Trotwaer. Jaargang 17

[p. 279]

Trioel
It soe ek ris oan my lizze kinne

Willem Abma hat ‘sa fier is it hinne in skalk each op de measte kritiken dy't yn de Fryske literêre tydskriften steane en dat gegeven makke de oanstriid om sels ien te skriuwen der alteast by (him) net grutter op.’ (Trotwaer 1984-6, s. 297). Dat liket in wûndere riddenearring, want wat wie no moaier en skriuw dan sels in besprek dat der wêze mei? Under de stommerikken slacht de brabbelkont foar master op. Dat moat ek Abma syn idee west ha; wêrom oars hat er him ta it skriuwen set fan in besprek oer Steven de Jong syn fersebondel 20 lytse românsen, wylst er ‘dêr earst net folle smucht op’ hie?

Op hokker kritiken yn it bysûnder at Abma in skalk each hat, wurde wy suver net gewaar. Fan alle besprekken neamt er allinne dat fan Geart fan der Mear, fan Sybe Krol syn fersebondel Korrektyf (Trotwaer 1984-1, s. 54-58). Abma is fan betinken dat Fan der Mear dy bondel op in mislike en guodkeape manier de grûn yn wâde hat. At it besprek fan Fan der Mear Abma's meast dúdlike foarbyld is om oan te toanen dat it mei de Fryske literêre kritiken mar in soadsje is, dan falt it mei dy oare besprekken noch wat ta. It is wier, Fan der Mear komt yn syn besprek fan Korrektyf ta in negatyf oardiel, mar hy docht dat sa't it heart: mei arguminten. Fan in de grûn yn wâdzjen is yn it besprek fan Fan der Mear alhiel gjin sprake.

Abma lit him yn 'e kaart sjen at er fan Korrektyf seit dat it in ‘geve bondel’ is (wat mei syn oardiel oer Fan der Mear syn besprek ommers neat te krijen hat) en at er de lêzer te witten docht ‘gâns leaver de poëzij fan Krol as dy fan Fan der Mear’ te lêzen (wat der yn dit ferbân fier by troch is). Mar goed, dy tafoeging kin Fan der Mear yn 'e bûse stekke, dat dan wit er no hoe leech at Abma him as dichter hat en dat er him tenei as besprekker in bytsje katoen hâlde moat. Abma hat it sein.

Ik wit net oft Abma oer profetyske jeften beskikt, mar at er seit, in skalk each te hawwen op de measte kritiken yn de Fryske literêre tydskriften, dan soe dat wolris minder slaan kinne op de kritiken dy't dêr, op it momint fan syn útspraak, yn ferskynd binne as op de kritiken dy't der doe noch yn ferskine moasten.

Om mar by Abma syn eigen besprek te begjinnen, hy fynt it yn syn algemienens ‘mislik en guodkeap’ om in bondel dêr't je gjin affiniteit mei hawwe, de grûn yn te wâdzjen. Noch ôfsjoen fan it feit dat Fan der Mear (Abma's foarbyld) dat net dien hat, hat Abma's stelrigel fansels gâns gefolgen foar de aard

[p. 280]

fan it literêre besprek. Tenei moatte alle literêre produkten yn hannen spile wurde fan (literêre) sibben en freonen. (Tink om de heakjes!). Dat giet ek Abma te fier, want om ‘misbegryp foar te kommen: (hy) wol hjir net mei sizze dat alle kritiken tenei posityf wêze moatte soene’. Mar der moat by de besprekker altyd sprake wêze ‘fan in betrutsenheid mei poëzij yn it algemien’. Dat is in opmerking dy't ik yn dit ferbân Abma kwea ôfnim, want se slacht noch heal en heal op Fan der Mear, fan wa't Abma likegoed wit as ik dat dy syn betrutsenheid mei poëzij net minder is as sinent.

