Trotwaer. Jaargang 14

[p. 347]

Eppie Dam
En miende dat it frijheit wie

Berber (van der Geest) / En ik bin gien... (fersen)
Bosch & Keuning, Baarn en De Tille, Ljouwert 1982, priis f 12,50

By de fersen fan Berber van der Geest moat ik tinke oan sa'n legerke flinterguod & michjeboel, dat simmernachts oanhâldend oanfalt op it aldersuverste ljocht fan in bûtenlampe, as in sinne of in globe fan klearebare lok boppe de doar delhongen, dêr't it drok hinne en wer fleanende folkje-fan-tûzen-oan-en-ôffierwegen op ôfjage is en fan weromkomt, om bar sykjend om in plak en in hinnekommen, twifeljend tusken ljocht en tsjuster, sadat wjukken út selsbehâld oanienwei applaudisearje moatte. Yn Der binne fan dy dingen... (1975) oppenearre him al dúdlik de ynwindige striid tusken earne yn rêst wêze wolle en nearne in wente fine kinne, tusken stilstean wolle om op azem te kommen en reizgje om de siken achternei, tusken hjoed en it oare hjoed: ik en ik is twa. Hoewol't ek yn dy bondel it reizgjen en sykjen (kom lit ús net / wachtsje en / stilstean op tuskenstasjons / en skoandere ûren / forrinnewearje yn 't / wachtsjen op dingen / dy't ús troch de hannen glieden) it noch altyd wint fan de eagen slute / en alles oan my foarbygean litte, brekt it besef fan de doelleazens fan sa'n ivige reis yn En ik bin gien... hieltyd faker en ferheftiger troch. It skreppen fan in mins om ideeën fan frijheid en hege dreamen achternei, is ommers oars neat as it bokseljen achter tiid en feiten oan. De behyplikens fan sok skreppen krige yn it lêste fers fan de bondel fan 1975 al syn beslach:

sa ha 'k ek hjoed
wer achter hjoed
aandrafke
en miende dat it frijheit wie

In guodkeape útwei soe wêze it by wize fan himelfeart flechtsjen nei

[p. 348]

wrâldfrjemde en bûtenierdske kontreien, mar in loftkastiel / is myn wente net, en dat makket foar my de wearde út fan Berber har poëzij. It skynber optimisme giet net samar foarby oan de rejaliteit fan de minsklike eksistinsje, dy't net ophâldt mar begjint by ûnmacht en fergonklikens. Oan de oare kant wurdt it skynber pessimisme droegen troch hope. Yn it earste fers (úttocht) fan dizze nije bondel wurdt it drafkjen dan ek fuortset: en ik bin gien, want in einleas langstme twong, hoewol't de frage op paden allerwegen oerein bliuwt: hokker te gean? Faaks dat it antwurd leit yn de lêste rigels fan it fers dat lân (Der binne fan dy dingen...):

alle paden wol ik gean
en libje yn in delling fan frede

Dy beide rigels karakterisearje de twastridigens fan Berber har fersen: oan de iene kant it op 'en paad bliuwe wollen en oan de oare kant it ferlet fan in doel en bestimming oan de ein fan de reis. Der soe yn wêzen net iens sprake wêze fan twastridigens at it iene (it sykjen) automatysk Mede soe ta it oare (it finen), mar om't soks net it gefal is, bliuwt de dualiteit bestean, kinne de wjukken net rêste en jaget it iene fers it oare. It gefolch is ûndertusken al, dat al dy fersen deselde yntinsje ha en in poëzij foarmje fan gelikense thematyk, wat har leauweardigens en sizzenskrêft, nei myn idee, allinnich mar besterket. Op dit punt kin ik it dan ek net lykfine mei Alex Riemersma syn besprek fan Der binne fan dy dingen... (Trotwaer 76-1, side 370-374), dêr't hy yn seit dat de bondel ‘gjin gehiel’ is, mar winlik bestiet út ‘losse fersen, dy't eins ollineg meienwar te krijen hawwe, ómdot se fon deselde dichter makke binne.’ Yn suver alle fersen fyn ik deselde ûnrêst, twifel en spanning werom tusken twa wrâlden dy't net meiinoar te ferienjen binne, lykas dy fan de stêd en it lân, hjoed en juster, leafde en haat, nacht en dei, ja, sels tusken dy fan it iene ik en it oare.

