Trotwaer. Jaargang 16

[p. 228]

Oene Spoelstra
Ivich en altyd itselde

Prate oer ‘de ein’ sûnder te tinken oan wat dramatysk, wat dat tige yngripend is, soe net kinne; mar prate oer myn eigen ein, kin ik net oer

Yn febrewaris seis jier wurden, sjoch ik mysels stean foar Reitse Dykstra's winkelrút: gjin each foar snobguod of oare oantreklikheden. Allinne, mei de eagen foardel. Tinkend. Oan moarnier: ien april. Begjin fan in nij skoaljier. In jonkje dat tinkend ôfskie nimt fan syn jeugd.

Hy sjocht nei rjochts, hûndert meter fan him ôf, yn 'e fierte. In stiennen kolos fol driging en it hart slacht him yn 'e kiel. Moarn is alles foarby: it hinkeljen, it autopedsjen, it boartsjen mei Jelte dy't nei de Griffermearde skoalle moat. Moarn wachtet in frjemde master op him. Master Balk, dy't him it lêzen en rekkenjen leare sil, dy't de doar iepen sette sil nei in betsjoenende wrâld. De wrâld fan kennis en wittenskip. In wrâld dêr't gjin ein oan komt, dy't trochgiet nei de libbensein. Einleaze wittenskip

Eartiids besocht ik moai gau de ein te berikken. By it âlder wurden giet men oars om mei itselde: wat men yn 'e jeugd sa gau mooglik berikke wol, besiket men by it âlderwurden wat langer wat mear út te stellen

Ut 'e skiednis soene wy leare moatte dat ús eangst foar de ein opsierd wurdt mei betinksels as soe dêrnei gjin nij libben wer ûntstean kinne. De mythes dy't wy meitsje, frette ússels op. It binne de hjoeddeiske mearkes, de âlde drama's yn nije jaskes, dêr't wysels sawol de wolf as it laam yn spylje

Trochgean, gjin punt efter de ein

Soms is in minske helpleas en neatich. Dan liket it as kin er neat mear. Op oare tiden geane ús mooglikheden alle perken te bûten. Fiifentritich jier âld wie se en allinne op 'e wrâld. Gjin grutte held, in sénuwlijer, in autorydster dy't de auto delset by it begjin fan in stêd. Mar se reizge nei Moskou, allinne. Se kin gjin wurd Russysk; sels de letters kin se net ûntsiferje. Moarns is se ôfstutsen út Snits, mei de trein, yn in wike hinne en

[p. 229]

werom. Fjouwer, fiif dagen mei de trein. Tsien jier socht en einlik fûn. In troud man en frijwat âlder. Men hat der wat foar oer om jins feint te sjen. Doe't se oankaam, stie er op it perron, mei roazen.

Hast noch ferlet om de stêd te besjen?

Se lake wat, har eagen koene net sêd fan it sjen. Sa'n prachtige joadske man, mei swart krol hier en brune eagen. Mar gau nei it hotel tegearre. Doe't twa oeren letter de KGB mei gâns oanhâlden op 'e doar timmere en de hearen fregen oft se net wisten dat soks net mocht - Ne juzéli wi jewònje zjnajete? - skodholle se traach en mei triennen, net begripend.

Net om't se wol troch hie wat de mannen har fregen, net om de treinreis allinne, dy't har te wachtsjen stie. Hy tute har en gyng mei. Syn skier himd, dêr't er gjin tiid mear foar hie om oan, kaam ûnder yn 'e koffer. Sa reizge se ôf, de oare moarns al wer, mei gâns help fan de hearen. Twa dagen yn in trein fol frjemde lûden, werom nei it lege hûs.

It hat moai west, sei se tsjin buorfrou. Hjir kin ik lang op weromsjen

It oardiel oer de ein wurdt gauris ferbûn mei de kwaliteit fan it libben der foar, selden mei wat immen nei syn ein noch betsjutte sil

Twa libbens bliuwe foar my altyd benearjend: dat fan Saul en dat fan Lot

Doe't ien fan 'e manlju harren oankommen seach, op 'e neimiddei, tsjin 'e jûn al, lei er mei de oaren oer en se wiene it moai gau iens.

De simmer wie lang, se wiene útsjoen op elkoar en elkoar's froulju, se pielden noch wat meiïnoar om en smookten de piip yn it lij-waarme wetter fan it swimbad. Men docht wat foar de fariaasje. Mar har eagen kaam gjin nij fleis mear foar, gjin opswypkjende begearte fan it ûnbewittene. Dat doe't se de manlju de stêd ynkommen seagen, mei klean oan fol geheimen, nea betaaste roedes, skamhier as waarm hea, doe seine se: dy binne foar ús. Mar it slagge net. Mei wurden net en mei geweld allikemin. En doe't se dûm fan lilkens ôfdripten, sljocht yn it liif fan 'e jokte fan it bloed, doe soe men tocht ha, se hawwe har straf wol hân. Mar nachts waarden se ferdylge, útroege as bisten en mei har de hele stêd. Gjin minske oerlibbe de ramp, gjin hûs bleau op syn fûneminten.