Wêr't Abma‘s útgongspunt om literêre produkten kritisearje te litten troch besprekkers mei affiniteit mei (it wurk fan) de skriuwer, ta liede kin, lit er sels sjen yn syn besprek fan Steven de Jong syn 20 lytse românsen. Hy komt dêr in fers yn tsjin dêr't er as besprekker mei oan is en dêr't er net fan wit hoe't er it ynterpretearje moat. ‘It bliuwt foar (him) harsensbrekken’. Mar dan: ‘Lit ik as kritikus hoeden wêze om no fuort it fers ôf te wizen om't it my te min hâld jout, want dat docht it. It soe ek ris oan my lizze kinne dat ik de syklyske ienheid net ûntdek’. (Trotwaer 1984/desimbernûmer). Dat is foar my poëzijbesprek foar ûnder de krystbeam. In dichter dy't syn fersen publisearret, skriuwt foar de lêzer, en de besprekker as lêzer-foar-de-lêzer moat rjochtút sizze wat er fan dy fersen fynt, sûnder útflechten as ‘it soe ek ris oan my lizze kinne’. Publisearre fersen steane by definysje ûnder de krityk, en de kritikus heart sa eigenwiis te wêzen en sis wat er fan dy fersen fynt. De dichter hat ek sa eigenwiis west en skriuw se. De dichter kin him mishân ha, likegoed as ek de besprekker, mar it is oan de lêzer fan fers en besprek om út te meitsjen wa't foar him gelyk hat: dichter of besprekker.

Abma moat him yn allerhande bochten wringe om fêst te hâlden oan syn stelrigel dat de besprekker leaf wêze moat foar de skriuwer dy't er ûnder hannen hat. En dan komt it ta útspraken as dizze: ‘Dat de syklyske ienheid fan folle mear fersen dêrby wolris fier te sykjen is, docht wûnderlik genôch net al te folle ûnderstek oan dy al earder neamde en tagelyk sa wichtige ‘logyske ûnderbouwing’. en krijt nammentlik net it gefoel dat it fers mei de dichter op 'e rin rekket’. De kursifearrings binne fan my. Mar ek dêrsûnder mei it dúdlik wêze dat de besprekker hjir op 'e rin rekket mei syn eigen ideeën oer poëzijbesprek. Elk mei bliid wêze dat er De Jong net is. Soksoarte positivens is genant.

Der binne folle mear dingen te neamen wêrom't ik in skalk each ha op Abma syn besprek: dat er him sa't skynt sa noadich ferantwurdzje moat foar syn foarmfêste sonnetten yn de bondel Dieden, krekt as wie it in literêre misdied en jou omtinken oan de foarm; dat er in hebrieusk skeppingsferhaal heechhertich foarm-sûnder-ynhâld neamt; dat er in napalm-Vietnameeske opdrave lit om de ynhâld fan in fers ôf te setten tsjin de foarm; dat er lytsachtsjend

[p. 281]

docht oer foarmbewuste dichters foar wa't it skriuwen fan fersen dochs ‘in geweldige wichtige beuzichheid’ wêze kin; dat er Goaitsen van der Vliet en my foar syn eigen gemak ‘typyske foarmoanbidders’ hjit en ús ek noch útnoeget om op dy karikatuer yn te gean; dat er sûnder skamte in fers fan himsels sitearret; dat er gjin sitaten jout om syn bewearings te stypjen, want ‘oan alles komt in ein’. Sa is dat, en boppedat, de geefste krityk op Abma syn krityk is syn eigen besprek.

In oar besprek dêr't ik in skalk each op ha is dat fan Sybe Krol, fan Geart fan der Mear syn fersebondel Skûl by hanklit (Hjir 1985-1, s. 32-35). Krol hie der, krektlyk as Abma, net folle nocht oan en skriuw in besprek (hy hat ‘der in hekel oan om it wurk fan kollega-dichters ûnder de mikroskoop te lizzen, omdat der al gau in gedachte oan jalousi de métier by de lêzer boppe komme sil’), mar, krektlyk as Abma, hy docht it dochs. Krol jout dêr, oars as Abma, ek noch in reden foar op: ‘Dat ik, nei lang wifkjen, dochs oan it besprekken slagge, hat as achtergrûn it feit dat Geart fan der Mear sèls net tefolle lêst fan skrupules hat at er in besprek skriuwt.’ Dat liket net allinne in wûndere riddenearring, dat ís in wûndere riddenearring. Want wat ek de reden foar it skriuwen fan in besprek wêze kin, net it feit dat de dichter yn kwestje ek wolris in besprek skreaun hat. Aldergeloks makket Krol ús fuortendalik wizer: ‘Ik tink dan fansels benammen oan syn bydrage ‘It ûnfermogen fan it wurd’ (Trotwaer 1984-1, s. 54-58) dêr't er myn fersebondel Korrektyf yn besprekt.’ De earste kursifearring is fan my, want dêr wie ik út mysels noch net opkommen: dat Krol op Fan der Mear syn besprek fan syn fersebondel doelt en dêr de frijmoedigens oan ûntlient om no oer Fan der Mear syn fersebondel gear. Ien ding moat Krol neijûn wurde: dat er tige earlik is en de lêzer dalik yn syn ynlieding al dúdlik makket wêr't er op út is yn dit besprek: Fan der Mear in reis werom jaan.

