Trotwaer. Jaargang 16

[p. 54]

Geart fan der Mear
It ûnfermogen fan it wurd

Oer: Sybe Krol, Korrektyf
Koperative Utjowerij, Boalsert 1983.

Der is net folle aardichheid oan om in besprek te skriuwen fan in dichtbundel dêr't je gjin aardichheid oan hawwe, en dat is it gefal mei disse bondel. Dêr soe ik it bij litte kinne, mar ik bin no ienris frege om in besprek te skriuwen, ik ha ja sein, en dan kinne jo it gat der net mear útwine. Sadwaande. Boppedat, der is dan dochs mar wer de útdaging (foar jesels) om út te sykjen wêr't je oardiel op basearre is, of alteast wát je no net moai fine.

De foamaamste thémas binne nei alle gedachten de frjemdens en de iensumheid, de ûnmacht ta kommunikaasje, it sykjen om kontakt en de ûnmacht fan de taal as uteringsmiddel en as isolaasjetrochbrekker. Op side 19 seit de dichter dat er de taal te abstrakt sprekt, en dêr binne wij dan al bij it kearnprobleem, liket mij ta, fan dit boek. At in part fan de thematyk de ûnmacht fan de taal ta kommunikaasje is, dan sil de dichter dy ûnmacht dochs mar dichterlik stal jaan moatte troch dy ûnmacht te demonstrearjen op in dichterlik adekwate menier. En dat lêste is it him no krekt fansels, want dat hâldt yn dat, nei de lêzer ta alteast, dy taal krekt net ûnmachtich wêze moat ta kommunikaasje. In bekende paradoks. De ûnmacht fan de taal kin allinne mar dichterlik demonstrearre wurde at dy taal sa adekwaat mooglik brûkt wurdt, en dus is dan dy taal wer net ûnmachtich. Yn disse bondel wurdt neffens mij dy ûnmacht demonstrearre op in ûnmachtige menier en op in dichterlik mislearre menier. It is in bekend dichterlik klysjee, dat wurden net genôch binne om te sizzen wat je fiele en bedoele. Dat kin wier wêze, mar it is dochs faak it gefal dat dichters deryn slagje om de djippere wrâld achter de wurden ûnder de wiele wei te heljen en alteast te suggerearjen. Yn disse bondel wurdt der in protte sein dat, en wurdt der in bulte praat oer, mar nearne wurdt dichterlik konkreet makke wêr't de taal ûnmachtich ta is, en wat der oan kontakt mislearret. Lês dit ris:

‘mar dizze semantyk

[p. 55]

 

bestiet net mear

 

mediamyk

 

hein ik in swak signaal

 

dat him yn taal

 

net stalle lit’ (s. 44)

Oarssein, de dichter is it kontakt kwyt mei syn eardere twillingbroer (sj. s. 26-41 mei de Deensk-Fryske syklus twillingen), mar der is dochs noch in soarte fan kontakt, al lit him dat yn taal net stalle. Bij dy meidieling lit de dichter it dan, en mei dat ekskús. Mar dat nimt de lêzer fansels net.

Tajûn, der wurdt op ûnderskate plakken besocht wat djipperlizzends te suggerearjen. Sa is it brûken fan frjemde wurden yn korrektyf(!) opfallend. Dat liket op in besykjen wat mear oan te tsjutten, mar it bliuwt bij in besykjen, it wurket net. Nim it earste gedicht op s. 5. Dêr seit de dichter earst dat er ‘mei frjemde gisels / yn 'e tonge’ praat, en dêrnei dat er him der oer fernuveret dat ‘oaren / sinnich petear / ta wjerwurd jouwe’ - dan:

‘sa wurdt de dwylsin
neutralisearre:
kuratyf
profylaktysk’

It is mij met sa dúdlik oft dy lêste twa wurden no as adjectiva of as adverbia opfette wurde moatte, mar dat is net sa wichtich. Al wichtich is neffens mij dat der in tsjinspraak liket te sitten yn dy lêste wurden.