Sa kaam in ein oan har langstmen

Films oer ‘de ein’ binne it besjen allinne wurdich at besocht wurdt it thema in abstrakt en tiidleas karakter te jaan. Tarkovski lit yn de film Stalker sjen dat beljochtsjen fan ús thema allinne doel hat as surrealistyske

[p. 230]

middels brûkt wurde. It mislearre realisme fan de Amerikaanske ‘ein’- films is mear slagge as stereotype fan ús hjoeddeisk tinken, as dat it hokfoar bydrage dan ek jout oan keunst of wat dan ek.

De absolute ein fan in toutsje is yn fysysk opsicht relatyf en foar in absolút hantearjen fan de tiid jildt itselde. Tolve oere is nea tolve oere presys. Dat is wat de filosofy ús leare kin

Gjin ein sûnder begjin

‘Hast der beswier tsjin dat hjir fannacht twa manlju by ús sliepe,’ frege er har, doe't er út 'e stêd kaam. ‘Ik rûn har tsjin it liif en har doel wie en sliep fannacht bûtendoar.’

‘It is oars moai waar,’ sei se. Se hie it net op frjemd folk, op frjemde manlju heiendal net. ‘Hoe komst dêr no ynienen sa by?’ frege se. ‘Soks dochst oars ek net.’

‘Der is wat mei dy jonges,’ sei er. ‘It binne útsoarte kreaze keardels, mar ik haw it gefoel...’

‘Do moast it mar sizze,’ sei se, ‘sil 'k mar foar twa man mear siede?’

Se makke sûnder krimmenearjen it iten klear, al dy jierren dat se mei him troud wie, yn it frjemde lân dêr't er har brocht hie. Gauris tocht se werom oan eartiids, mar it hie gjin doel. Men moat fierder, de tiid giet troch, it tij is net te kearen. Dat doe't de mannen har wat wosken hiene en de fammen ek thús wiene, kaam it miei op 'e tafel, net te oerdiedich, neat oars as oars.

Doe't trije kertier letter it geweld losbriek bûtendoar, foar alle ruten en doarren, helle se har beide dochters út 'e keamer en makke harren in bunker yn 'e lytse sliepkeamer sûnder ruten. Trijeresom sieten se op it platte bêd en hearden de gûlende lûden fan geile manlju, sûnder dat se ferstiene wêr't it oer gie, sûnder de bewegings te sjen dy't de lytse jonges al makken nei harren heit.

In lyts en hast fredich eilân mids stoarmen fan begearte en net te bedimjen langst.

Yn 'e foarnacht joegen se har del, lykas oars. It mâltjirgjen wie saksearre en de heit prate der net oer dat er syn dochters oanbean hie foar hokker priis dan ek. ‘Myn dóchters kinne jim krije,’ hie er roppen. ‘Gjin man hat noch oer harren west.’

En no rûn er bûten de stêd, wiif en fammen by de hân, de beide manlju fansiden, as in kordon. Foarút, foarút. Ut de baarnende stêd wei.

‘Net efterom sjen. Wy binne kommen om dizze stêd út te roegjen.’

[p. 231]

Har eagen hiene grut fan eangst west.

‘En wy?’

‘Wy nimme jim mei. Jim sille allinne oerlibje. De rest giet der oan. Mar sjoch net efterom nei it fjoer en de swevel dy't troch de stêd jeie sille. Dat docht jim de dea.’

En no rint se bûten de stêd, de mem mei har twa fammen en se heart de minsken efter har razen yn de gloede-reade nacht. As in skroeiende golf jaget de needgjalp efter har oan. Se hat oanstriid en sjoch om. De oaren skuorre har mei. De manlju raze: ‘Sjoch net om! Sjoch net om!’

Dan heart se mids alle gekjirm it lûd fan in mem mei in bernewein. It ratteljen fan de âld wein is amper te hearren, mar it komt tichterby, de mem draaft om dea. No heart se ek it lytse bern gûlen en heel even sjocht se har famkes foar har, neaken en blank by it waskjen. Se heart de mem razen: ‘Nim har mei! Nim myn famke mei! Lit myn bern libje!’

‘Mem moat trochrinne! Mem moat foar har sjen!’ raze de dochters en skuorre har mei.

