Trotwaer. Jaargang 14

[p. 97]

Jan Dotinga
Yn alle silen mak...

Gerrit Visser/Finish (fersen)
Koperative Utjowerij, Boalsert 1981, priis f 15, -.

It bliuwt altyd wer in nijsgjirrich besykjen te beskriuwen wat in wurdskikking ta poëzij makket. Men is yn 'e wille en sis, dat foar elk gedicht wer in oare skôging jildt. Mar dan wol foar in gedicht. Dan is dus al útmakke dat in mennichje wurden of in mennichte wurden in gedicht is. Mar lit ik my der ris oan weagje sa yn 't algemien wat betingsten te neamen:

a.	Wat der stiet moat earlik wêze. Dat hoecht net te betsjutten dat wat der stiet objektyf wier is. Mar it moat yn syn bedoeling oprjocht wêze.
b.	It hoecht fan ynhâld en belibjen net origineel te wêzen. Der binne op 't lêst safolle generale gefoelens. Mar it moat wol oarspronkelik ferarbeide wêze.
c.	Oandwaning kin it net sûnder. Oars hat it skreaune gjin spanning en wurdt der neat oerbrocht yn it wêzen fan de harker of de lêzer. Sels as sa'n tekst de bedoeling hat de leechte te beskriuwen, moat troch wurdgebrûk en wurdbyld it ôfwêzich wêzen fan in ynderlik trochjûn wurde.
d.	Sûnder iepenheid kin it ek net. Dat jildt alderearst foar de makker fan it keunstwurk. Alle sintugen sille by him iepenstean moatte, nei bûten ta en nei binnen ta. Hy moat likegoed harkje nei wat bûten him is en in part fan him is, as sjen nei himsels, de bewegingen fan it moed waamimme, it wêrtroch en wêrom skôgje. Sa'n wurdrispinge moat tagong jaan. It gedicht moat iepen wêze nei de lêzer ta.
e.	Wat skreaun is, krekt en goed, hat ek te meitsjen mei yntuysje. In dichter is taalgefoelich. Hy moat oanfiele en miskien ek wol leare oan te fielen wannear en wêrdat er mei de taal wat wurde kin. ‘Poëzie is overal’, sei Karel Jonckheere, ja, mar dan foar de skriuwers as gehiel, tink ik. Net elke dichter kin alles mar nei him sels ta bringe, en nei de lê-

[p. 98]

	zers, yn taal. Dat is in kwestje fan oanfielen, en learen yn skea en skande, foargoed. Elke skriuwer is ek hjiryn syn eigen persoanlik ekspearimint. Dat ekspearimint wiist wol út oft de wei, in nijen, de goede is of net.
f.	Taal mei wol oer jin komme, mar dan moat der oardere, skifte wurde. Yn sok dwaande wêzen sil bliken dwaan oft fan taalbehearsking praat wurde kin. Taal moat dwaan wat de skriuwer wol en net oarsom. Lit der soks sawat as ynspiraasje wêze, faaks op in stuit in hiele wolk, de lêste kontrôle en by einsluten de ferantwurding hat en hâldt de dichter. Allinne as er him foar dy opdracht net weiwynt, kin syn wurk in keunstwurk wurde.
g.	Dan earst kin it gedicht twingend wêze. Sa, dat de lêzer der net foarwei kin. De wurden ferdwine net út syn gesichtsfjild. Yn syn ûnthâld driuwe brokstikken nei boppen. Troch wat syn sintugen waarnimme komt it fers him wer yn 't sin. Troch omgong mei de neisten ûntdekt er de omgong mei fersen. Sokke taal hat macht. Sokke taal skept nije minsken, oare wegen. Dêrom stiet tsjinoer it wurd fan de dictator, it wurd dat deadet, it wurd fan de dichter, it wurd dat libben makket. Mar fan taalmacht is allinne sprake, as der in duorjende, yntinsive omgong mei it wurd is. As der hieltyd wer wrotten en wraamd, mei de hiele hûd hate en leave, bidden en flokt, oardere en fersmiten, woegen en skifte wurdt. Dan en net earder lit de taal him yn syn macht sjen.
h.	In rymjend fers moat yn alle gefallen in sterk ritme ha. In kadâns kin it net sûnder. Fakentiids hat it frije fers likegoed in beskaat ritme, in fal en in top. Der binne ek gedichten, dy't it krekt hawwe moatte fan de skok, de stjit yn in pear wurden, yn inkelde sinnen, sûnder dat der fan in bepaald ritme sprutsen wurde kin. It binne de koarte, felle emoasjes, dy't hieltyd wer in oare gong fan it fers oproppe. Of it ûnregelmjittige sykheljen, in altemets registrearjen fan libben.