Krol hellet dan ek nuvere dingen út yn syn besprek. Alderearst jout er it de ferfelende titel fan De sêfte wangen fan frou Fan der Mear, krekt as soe it by de ‘sy’ yn Fan der Mear syn fersen altyd oer dy syn eigen wiif gean. Fierders seit Krol dat er oantoane wol ‘dat de dichter oan de troch himsels stelde idealen gjin foarm wit te jaan.’ Mei oare wurden: Of Fan der Mear moat bettere fersen skriuwe, of hy moat syn literêr-krityske noarmen bystelle. Nei myn idee ferjit Krol hjir dat in besprekker gâns oare ferantwurdlikheden hat as in dichter. It hoecht net sa te wêzen dat de dichter sels treflike poëzij skriuwt en dêrtroch it rjocht krijt om as besprekker syn sechje te sizzen. Dat rjocht (dy plicht) hat de besprekker altyd, los fan syn eigen literêre prestaasjes. Krol syn opmerking oer de dizige titel fan Fan der Mear syn bondel is fier socht. In dichter mei syn lêzers ‘min of mear op 'e doele’ bringe at er dêrnei wer klearrichheid jout, en dat docht Fan der Mear. Foar Krol is Tamminga-achtich’ in synonym fan ‘forsearre’. Dat rekket Fan der Mear net sasear, mar blykber hat Krol

[p. 282]

noch mear rekkens lyk te meitsjen. Krol is fan betinken dat ‘át men it rym hantearret as stylmiddel, (...) dêr in op syn minst like raffinearre gebrûk fan metrum en ritme’ by heart ‘om it rym syn gerak te jaan.’ Mar is dat in betingst? Guon fersen fan Gerrit Achterberg bewize fan net. Hawar, soksoarte dingen meie noch hinnebruie. At wy fan elke besprekker in hillige meitsje wolle, dan bliuwe wy nerges.

At Krol lykwols seit dat Geart fan der Mear syn poëzij ‘net in delslach wêze wol fan it libben, mar fan... de fakânsje’, dan hat er Fan der Mear syn fersen net yngeand lêzen. En at er fan betinken is dat foar Geart fan der Mear ‘de wrâld en de soasiale ynteraksje (...) probleemleas’ is, dan mishat er him, en op grûn fan Fan der Mear syn fersen hied er dat witte kind ek.

Krol syn besprek is yn dy sin mei Abma syn besprek te ferlykjen, dat se beide in befêstiging foarmje fan it idee dat yn in literêr besprek, (literêre) freonen inoar de hân boppe de holle hâlde moatte en (literêre) fijannen inoar de eagen útstekke meie. It literêre wurk is dan net langer doel, mar middel.

Men soe der skilich fan wurde, mar ek op Jan Kooistra syn besprek fan Sybe Krol syn fersebondel Korrektyf haw ik in skalk each (Hjir 1985-1, s. 19-28). Krektlyk as Abma en Krol docht Kooistra de lêzer te witten dat er net folle nocht hie en skriuw in besprek: ‘It besprekken fan in bondel is no net bepaald myn moaiste wurk.’ Krektlyk as Abma en Krol docht Kooistra it dochs. Hy krige by it lêzen fan Korrektyf ‘bepaalde assosiaasjes mei twa elpees’ en boppedat hied er it gefoel ‘dat dizze bondel hiel knap ynelkoar sit en (...) in skitterende ienheid foarmet’ Sa'n opteinens kin ik skoan meifiele. En likemin as syn argewaasje, hoege wy in besprekker syn jûchhei te misgunnen, dus te rêden is der noch neat.