Yn har memmehert spriek allinne gefoel. Se hie gjin kar, in bern is op 'e wrâld om te libjen. It gie bûten har ferstân om dat se har omdraaide. Se die it om't se net oars koe.

De oaren draafden troch. Twa fammen en in heit, op 'e râne fan in wrâld oan 'e ein fan syn dagen

Gjin punt hjir lit it ferhaal net út wêze, lit der gjin ein komme oan dit stik, oan dit libben

Der wiene ris twa susters dy't gjin man krije koene. Net om't se ûnsjoch wiene of om reden dat se gjin man lije mochten; dizze twa froulju hiene it lok hân en oerlibje mei harren heit de ein fan 'e wrâld. By tafal en sa frjemd, dat it gjin doel hat en helje dat ferhaal hjir wer op. Men soe tinke se binne bliid, mei syn trijen. Mar in wrâld ornearre om te stjerren, is net folle fleur mear oan. Boppedat, dizze fammen namen harren ferline mei, de fleur fan destiids, it oantinken oan 'e feint dy't se hiene en alles wat in jongfaam bedreamt at se noch foar it libben stiet. De iene fan dy twa susters hie dat slim oer har: weromtinke oan har feint, dy't lykas alle oaren sa kjel om it libben kaam. Dan seach se harsels as mem. Want dat is de bestimming fan in frou.

Jûns dronken dy trije mei nocht fan 'e wyn dy't se mei in bulte lijen en gâns primityf sels makke hiene, fan de seldsume fruchten dy't noch waachse woene. Benammen foar de âld man wie it in freugde en sit sa mei syn trijen byinoar. Se neamden him de ‘âld man’, hoewol't er noch

[p. 232]

mar yn 'e fyftich wie. Tritich jier lyn hie er harren al op 'e wrâld set en no't in fan God ferlitten lân harren wrâld wie, no waard er hurd âld yn harren eagen. ‘Hy is yn ein’, seine se, ‘hy makket it net lang mear.’

Dat sei de âldste, de kreaste, dy't altyd sa sljocht nei manlju west hie. ‘Witst wat,’ sei se tsjin har suster, de klienere, dy't gauris op harsels siet en sa weemoedich wêze koe, ‘wy boarne him dronken. At wy jûn foar de tinte sitte en it is waarm en hy wurdt wat sleauwich, dan moedigje wy him oan en drink troch.’

‘Wêrom?’ frege se.

‘Silst wol sjen.’

‘Wat bist fan doel?’ frege se.

‘Silst wol sjen.’

En doe't de jûn oer it nearzich keale lân foel, fan God en minske ferlitten, sieten se stil, foar de tinte en dronken harren wyn.

‘It smakket mar wer goed,’ sei er.

‘Heit moat it der mar goed fan nimme,’ sei de âldste. ‘Heit hat oars ek neat.’

‘En jim dan?’

Se seine net folle. Se stoarren it toarre, deade lânskip oer. Elk toch harres. De âldste dreamde oer hoe't it fiele soe om in man te begearen. In hite gloede baarnde yn har liif. Se beseach har heit en bereizgje him yn gedachten.

En doe't de âld man al wat fleuriger waard nei in glêsfol of wat, sei se, ‘it is hjir waarm, wy kinne better wat klean út dwaan.’

Sa fuorre se him troch en aaide him de holle mei fluenske lûden oer simmer en nocht. En har suster seach ta en ek sy waard bewuolle yn it web fan de hertstocht.

Doe kaam de sliep oer him, dêr't se op wachte hie. En dwyl fan begearte streake se de roede oant einlik har lichem as in hynst op him sittend, mei lijen en switten tagonklik waard. Hy kroande wat, de holle hinne en wer giseljend as in dwylsinnich bern.

It slagge te'n lêsten. Se fage har skamte ôf en sei tsjin har suster: ‘no do.’ In bern allinne stjert de wrâld likegoed fan út. Twa moatte der komme, in man en in frou, om ús net nammeleas stjerre te litten. Us heit hat ús makke as plicht foar de wrâld oer en no moatte wy, al soe it syn dea dwaan. Want wat west hat, hat west. No fierder.’

Yn 'e iere moam slagge it nochris, freugde wie der net by. En doe't se har suster yn 'e earmen naam, de jongere dy't yn ien nacht hurd âlder wurden wie, gûlden se fan blidens. Want libben is mear as de leafde en dy't de dea keare wol siket de striid.

[p. 233]

Sa joech er har bern, ûnbewitten. Sa einge er syn bestean.

Sa kin it de minske gean.

Wêrom
in ein
oan dit ferhaal
Wêrom
in punt
der efter