Yn 'e Skûlrige fan de Koperative Utjowerij is ferline jier oktober útkommen de bondel ‘Finish’, gedichten fan Gerrit Visser. It boekwurk sjocht der tige fersoarge út. Visser soarge sels foar omslach en lay-out. De fersen binne set yn in grut lettertype ‘foar dy't net (mear) sokke goeie eagen hat’, seit de achterflap. In initiatyf dat neifolging fertsjinnet; sa kinne ek folle mear bewenners fan ‘Servotel’ wat oan dizze poëtyske opstigings hawwe. Dy achterflap ferdútst ús ek wa't Gerrit Visser is. Spitich dat der safolle staveringsflaters yn dy ‘Bysluter (Al of net te lêzen foar 't gebrûk)’ steane. Dy ynformaasje is grif jûn omt Visser yn 'e Fryske skriuwerswrâld ûnbekend is. Dat seit er sels ek yn it iepeningsfers dat njonken in foto fan de see op 'e earste bledside ôfprinte stiet:

De brêning lûkt syn fûgels
nei 't wiete strân.

[p. 99]

It wurk fait yn fiif parten út inoar. Net neffens yndieling fan de dichter sels, mar nei persoanlike skôging. Alderearst de beskôgjende fersen, it kommintaar nei safolle jier. Fan elk part in pear foarbylden. Wa't ‘Finish’ lêst sil sizze: Sa sil it âlder wurden wol wêze. Mar de tragyk, in stadichoan hinnegean en ferstean, wurde te wiidweidich en mei in soad algemienheden beskreaun, sa dat it skreaune jin faak neat docht. De lêste strofe fan it titelfers is sa (side 7):

Het lijkt me alles slechts een droom:

het leven.
Het komen, Zijn en Gaan
vaak moeilijk.
Oók
't verstaan.
En tussen Start en Finish
is maar
even...

‘Goed Ark’ (side 34) hat foar myn gefoel wat treffends, al stiet der ien sin tefolle yn:

Dea, bist nei my
op kommende wei
dan lit ik dy
'k sil 't ek wol moatte,
oan gjin libben giest foarby
as freon yn hûs.

Mar, as 'k dy freegje mei:
kom mei goed ark
en boartsje net mei my
it spul fan kat en mûs.

Mei ‘ik sil 't ek wol moatte / oan gjin libben giest foarby’ keart de dichter de gong fan dit fers op. Ditsoarte breedsprakerichheid stiet faak sin en doel fan it wurk yn 'e wei.

In oar skift soe ik dat fan de oantinkens neame wolle. Foarfallen út 'e bernejierren en de ûnderwiistiid foarmje dit genre. Hjir slagget it de skriuwer folle better om sûnder tefolle omhalen in stikje ferline stal te jaan. Ut ‘Dreamen’ (side 26) it folgende fragmint:

Dè moaiste tiid fan 't hiele jier
wiene lykwols de wintermoannen,
as de ‘Godin’ lekker baarnde,
en juf, as hichtepunt fan 'e skoaldei
it lêste kertier ièn gaslampe opstiek,
wy, as piken om 'e klok, om har hinne sieten

[p. 100]

 

Ik bin in frjemde fûgel

 

yn dichterslân.

It is it lette debút fan in man dy't as ûnderwizer fan alles by de ein hân hat en ek fan alles koe. Hy joech net allinne les oan legere skoallen, hy wie ek de earste ûnderwiisman dy't him dwaande hood mei minhearrende bern.

Letter hat er byg. oan 'e Rykskweekskoalle yn Ljouwert lesjûn yn muzyk en tekenjen, mar ek yn hanne-arbeid, biology en logopedy. Yn syn frije tiid mocht er graach toanielspylje, sjonge en túntsje. As ik my net fersin hat de hear Visser yn 'e lette 40-er jierren wol meiwurke oan útfierings fan ‘Das Lied von der Glocke’ en ‘Die Jahreszeiten’ as solist, wêrby't alle learlingen fan de Kr. Mulo yn 'e Margaretha de Heerstrjitte te Ljouwert mei inoar in koar foarmen en mei it L(jouwter) O(rkest) F(erbân) as muzyk selsskip.

De hear Visser wie in warber man. In man dy't mei bern omspringe koe, in ûnderwizer in ieren en sinen en oer alle boegen. In tûzenpoat. Miskien komt de fraach by de lêzers op, wêrom't dat hjirre allegearre neamd wurde moat. It antwurd is dat it wurk dat hjir besprutsen wurdt alles te meitsjen hat mei dizze aktiviteiten. Dat it -yn-alle-silen-mak-wêzen- tagelyk in pree en in beheining is. Yn alle getallen jildt dat foar de bondel ‘Finish’. Ik sil dat mei inkelde foarbylden dúdlik meitsje.

De dichter hat sels soarge foar omslach, letteropmaak ensfh. De hantwurksman komt op dat omslach fuortdaalk al om 'e hoeke. Grutte dúdlike letters foarmje ‘Finish’. Mei it wurd Gedichten en de namme fan de skriuwer hie dat genôch west. Mar der steane ek noch twa wapenskylden mei liuwen en in klivia op tekene. Dat liedt de oandacht fan it boek as bondel gedichten ôf. It wurdt der brollich fan. It is tefolle. Boppedat komt fuort nei it omslach dy prachtige foto fan de see. Tige funksioneel mei it iepeningsfers. ‘In der Beschränkung zeigt sich der Meister’. Foar myn gefoel sit de man dy't fan alles by de ein hat en (noch) kin, de dichter faak dwars.