Mar Kooistra giet te fier. Hy rint himsels foarby at er nei it lêzen fan in eroatysk gedicht útropt: ‘De dichter doart it te sezen, en hoe!’ Ja, hoe? Dat de dichter it doart te sizzen, is op himsels noch gjin fertsjinste. Dêr is er ommers dichter foar. Mei kwaliteit hat dat neat te krijen. Kooistra giet noch fierder. Hy krijt by it lêzen fan de bondel in gefoel fan ienheid, ienheid mei de dichter en syn fersen. Hy belibbet syn relaasje. Ja: ‘Ik bin even in flikker.’ Sûnder dat Kooistra it wit, jout er hjir in negatyf oardiel oer de fersen fan Krol. Ommers, foar it ferwurdzjen fan seksuële tagedienens docht it der gjin flikker ta oft de lêzer hetero of homo is. Dêr hoecht Kooistra him, at it goed is, net om te feroarjen. At Krol mei syn poëzij de goeie snaren rekke hie, dan hie Kooistra like hetero bliuwe kind as dat er kenlik is. No krûpt er Sybe (op 'e lije side) oan en hy komt sels ta de útspraak: ‘No ha 'k in hiele moaie bondel yn 'e kast en in freon yn Furdgum.’ Sa sit it dus: Kooistra hat in freon yn Furdgum, Abma hat in freon yn Gytsjerk en Krol hat in fijân yn Annen. Sa kinne wy noch even fierder Krol hat in freon yn le, De Jong hat in freon yn Ljouwert

[p. 283]

en Fan der Mear wer in fijân yn Furdgum. En tenei stiet de útkomst fan in literêr besprek yn 't foaren fêst, sa gau't wy witte wêr at dizze en jinge syn freonen en fijannen sitte.

Likegoed as dat elke besprekker ferantwurdlik is foar syn eigen besprek, binne de redaksjes fan Hjir en Trotwaer ferantwurdlik foar it publisearjen derfan en dêrmei ek foar it besprek sels. Dat de redaksje fan Hjir it op foarhân Krolfreonlike en it op foarhân Fan der Mear-fijannige besprek opnimt, is ûnbegryplik. Dat beide besprekken ek noch yn itselde nûmer ôfprinte wurde, is op himsels net ôf te karren, mar it jout al op pynlike wize oan hokker kant at it kenlik útgiet mei de Fryske literêre krityk. Of giet it hjir inkeld om ynsidinten? Fan de redaksje fan Trotwaer haw ik begrepen dat se dêr bliid binne dat it tydskrift yn rêstiger farwetter bedarre is en dat der gjin lulke koppen mear binne. De redaksje wol dat sa hâlde ek. In koart kommintaar fan myn kant op Alex Riemersma syn besprek fan De ûnderste stien (Trotwaer 1983-6, s. 365-368), dat alhiel basearre is op in fundamintele tinkflater, koe net yn itselde nûmer. In kritysk en kwa einoardiel negatyf besprek fan Geart fan der Mear, fan Baukje Wytsma har fersebondel It blau fan de hortinsje, waard wegere. Dat binne suver gjin ynsidinten mear, dat is mear in (nije?) trend.

Dat Willem Abma net folle oanstriid mear kriget om te besprekken no't er in skalk each hat op de measte Fryske literêre kritiken, haw ik yn earste ynstânsje wûnderlik neamd. Mar faaks is Abma sa slim teloarsteld yn de Fryske literatuer en alles wat dêrmei anneks is, dat er gewoan syn nocht hat. Dat kin ik my goed begripe. Nayf at ik bin, haw ik fan de Fryske literatuer altyd in hege mûtse ophân. Ik miende ek dat besprekkers frijút skriuwe koene wat har oardiel wie oer literêre produkten, likegoed as dat ik fan betinken west ha dat elk dat ek die: posityf of negatyf, mar altyd yn it belang fan dy iene Fryske literatuer. Ik ha my mishân. Der waait gjin frisse wyn yn de Fryske literatuer, it snijt der topkes bomwol om persoanlike freonen mei yn 'e watten te lizzen; it reint der rotte parren om persoanlike fijannen mei te besmotskjen. Dat is soer, like soer as de rein dy't it Fryske literêre klimaat fergiftiget, mar it is net oars. Faaks kinne Abma en ik noch in lyts bytsje moed bedjipje út Krol syn stelling ‘dat in dichter fersen en gjin besprekken skriuwe moat’, hoewol't dat lêste no krekt myn moaiste wurk west hat. Mar dat lei him grif oan my.

Eppie Dam