Trotwaer. Jaargang 15

[p. 177]

Sybren Sybrandy
Irony en patétyk

Anne Wadman, Yn Adams harnas (roman)
Friese Pers, Ljouwert 1982, priis f 22,90

It nije boek fan Wadman is neffens himsels yn in ynterview mei Steven Sterk yn De Nije (29-10-1982) ‘miskyn in mylpeal’. It markearret yn alle gefallen in nije perioade fan literêre aktiviteiten fan Wadman, nei jierren fan drok besteld wêzen mei it wurk as haaddosint Nederlânsk by de learareoplieding Ubbo Emmius. Foarm en ynhâld beide fan it boek biede in tal nijsgjirrige punten om te besjen.

Neffens it omslach ha wy te krijen mei in ‘twa-spoareferhaal’. It earste spoar beskriuwt wat de haadpersoan, Beek jr., belibbet fan it momint ôf dat him meidield wurdt dat syn heit, de minister-presidint, stoarn is yn it hûs (en it bêd) fan in hoer, oant it momint dat der in coup pleegd wurdt troch it leger. Dit earste spoar foarmje eins de mémoires dy't Beek jr. skriuwt yn it tiidsferrin fan it twadde spoar, dat rint fan it momint dat Beek jr. krekt nei de coup finzen sit oant it momint dat it leger de oanfal ynset op de yn opstân kommen bewenners fan it konsintraasjekamp dêr't ek Beek jr. ta heart.

De mémoires binne - lykas men ferwachtsje kin - skreaun yn de doetiid, it twadde spoar yn de notiid. Yn dit twadde spoar tsjut de haadpersoan, de inplisite skriuwer, himsels oan mei ‘ik’. De mémoires fan it earste spoar binne lykwols skreaun yn de twadde persoan, yn in soarte fan dialooch fan de ik-figuer mei himsels. Beide spoaren binne yn haadstikken ûnderferdield dy't allinnich mei nûmers oantsjutten binne. Der is net in regelmjittige ôfwikseling fan haadstikken út de beide spoaren; gauris krije wy twa haadstikken efterinoar fan itselde spoar, ienris sels trije (51-53).

Sa skematysk as ik it hjir foarstel (earste spoar twadde persoan/doetiid; twadde spoar earste persoan/notiid) is it yn werklikheid fansels net altyd. As sa'n skema der ienkear by de lêzer yn sit, kin de skriuwer it ek wer trochbrekke en sa ferskillende mooglikheden ûndersykje. De twa spoaren binne byg. gaadlik foar seisrefleksje; wylst de skriuwer dwaande is mei it skriuwen oan syn mémoires, kin er ek beskriuwe hoe't dat skriuwen yn syn wurken giet en hoe't er no ûnder de lotgefallen fan doe stiet.

Yn it earste haadstik wurdt de lêzer fuort al konfrontearre - binnen ien en itselde haadstik - mei de beide spoaren; it begjint mei de yntroduksje

[p. 178]

fan Johnny Frank, de souteneur fan Lea Ross (s.7). ‘Yn dy tiid al rûnst, mear út in soarte fan oermoed of miskien byleauwe as út echte foarsoarch, mei in lytse browning yn 'e bûse, dy't se dy letter, noait brûkt, ôfnommen hawwe en dy't sûnder mis in plakje ynnimme sil yn dyn akte fan beskuldiging, as dy -. Hjir moast ik myn skriuwen ôfbrekke, net foar in ferhoar diskear, mar foar de KRANTE’..(s.8). ‘(...) as dy oait ta stân komt. Mar do fieldest dy yntuïtyf feilich, (...)’ (s.11).

Fuort wurdt ek dúdlik makke (yn haadstik 3) dat dizze foarm fan de roman goed past by it karakter fan de haadpersoan: ‘Myn wat skôgerige, sekondaire natoer hat it wjersin yn direkte emoasjes, kart en priuwt op in ôfstân - dat ik mysels mei “do” oansprek is al in oanwizing dêrfan’ (s.18).

In goed foarbyld fan de selsrefleksje is ek te finen op s. 159 (mei ‘ik’ en ‘dyn’ yn ien rigel nêstinoar): ‘Ik stel my dyn gedachte-spinsels fan dy nacht no efterôf fierste folle oardere foar. (...) Tochst: myn God, nim ris oan datst siik wurdst (...)’.

Ek op s. 161 reitsje de beide spoaren inoar: ‘Fieldest it trouwe revolverke yn dyn rjochter broeksbûse, ûnder de bûsdoek bedobbe. It wie noait, en is ek noch noait, teminsten troch my, brûkt’.