Wa't op leeftyd is en in hiel libben achter him hat, kin as er dêrta bejeftige is, hiel wat erfaringen, fielings en ferwachtings stal jaan. Mar it is net alle skriuwers jûn om dat net yn algemienheden en neatsizzende wiisheden wer te jaan. Visser is ek oan dat kwea net ûntkommen. ‘Finish’ befettet hiel wat Fryske, mar meast Hollânske fersen. Der stiet ek in bydrage yn it Liwadders en sels ien yn it Ingelsk yn. De Fryske gedichten binne de bêste. Se binne oarspronkliker, faak ek koarter en sprekke dêrtroch mear oan. De bondel befettet ryp en grien. Der is ek wurk foar bern by, mei muzyknoatsjes. Op himsels wol aardich, mar as it hifke wurdt neffens de kriteria oan it begjin fan dit artikel, sakje se troch de koer. Dat jildt foar in soad bydragen. Der is tekoart oan originaliteit fan sizzing en útwurking.

De fersen meitsje dan gjin yndruk. It bliuwt bûtenkant. Dat is nammerste spitiger omt de dichter yn guon beskriuwende fersen en koarte ympresjes sjen lit, dat er by beheining en direkter beskriuwing, it wol kin.

[p. 101]

 

en oan har lippen hingen by 't sûzjend lampljocht,

 

deastil harkjend nei 't ferhaal fan 't jonkje

 

dat sa graach moai dreame woe en dat ek koè,

 

as hy mar mei syn lofter foet oer de rjochter

 

en de hannen ûnder 'e holle sliepen gyng.

't Hie mear op 'e man ôf west as de skriuwer hjir net ien lange sin fan makke hie. Bygelyks sa: - Juf stiek, hichtepunt fan 'e skoaldei, (net as, 't wie dochs in hichtepunt?) it lêste kertier ièn gaslampe op-. En dan sa fierder. Dat ‘sliepen gyng’ is in hollânisme; ‘nei sliepen joech’ of ‘del joech’ hie better west.

Yn ‘Klivia's’ (side 9) skriuwt Visser oer hoe wiis syn mem mei dizze blommen wie:

Us mem wie stees wei fan klivia's,
mar de wylde blêden koe hja gjin baas.
'k Wit noch skoan dat ik dan
in doas fan har krige,
dêr stroken út snie,
gleuven der yn,
blêden der troch,
moai op in rige!

mei in ferrassend slot:

(...)
'k Sjoch steefêst dy blêden ‘yn 't gelid’
en ha dan 't gefoel
dat 'k der sèls tusken sit...

Dêrom is de klivia as fignet net sa gek betocht. Op elke bledside hie net hoegd fansels. Dit fers jout yn alle getallen oan dat de auteur yn it beskriuwen fan sokke oantinkens folle direkter is en dat sa'n ‘klivia-gefoel’ ek by de lêzer hingjen bliuwt.

Oer wurk foar bern is al sein dat it net genôch nivo hat. It is yn gelegenheidswurk stykjen bleaun.

It ûnderdiel fersen fan hjoed sa't ik se mar neame wol, befettet in pear aardige. ‘Guernsy’ (side 20) is der ien fan, al steurt in sin as ‘as hy allinne koe’ my al. Mar it gefoel en it ferlangst fan de dichter, dêr kin ik yn komme.

Yn ‘Bejaardenflat’ (side 50) tekenet Visser de lytse wrâld fan in fjouwertal âlde dames, dy't yn rabjen har wille fine. Hy docht it net fyntsjes, mar skerp en rjochtút. De bydrage hie lykwols better op syn plak west yn it meidielingenblêd fan Servotel of sa. It is my te moralistysk en tefolle útspûn. Mar goed, de skriuwer is syn galle kwyt en der binne grif bewenners dy't der har winst mei dwaan kinne.

[p. 102]

De syklus ‘Een Nieuwe Lente’ (side 21) kin ik net folle mei. De ferrassing fan it âlde, dat altyd nij werom komt, bliuwt út, hoewol't der fan alles oeral helle wurdt. Alle mooglike gjalpen út steat en maatskippij wurde skean ôfprinte. Se wurde bekommintarieard mei ‘Een OUD geluid...’ Mar as de originaliteit te siik is, kin gjin typograaf dat fergoedzje. De rethoaryk bliuwt spitigernôch baas.

It part ‘Flitsen’, sa't Visser se sels neamt, befettet in pear goede aforismen (side 59 en 64):

Candela

Het grootste licht
ontving het genie
meest bij het zwakste.

Aversie

Nu ik daaglijks
reeën
in de ogen
kijk,
kan ik
geen reerúg
meer
zien.

It lit jin tinke oan it wurk fan Harry de Jong. It falt ek no wer op, dat mear beheining en ih kritysker each oer wat al en wat net in gedicht is, in bettere bondel oplevere hie. Miskien komt dat noch. Neffens in stikje yn 'e Drachtster Krante fan 2 desimber 1981 soe it ferfolch ‘wol ris in tal haikoe's yn boekfoarm wêze’ kinne.