevolg van een relatief lage vertelsnelheid

[p. 369]

- het grootst is’. It lestige fan toaniel is dat dêr de fertelfaasje gjin rol spilet (as wy trúks as in ‘boadeferhaal’ efkes net meirekkenje). Sadwaande is der ditoangeande gjin ûnderskied te meitsjen tusken bg. de sêne fan it iepenjen fan it testamint en it lêste bedriuw mei it wegerjen fan it efskip. In dúdlike klimaks dêr't op ta wurke wurdt, ûntbrekt dan ek yn dit boek. Nêst de al neamde twa sênes is ek de begraffenissêne oan it begjin in kearnsêne. Jo kinne dus sizze dat der trije sênes oan te wizen binne, dy't elts in part fan it ferhaal drage.

Stadichoan wurdt yn dit boek it byld fan Dellema Sr. fierder ynfold, sûnder dat fan in klimaks, bg. in grut geheim dat iepenbiere wurdt, praat wurde kin. Fuort by de begraffenis wurdt troch de grêfrede fan de ûnbekende man al dúdlik dat Dellema ‘fout’ west hat, wat bg. op s. 77 ek mei safolle wurden sein wurdt, en op s. 97/98 nochris oerdúdlik dokumintearre wurdt mei de foto yn it W.A.-unifoarm. Dan komt it hâlden en dragen fan Dellema oan 'e oarder foar de beide froulju oer dêr't er mei troud west hat, oan 'e hân fan it brief fan Martin oan Martine en Martine har deiboekoantekeningen. By it iepenjen fan it testamint, it gaadlike momint foar ûnthullings, komt der eins net safolle nijs mear oan it ljocht wat it byld fan Dellema oangiet. It is suver wat in antyklimaks. Wol kin de skriuwer fansels troch it werjaan fan de reaksjes fan de oanwêzigen op dat stuit har karakters skerper úttekenje. Tagelyk wurdt hjir ek de basis lein foar de lêste sêne dêr't de bern har losmeitsje fan de bining oan de heit troch it erfskip te wegerjen. Yn dy lêste sêne komt ek it lêste stikje fan de skriklike wierheid oer de heit, it feit fan it him fergripen oan syn dochter, oan it ljocht. It is oan de ein slim te sizzen wat it wichtichste is: it ‘fout’ wêzen fan de heit of syn wangedrach foar syn famylje oer; beide komme fansels út syn karakter fuort sa't de skriuwer sjen lit. Bytsje by bytsje bout de skriuwer ek it byld fan de beide bern Martin en Martine yn de rin fan it boek op, yn har wrakseling mei it byld fan de heit dat ûntstiet, en yn har reaksje op har eigen ferline en op har famylje. Beide wurde de lêzer aloan sympatiker troch har nofteren wize fan sjen fan it ferline en troch har hoeden en begripende omgong mei de famyljeleden, dy't har gauris ekstreem uterje en as karakters ek wol in bytsje it karikaturale it neist binne: Robert, de VVD-sakeman, Frits, de alternatyf tinkende pasifist, André, de homo dy't der altyd wat bûten stien hat en him ek no wer it leafst mar wat bûten it barren hâlde wol, hoewol't it Martine slagget ek mei him in bân te hawwen, lykas hja ek as iennige kontakt hat mei Martin dy't as Eastenriker troch de oaren ek heal en heal as ‘fout’ besjoen wurdt.

Fansels binne ek yn dit boek wer gâns bewizen te finen fan it skaaimerk fan Wadman's proaza, de fine irony dêr't er persoanen en saken mei beskriuwt, bg. de tsjinstelling âld/modern yn Martin syn bertedoarp (it nammebuordsje

[p. 370]

‘Hein en Karin’), it by-de-tiidse libben yn de húshâldings fan Martine en har suster Joukje en net te ferjitten dat fan André, kompleet mei fekânsjes op Mykonos. Grutte fragen lykas de grins tusken ‘goed’ en ‘fout’ komme yn dit boek oan 'e oarder: it bliuwt lykwols net by sa'n abstrakt probleem. De karakters fan Dellema Sr., Martine en Martin wurde yn al har konkrete minsklikens úttekene. Polityk en filosofy spylje minder by as yn Wadman's foarige boek Yn Adam's harnas. Sa besjoen soe Tinke oan âlde tiden in boek mei minder pretinsjes neamd wurde kinne: de wrâld dêr't wy ús as lêzer yn bewege is lytser en makliker te oersjen, wy kinne ús makliker mei de haadpersoanen identifisearje. Sawol troch de fernimstige foarm as troch de karaktertekening en de keunstige dosearring fan hyltyd nij materiaal dat ús byld folsleiner makket en tagelyk de oandacht fêsthâldt, is dit boek tige slagge.