(De haadstikken fan de beide spoaren binne net troch sinnen mei dûbelde betsjutting - à la Van der Leest yn syn Hertenfrou en Skoppenboer - meilnoar ferbûn. De oergong fan haadstik 54 nei 55 is tink tafal).

Ik ha niis beweard dat de foarm sa goed past by it karakter fan de haadpersoan dy't eins mear taskôger is as de figuer dêr't alles om draait (s.140): ‘Bist eigentlik in meditative taskôger, dû stiest wol op strjitte dêr't de dingen barre, mar dan op it trottoir, in eintsje fansiden en in bytsje heger’, seit in kampgenoat). It is lykwols mar de fraach oft sa'n haadpersoan - hoe tige oft it karakter my ek oanstiet - no wol sa gaadlik is om in roman op te bouwen. Yn it ynterview yn De Nije seit Wadman sels op de fraach werom't it boek net earder publisearre is (it is al yn 1968/69 skreaun): ‘yn dy tiid hienen se nammentlik de haadpersoanen leaver wat krêftiger wylst it yn dit boek net in krêftich figuer is. It is gjin held’. Ik kin my dit beswier wol yntinke, al is it mines net. Op himsels hoecht sa'n meditative taskôger as haadpersoan noch gjin probleem te wêzen; der binne genôch foarbylden fan it tsjinoerstelde. Mar ek de oare persoanen yn dit boek binne net ta tige útsprutsen karakters mei in grut plak yn it barren útgroeid. Dit jildt foar de figuer fan de heit, Beek sr., dy't al dea is as it boek begjint, mar likegoed foar de politike freonen, de compagnon, de kampgenoaten, de mem of de eks-frou fan Beek jr.

Yn dit ferbân hat ek it typyske brûken fan de twadde persoan neidielen, omt dy sa ticht leit by it (yn it hollânsk wat kolokwiale) brûken fan ‘je’ foar ‘men’. Benammen as it om mear algemiene skôgingen giet kinne je

[p. 179]

foar do = de haadpersoan ek do = men lêze, en de haadpersoan wurdt dan foar it gefoel fan de lêzer alhiel wei.

De ôfwikseling fan de haadstikken yn de beide spoaren hat behalven de nijsgjirrige wikselwurkingen dy't ik neamd ha, ek neidielen yn: sa'n ôfwikseling kin neffens de teory de spanning opfiere trochdat de ôntknoping noch efkes útsteld wurdt mar ek de spanning krekt teneate dwaan trochdat de lêzer hyltyd út it ferhaal rekket. Yn it earste part fan it boek is dit lêste neffens my it gefal; earst yn it twadde part fan it boek nimt de spanning oer beide boegen ta (Gen Goosse, in journalist, komt op it spoar fan de wiere tadracht fan de dea fan Beek sr., en tagelyk feroaret yn it kamp troch in ynsidint mei de kampkommandant foar Beek jr. it kalme libben dêr). It effekt yn it iene spoar fersterket dat yn it oare. (Haadstik 45 fan de yn totaal 77: ‘De spanning fan it skriuwen, no't ik tichte by it dramatysk hichte- en djiptepunt kom, (...)’ s. 144).

Gearfetsjend kinst sizze dat de lêzer yn it earste part fan it boek mei de haadpersoan in soarte fan meditative lêzer wêze moat, wol er oan it lêzen bliuwe, wylst er him earst yn it twadde part fan it boek meinommen fiele kin troch de spanning fan it barren dat nei de klimaks rint.

Dat meditearjen oan de hân fan Wadman sil dan yn it foarste plak gean oer polityk, want de haadpersoan is politikus en it boek spilet op in dramatysk punt yn de politike ûntwikkeling fan in tinkbyldich Europeesk lân. Benammen haadstik 8,17 en 22 binne yn dit ferbân fan belang. Yn it ynterview yn De Nije fertelt Wadman dat er foar de ferhâlding tusken de âlde en de jonge politikus de âlde en de jonge De Gaay Fortman foar eagen hie en foar de ideeën fan de haadpersoan de partij fan Jan Terlouw, ‘in reedlike partij dy't net wit wat se wolle’. Yn feite is it sa dat de haadpersoan it radikalisme fan syn jonge jierren no feroardielet en it ûnberoaid achtet. ‘Der bleau yn de praktyk neat oars oer as wat nifelje oan de maatskippij, oan de fêstige struktueren, en dat ûnderskate jim net fan de sosialisten (Den Uyt syn smalle marges, s.s.) en amper fan dyn heite partij’ (s.57).