Dat ‘kuratyf’ slacht op it genêzen achterôf, mar ‘profylaktysk’ op it foarkommen. Mar kin in sykte, of ‘dwylsin’ om myn part, tagelyk genêzen én foarkommen wurde? Is it dan noch wol dwylsin? Of hâlde dat foarkommen foarôf en dat genêzen achterôf inoar yn lykwicht, fandêr dan dat ‘neutralisearre’? En, at oaren ‘sinnich’ (sinfol? ferstannich?) petear ta wjerwurd jouwe, is der dan net earder sprake fan slagge kommunikaasje, sadat dan wer dat wurd ‘dwylsin’ ûnbegryplik wurdt?

In oar beswier jilelt de byldspraak, dy't soms ûngelokkich oandocht en faker wat klysjeemjittichs oer him hat. Yn beide getallen slagget de byldspraak der dan net yn om djippere grûnen bleat te lizzen. Earst in foarbyld fan it earste. Op side 9 neamt de dichter in fers in ‘brevet fan ûnfermogen’, want der is neat dat minder noeget om de ‘kearn / fan langst en lok / te heinen yn in wurd’, en dan fart de dichter sa fuort:

[p. 56]

 

‘mar

 

 

 

der is twang

 

in lytse selsstannige

 

te krap behuze

 

yn syn tsjuster hûs

 

ûnder tsjerkhôfsbeammen

 

siket romte’

Der is hjir gjin reden om oan selsspot te tinken, leau ik, want dêr jout de fierdere wurdkar gjin oanlieding ta (mei syn ‘langst’ en ‘lok’, en syn ‘tsjerkhôfsbeammen’). Hie dy selsspot der al west, dan hie dat byld fan dy lytse selsstannige net ûnaardich west en foar komysk effekt soargje kinnen. Der is nammers yn 'e hiele bondel net folle te fernimmen fan selsrelativearring, mar dêr kom ik noch op. Sa't it der no hinne leit, docht dy byldspraak mij no komyk oan, mar dan yn dy sin dat it net past bij de ynhâld fan it fers. Sa past in rûne stôk ek net yn in fjouwerkant gat.

En dan dat wat ik as klysjeemjittich oanfiel. Ik sil hjir inkelde foarbylden neamme, net allegear needsaaklikerwize mei byldspraak.

‘de jûn kaam ús temjitte
- lang en ljocht -
wy dronken elkoar hifkjend ta
hast sûnder wurden
mei namste mear ûnthjit’ (s. 12)

Dat grutte ûnthjit achter inkelde wurden ûndergean ik hjir as klysjeeerich.

‘do belichemst myn ferwachtingen
en lústerst dyn easken
dy't ik begryp as útnoegingen
optlêst ferdwynt de grins
en de rivier floeit út yn it estuarium’ (s. 29)

Dat grinzen weifalle kinne en dat rivieren yn 'e see of oaseaan floeie kinne, is in bekend gegeven. De ferfanging fan it bekende troch it ûnbekendere ‘estuarium’ rêdt de boel hjir net. Begryp mij goed, ik wol hjir net

[p. 57]

pleitsje foar folsleine originelens. Soks is suver ûnmooglik. Ik pleitsje al foar in fris en funksjoneel brûken fan âlde gegevens. It is de bedoeling fan byldspraak dat der dingen sein wurde dy't yn it normale, gongbere taalgebrûk net sa sein wurde kinne. Mar it is mei oerlevere byldspraak sa, dat it net mear as sadanich ûndergongen wurdt: it is yn wêzen normaal, a-metafoarysk, wurden. Dat hat de dichter oanfield, dêrfandinne dat ‘estuarium’, dat noch wat nijs tafoegje wol, mar yn wêzen neat oars is as it iene wurd troch it oare te ferfangen.

As lêste foarbyld inkelde rigels op side 31:

‘ik beskôgje dizze wurden
as in liet
de wurden binne earmtlik
mar de meldij
is betsjoenend
en ekstatysk’

Betsjoenend en ekstatysk: kommintaar liket mij hjir fierder oerstallich.