It sa útinoar raffeljen en ôfsûnderlik beneamen fan ûnderskate tsjinstelings, lykas ik hjir dien ha, is trouwens nuodlik wurk, om't lêzendewei bliken docht dat de tsjinstellings meiinoar te krijen ha en yn feite deselde binne, of yn alle gefallen gearrinne yn de lêstneamde twaspjalt, nammentlik dy tusken it iene ik en it oare.

Men kin sizze: Yn it wurk fan Berber van der Geest wurdt de stêd frijwat swart-wyt, yn negative sin ôfset tsjin it lân, dat bytiden ôfskildere wurdt as in paradiis. Yn de earste bondel al is de stêd fol libben en bidroch en hja gounzet grouwélich. Yn de twadde bondel net oars:

[p. 349]

 

ik langje nei de rêst

 

dy't achter de stêd leit

 

nei it lân / sá grien / sá grien

 

nei it paad achterôf

 

de wjokslach fan einen

 

it hoarige lûd fan in ko

 

in útsliten hikke

 

om tiidleas te dreamen

 

yn de loft / sá blau / sá blau

 

 

 

hjir yn 'e stêd

 

hjir fljocht en draaft

 

in elk elkoar foarby

 

hjir is gjin tiid foar efkes lins

 

in stille pûst of smoutte

 

 

 

ik moat hjirwei

 

ik fiel it djip yn my

 

de stêd brekt my noch stikken

Op himsels besjoen is it fers in al te maklik en romantysk omearmkjen fan it griene lân en de blauwe loft, wylst it goar & it griis fan de stêd op ôfstan hoden wurde achter tsjokke muorren fan ferjitnis. Lykwols, yn it ljocht fan de hiele bondel, komme de saken, leau ik, dochs oars te lizzen. Ek it fûl begearde lân jout nammentlik net altyd wat der fan ferwachte wie, want at der ien plak is dêr't de fergonklikens fan it minsklik bestean ôfmetten wurde kin oan de natuer, dan is it dêr. Sa soe dus net it lân, mar de stêd it paradiis wêze dêr't de tiid oan foarbygiet en gjin fet op hat. De skieding stêd - lân nim ik dan ek net allinne letterlik; ik sjoch har ek yn it ljocht fan dy ‘oare’ tsjinstelling tusken hjoed en juster. My tinkt, de stêd en it lân fertsjinwurdigje hjir ek ferskillende stadia yn it bestean fan de mins, respektivelik de folwoeksenens en de bernejierren. Stêd en lân binne dan oars neat as de twa projeksjeskerms, dêr't links en rjochts de hurdens fan it libben en de, mei berne-eagen skôge, ydille fan it tsjindiel op projektearre wurde. Of neam se twa katalisators yn de geast fan de mins, dy't iderkear wer op de grins stiet fan de rejaliteit-fan-hjoed en de dream-fan-juster.

ik haw myn nocht fan dit doalen
troch godferlitten drokke oarden
yn 't sintrum fan de grutte stêd

ik wol werom nei wêr't ik boarte en bern wie
wêr't ik draafde en in mem te treasten hie

Mei de ferhâlding leafde - haat komt men by deselde twaspjalt út. Yn de

[p. 350]

bernejierren wie der in mem om te treasten, no is der de teloarstelling oer it hâlden en dragen fan meiminsken, dy't liede moat ta dizze bittere konklúzje: neam net te ier / in oar ta dyn freon.

It bestiet net oars, al dit hinne-en-wer-wjukjen tusken bernejierren en folwoeksenens skuort in mins in twaën, teminsten salang't er noch net by steat is en berikje in status fan folsleine folwoeksenens, at er dy al ea berikje kin, wêryn't gjin plak mear is foar hokker twaspjalten dan ek. Yn de poëzij fan Berber van der Geest draait dan ek suver alles om it gefjocht tusken twa ikken (myn twadde ik rint stadich út / en ik/ ik haw ferlern, bondel 1975). Dy fersen dêr't dat gefjocht eksplisyt yn utere wurdt, fyn ik har bêsten, en se bliuwe ek sa lang hingjen dat by my alle ‘oare’ fersen tsjin dy achtergrûn lêzen wurde wolle (in masker lit him maklik mjitte / laitsjend gûlend / hokker wolle jo?, bondel 1975). Ut de nije bondel twa fersen:

myn opperhûd dûnset springsonates
myn ûnderhûd in danse-macabre
en tusken opper-ûnderhûd sit ik
en wrot en wraam
'k moat ienris dochs de útwei fine?