Yn it ynterview docht bliken dat Wadman de politike oplossing ek net wit (mar hy wurdt der ek net foar betelle), en ek syn haadpersoan wit dat hy nearne by heart, as er konfrontearre wurdt mei it publyk, earne ûnderweis yn de stêd: ‘Wist dit publyk it ûnderskied tusken klassehaat en de rol fan swijende mearderheid? Mar it gefolch fan dit alles: dyn plak wie nearne. In leech plak. Wiest ôfkard foar de tsjinst’ (s.171).

De roman is dan wol polityk-maatskiplik rjochte, mar it is dus gjin roman mei in boadskip, as wy nei de haadpersoan sjogge. Wol jouwe de analyses fan de tastân oanwizings: it gefaar fan it machtsvacuum dat it leger graach opfollet, as de polityk der net út liket te kommen, it gefaar fan te

[p. 180]

min ienheid by lofts (reden - neffens it ynterview yn De Nije - om it boek oan Theun de Vries op te dragen). Ek de benearjende ûnferskillichheid fan de wrâldopiny foar de diktatuer oer, dy't ommers stabiliteit biedt en in tastân fan oarder garandearret, wurdt signalearre (s. 165). Gelegenheid foar iroanyske beskriuwingen jout de rjochtse diktatuer dy't fansels ek fuort begjint mei in aksje foar Nije Seedlikheid (krekt Van Agt syn etysk reveil, s.s.) genôch. (Je kinne je yntinke dat Wadman hjir swierrichheden hie mei it frysk; ditsoarte stoffe is sa noch net faak behannele).

Fierder wurdt der meditearre oer it skriuwen. Net allinne yn de foarm fan de refleksje fanút it iene spoar oer wat der bart yn it oare, lykas al neamd. Ek wol binnen ien haadstik, byg. yn haadstik 24, dêr't de skriuwende haadpersoan him ynienen bewust wurdt fan de stilswijende ôfspraken tusken skriuwer en lêzer: ‘In roman is in roman, en de lêzer moat by foarrie mar oannimme dat it sa west hat en net oars. Dat in sprekker him noait fersint en noait in fout makket tsjin bygelyks de sinsstruktuer. Ik, dy't besykje de feiten te efterheljen út in noch tichteby lizzend stik ferline, sil my allicht likegoed oan ferienfâldiging en ferfalsking skuldich meitsje. It is net foar neat dat ik prebearje fan myn ferslach in soarte dialooch-mei-myseis te meitsjen. Fiksy of non-fiksy?’ (s.80). Mei in kampgenoat, de dichter A., hâldt Beek jr. ek mannich petear oer literatuer (s.139 byg.) en it komt yn it kamp sels ta foarlêshappenings fan in troch Beek jr. skreaune midsieuske ridderroman, al hellet it it dan noch net by St. Michielsgestel.

Yn de twadde helte fan de roman nimt - lykas sein - de spanning ta: de politike ûnrest wurdt hyltyd grutter en Beek jr. komt mear yn 'e knipe te sitten by syn krewearjen om syn heite dea geheim te hâlden (spoar ien) en yn it kamp is der de konfrontasje mei de kampkommandant, de ferwidering fan de kampgenoaten en letter de plannen foar de opstân (spoar twa). Dochs wurdt de spanning soms ek wer ynienen mei irony ôfswakke. Sa byg. by it ynsidint mei de kampkommandant nei oanlieding fan de ridderroman. Beek jr. wurdt mei in karwats aardich tramtearre, en dan stiet der: ‘By al myn pine koe ik it laitsjen amper litte, (...) (s.174), of op s.190: ‘No ja, hast noait fij west fan in stikje patétyk’.

Eins sitte de lêste scenes dy't nei de klimaks liede, fol irony, as wy ús yntinke hoe't Beek jr, dy't krekt troch de Presidint fan de republyk oansocht is foar minister-presidint fan in te foarmjen need-kabinet, de histoaryske parlemintssitting dêr't dit útstel behannele wurdt, foar de radio beharket yn it selskip fan de lju dy't him op dit momint it neist binne, ntl. de hoer (en sa stadich oan freondinne) Lea Ross en dy har be-