Ik soe fansels noch inkelde wurden wije kinne oan it feit dat de syklus twillingen yn twa talen (Deensk en Frysk) ôfprinte is, en dat dat fan mij net hoegd hie. Foar wa't gjin Deensk kin, hat dat gjin sin. Foar wa't al Deensk kin, hat dat likemin folle doel. Ommers, de hiele syklus is frij ienfâldich fan taal en net slim oer te setten (Fan it Deensk yn it Frysk, nim ik oan, want it Deensk stiet lofts printe), sadat in wurdlike oersetting folstean koe, ek al omt rym en metrum ûntbrekke. Ik wol lykwols wol tajaan, dat oaren it faaks wol nijsgjirrich fine kinne om fersen yn twa talen fan ien en deselde skriuwer te lêzen.

Mar ik woe leaver ta beslút op in pear oare dingen komme. Earst de wurdkar. Wat moat ik mei bijg. ‘trochloftich djoeien / wylst de imer song’ (s. 17)? Of mei taal dy't wyt en blau is ‘as loft en wolken / trochloftich lústere heech oer jim doarp’ (s. 19)? Wa't in bytsje thús is yn 'e Fryske literatuer wit dat wij Friezen in trochloftich folk binne fan in âlde namme, mar wat moatte wij mei dat wurd hjirre, en is it net tefolle besmet mei syn ferline om noch gaadlik te wêzen foar dichterlik gebrûk op disse menier? En wat betsjut it hjirre? En dan dat dichterlik leed dat op guon plakken mear en op guon plakken minder, mar dochs it hiele boek troch, sa iepen en bleat foar ús étalearre wurdt. Ik bin op himsels net tsjin op in persoanlike, ja sels passionearre, oanwêzigens fan de skriuwer yn syn teksten. Ik bin sels fan miening dat yn 'e Fryske dichtkeunst de

[p. 58]

skriuwer faak tefolle ôfwêzich is, of yn alle getallen te frijbliuwend oanwêzich is, en him net genôch bleat doart te jaan. Fryske dichters doare net genôch. Wat dat lêste oangiet, haw ik net sa folle krityk op disse dichter. Mar der is noch wat oars. Dit dichtsjen yn korrektyf bliuwt yn it persoanlike hingjen, en dat is foar mij ál in punt fan krityk. Lit ús earlik wêze: eigentlik kin de persoan fan de dichter ús bij it lêzen fan in bondel gjin fluit skille. Ferstean mij net ferkeard. Der is, lit ús sizze, in man X fan fleis en bloed, en dy man is tagelyk dichter. Der is ek in man Y fan fleis en bloed, en dy man is tagelyk lêzer. Man Y kin bêst ynteressearre wêze yn man X en meifiele wat er ûndergiet. Mar dat is dan de persoanlike bining. De relaasje tusken lêzer Y en dichter X is in oarenien. Iêzer Y is ynteressearre yn wat skriuwer/dichter X te sizzen hat, en dat is mear as it klearebare persoanlike fan man X. Dichter X heart út te stigen boppe it persoanlike fan man X, hij moat algemiener boadskip hawwe. En dat mis ik yn korrektyf. As lêzer docht it skriemen en it leed en de langst yn disse bondel mij hielendal neat. Ik wit wat mear oer de dichterspersoan dy't hjir nei foaren komt. Mar ik wit neat mear oer mijsels of oer de minske wat mear yn it algemien. Ik haw oan it begjin sein, dat ien fan 'e théma's fan dit boekje de ûnmacht ta kommunikaasje is, en it mislearre kontakt mei de oar. Yn safier is korrektyf de earlike yllustraasje fan dat théma: de dichter hat gjin oplossing fine kinnen foar de niis al neamde paradoks tusken it théma fan de ûnmacht fan de taal, én it tagelyk besykjen om dat théma fia in bondel oan in lêzer oer te dragen. Yn dat opsicht is korrektyf in fuortsetting fan fossyl fan fjûr, mar noch gjin ferbettering.