'k bin op 'e flecht
en sykje om in stee
wêr't ik mysels net moetsje
in stee
sá yn it lykwicht boud
dat neat en nimmen my
fan bûtenôf tebroazelt

de twaspjalt dêr't ik no oan lij
dat wurdt nochris myn dea

skûlherne frege
wa makket my paadkundich?

De wittenskip net werom te kinnen, manifestearre him al yn de bondel fan 1975: ik húsmanje bûten mysels / en ik kin my net wer / yn ien en itselde / krûpyntsje biflappe. At it yndie om in fierdergeand proses nei folsleine folwoeksenens giet, of alteast fierhinne dy kant út, dan soe it my gjin nij dwaan at dy ‘útwei’ en dat ‘lykwicht’ fûn wurde kinne yn de fersen dy't Berber hooplik noch skriuwe en publisearje sil. Faaks wie dêr al in lyts oansetsje fan te finen yn Der binne fan dy dingen...

[p. 351]

ien

 

ik lit myn eagen mykje

 

om twa gedachten

 

yn ien to heinen

 

 

 

alle tûkelteammen stjerre ôf

 

heakken en eagen torane

 

ta in stip

 

dy't yn d' ivichheit útnaeit

It mei dúdlik wêze dat de poëzij fan Berber van der Geest my kwa thematyk wat te sizzen hat. Ik sis mei opsetsin ‘poëzij’ en net ‘fersen’, om't dit ryklik positive oardiel mear jildt foar it totaal as foar de ûnderskate fersen op harsels. Op in mannich (niis al neamde) útsûnderingen nei, kin ik net in soad fersen oanwize dy't my geweldich yn 'e besnijing ha fanwegen har treflike útfiering, want dêrfoar kom ik tefolle klisjees tsjin en is Berber my net sunich genôch mei wurden. Dat liket tsjinstridiger as dat it is, want de krêft fan dizze fersen leit foar my yn har ûnderlinge gearhing en yn de bydrage dy't se stik foar stik leverje oan it gehiel, as korreksjes & oanfollings op inoar en as farianten op itselde thema.

Ek de trije fersen dy't skreaun binne nei oanlieding fan skilderijen fan Meinte Walta (dy't de bondel trouwens in yslik skoalreiskelolly-kleurich omkaft meijûn hat) falle folslein binnen de thematyk. De skriuwster hat de skilder dus, nei alle gedachten, mei eigen eagen sjoen en dy dingen yn de skilderijen lein en der ek úthelle, dy't har sels dwaande hâlde. De keunst foar harsels sprekke litte? Dat kin mar heal en boppedat is it har bedoeling net, om't hja altyd skepen is troch in minsklik wêzen en dêrom rjocht hat op de persoanlike refleksje & ynterpretaasje fan in oar minsklik wêzen. Jan Dotinga hat yn syn Flaggen en tûkelteammen besocht en jou in wat objektivere werjefte fan oarmans keunstwurken troch mear te skriuwen fan de matearje út, mar it bliuwe lykwols dúdlik as syn eigen werkenbere bespegelingen, en sa heart it ek.

Foar in besprekker fan in bondel poëzij jildt fansels itselde. Dy poëzij foar harsels sprekke litte, jawis, mar sa gau't de pinne op it papier bedarret, rjochtsje har de wurden nei syn hân fan skriuwen en sels de typmesine, dochs in wûnder fan objektiviteit & uniformiteit, lit de brikken hingje nei de letterkombinaasjes dy't syn fingerseinen op in dei as hjoed foar it ferstân komme, want moarn is alles wer oars, lit stean at er ferhuzet. Behalven de wearde, is dat ek de betreklikens fan sa'n besprek. Ik sil der gau in datum ûnder sette en in plak.

(Polder, 25 april 1982)