[p. 181]

skermer Johnny Frank. Dy sil him efkes letter ek trou begeliede op syn wei nei it parlemintsgebou, as er lang om let dochs oanfielt dat er der by heart te wêzen. Oer de radio heart Beek jr. ynienen, as der yn it parlemint fan alle kanten trochinoar raasd wurdt nei de oankundiging fan syn heite dea, ‘stoarn yn it harnas’, út de mannichte in hystearysk froulju'slûd, dúdlik fersteanber: ‘Yn Adams harnas! Yn Adams harnas!’, de iennichste taspiling yn it boek op de titel, mei in fariaasje op it kostuum dat Beck sr. oan hie doe't er fan syn soan fûn waard by Lea Ross yn 'e hûs. Yn it ynterview yn De Nije seit Wadman dat er yn it midden lit oft de haadpersoan no homofyl is of net. ‘Dat mei de lêzer útmeitsje’. Faaks kin ik helpe troch noch in tredde mooglikheid te suggerearjen: de haadpersoan hat net folle ferlet fan seks, is earder a- as bi-seksueel, lit stean homo-seksueel. Yn it kamp tinkt Beek jr. mear as west hat oan Noara, de frou der't er fan skieden is. ‘Myn eigen need yn it seksuële is nammers wol oer te kommen. Ik haw ek yn dat stik altyd sunichjes libbe - Noara stiek my der bytiden de gek mei oan’ (s.146). Yn it folgjende haadstik wurdt dan troch de journalist Ben Goosse suggerearre dat de skieding taskreaun wurdt moat oan Beek jr. syn homofily. Dy wurdt razend, want ‘je wolle as je blank binne leaver gjin neger neamd wurdt, (...) En dan leit it by dij noch justjes subtiler. Net alle negers binne pikswart’ (s.149). Sa wurde der op mear punten yn it boek oanwizings dellein yn de rjochting fan de homofily, mar de homofile kampkommandant is no just net de grutte ferlieder dy't in ferheftige hertstocht - as Beek der al ta by steat wêze soe - yn him wekker roppe kin. Hy giet mei Lea Ross in relaasje oan en krijt fan har te hearren dat er in soad op syn heit liket, ‘Ek as bêdgenoat’ (s.171). As er by Lea is, moat er dochs oan Noara tinke; dy krijt dan ek in haadstik foar harsels ta oantinken (64). Op it lêste momint heart er - suver wer wat patétysk - oer de radio yn it kamp de oprop oan de opstannelingen om har oer te jaan, foarlêzen troch Noara, ‘de nije nijslêzeres fan it rezjym. Hat se my ferret of hat se my rede wollen? En ik tink oan Lea Ross dy't neaken efterbleau doe't se my fuortsleepten. (..) Is se my trou bleaun? Ik haw in holle fol oantinkens oan in ûnbelangryk, sunichjes beheard libben, dat net iens sa'n soad ûnder de midsmjitte bleau’ (s.238, it slot). Hjir brekt wer de irony troch dy't yn it boek oan de iene kant soms foar tefolle relativearring soarget, mar dy't oan de oare kant de haadpersoan - mei syn wjersin yn direkte emoasjes - op fuotten hâldt. ‘Irony is de bêste foarm fan selsrespekt’ (s.164).

Is dit boek no wier in mylpeal? De úteinlike wurdearring hinget ôf fan de ferwachtings fan de lêzer en fan wat men fan de skriuwer ferwachtsje mei. De lêzer dy't fan Wadman in politike thriller ferwachtet, gaadlik foar in reinige fekânsjerite, is frijhwat ûnnoazel. Wadman biedt fansels

[p. 182]

stevige(r) kost, sawol yn de fernimstige struktuer as yn de breed útwurke politike eftergrûn. As de basis der ien kear leit, kin it ferhaal him ûntjaan nei it hichtepunt, of better sein de beide hichtepunten, oan it slot. De ferskillende eleminten foarmje neffens myn oardiel in goed ôfwoegen gehiel. Allyksa is de haadpersoan mei syn twifel en irony, lykas Wadman him stâl jout, my persoanlik leaver as in held dy't it striidtoaniel behearsket, of in anti-held dy't alles by de hannen om ôfbrekt.

Dat it boek gjin politike oplossing jout, hie ik ek net ferwachte. Ik tink net dat polityk engagemint op sa'n rjochtstreekse menier ta utering hoecht te kommen, lit stean dat it fia de pear tûzen lêzers fan sa'n roman effekt ha soe. Derfoar bin oare metoaden as de literêre. Wol fyn ik it fan belang dat troch de eagen fan de haadpersoan de slogans fan de swijende mearderheid en it hiele propaganda-apparaat fan de diktatuer te kyk set wurde. Propaganda hâldt it meastal net tsjin irony. Dat ik bin in tefreden lêzer fan Wadman.