Trotwaer. Jaargang 14

[p. 85]

Geart van der Meer
Gjinien makket samar sike minsken dea

Tiny Mulder / Tin iis (roman)
De Tille, Ljouwert 1981, priis f 27,50.

Dit wurdt net in literair besprek.

Want dit is net in ‘echt’ literair boek. Ik bedoel it is net in echt ‘literair’ boek. Der is foar in besprekker net sa folle eare oan te beheljen om no ris nei te plúzjen hoe't de struktuer yninoar sit. Dit boek sljochtet gjin paden op it mêd fan gegûchel mei point of view, tiidsoarder, psychology, engaazjemint, koartsein mei alles wat sa't liket ferplichte is om in literatuer foarút te helpen. It fertelt it ferhaal dat it fertelle wol fan begjin oant ein, yn dy folchoarder.

Mar wat is it boek dan wol, en watfoar ferhaal wurdt der dan ferteld? It is it ferhaal fan de famylje Jagersma (heit, mem, Dineke, Klaske, Jan) dy't yn de hjerst fan 1942 in Joadsk ûnderdûksterke opnimme, en feilich troch de oarloch hinne witte te loadsen: Anneke, dy't se dêrnei wer ôfstean moatte oan har heit en mem, want ek dy oerlibje it grutte stjerren. Eins is dit dêrom it ferhaal fan lytse Anneke, sa'n sân jier at it boek begjint. Lytse Anneke, ‘in rank, swart dinkje, yn elke earm in pop, in rêchsekje op it rechje, brune eagen dy't wach streken troch de frjemde keamer, oer de frjemde minsken’, lytse Anneke, dy't har poppen leaver mar net op 'e tafel leit nei de earste wat ûnwennige begroeting, want: ‘Dêr haw ik sa'n treast oan’, sei se. It klonk komysk út de mûle fan sa'n lytse protter, mar net ien lake’ (s. 13-4). It is it ferhaal fan de heit en mem, dy't tûzen noeden útstean moatte. Foaral fan de mem ek, dy't har al moai gau ek echt in mem begjint te fielen, en sadwaande de neieroan kommende befrijing hieltyd mear begjint te sjen as de tiid dat se ôfskie nimme moat fan ‘har’ Anneke. De mem dy't bij de komst fan de Kanadezen rjochtop stie, ‘de earm om Anneke har skouders. Har hâlding sei: ‘Ik ha it oprêden foar myn oanpart’. Leave mem, leave mem’ (s. 291).

[p. 86]

Dy lêste wurden binne dan eins fan Klaske, bij it begjin fan it boek omende-bij fjirtjin, en it is troch har eagen dat wij alles meimeitsje. It is technysk sjoen har ferhaal, de ‘ik’ fan it boek is Klaske. Hja is yntelligint, libben, fleurich, jongeseftich, kritysk, gefoelich, mar net sentiminteel. It hat nei myn betinken in tige lokkige kar fan de skriuwster west om krekt hàr as fertelster te kiezen. As net-folwoeksene kin hja de dingen noch saaklik besjen, se romantisearret net en hat in skerp each foar wat in oarloch útwurkje kin yn in minske. Se beseft klear dat spanning syn ‘oantreklike kanten’ hat (s. 59), en fielt soms dúdlik skamte dat se de oarloch ‘stikum’ wolris spannend fynt (s. 80). Se fernimt tige skerp bij harsels dat je oan it grouwélige wend reitsje (s. 62). Se beseft ek dat it har jûn west hat om har bern-wêzen noch sa'n bytsje ôf te meitsjen, wylst oaren lykas Anneke en Wim fan tolf (s. 90) net dy kâns hawwe. De sabeare-romantyk fan oarlochshelden is har frjemd (s. 108), en ik tink dat it feit dat ik hjir om in famke fan fjirtjin en justjes âlder giet, wolris in ûnderdiel fan dy goeie kar fan de skriuwster wêze kin. Jonges fan dy jierren fiele har nim ik oan faak mear ta de romantyk fan 'e oarloch oanlutsen, ek troch har lektuer. Hja wit dat dy oarloch har ek wat jûn hat, geastlike ripens (s. 280), mar dat der safolle oaren binne foar wa't dat oars leit.

Hja hat noch in jongere broer Jan, en in suster Dineke, sa'n fiif jier âlder as harsels. Dineke is yndirekt in wichtich persoan yn Tin iis. Se is as koerierster bij it ferset, dat sadwaande fernimt de lêzer fia har mear en yn rommer ferbân oer de gefolgen fan 'e besetting foar Joaden en fersetslju sèls as mooglik west hie binnen de ingere rûnte fan de famylje. Trochdat hja letter ek út en troch Klaske yn har wurk behellet, wurdt dat sicht op it ferset yn guon opsichten noch wat opskerpe. In gefolch fan har aktiviteiten is ek dat de famylje Jagersma inkelde kearen yn kontakt komt mei noch in oar faset fan de oarloch: de út 'e loft sketten Amearikaanske piloaten, dy't at it kin werombrocht wurde moatte nei Ingelân. Sa hinget de beskriuwing fan de Jagersma's mei har ûnderdûksterke Anneke net yn 'e loft, mar wurdt dy pleatst yn it gruttere ramt fan it ferset tsjin de besetter, sûnderdat lykswols it ferset sels it haadtéma wurdt. Troch de rol fan Dineke fernimt de famylje Jagersma, en wij as lêzers dus ek, tsjin hokker ûnminsklike macht hja Anneke beskermje moat. Der hoege oer it lot fan pakte Joaden gjin yllúzjes te bestean, dat witte de Jagersma's.

Mochten hja dy yllúzje earst al hân hawwe, Dineke drukt har wol rou mei de noas op 'e rouwe feiten. Ek sike Joaden wurde út sikehuzen sleept, om deamakke te wurden neffens Dineke. De mem ropt dan kjel: ‘Eh ju (...) No moatst net raarder, hear. Net ien makket samar sike minsken dea’ (s. 42). Mar it is de wierheid, al kin in gewoan minske dat (noch altiten) eins net leauwe. De heit en mem witte ek dat hja har gjin yllúzjes

[p. 87]

meitsje moatte oer wat der mei harsels barre sil, at se snapt wurde (s. 101). Mar se dogge it dochs, dy heit en mem, ienfâldich omt it sa yn har aard lei (s. 212). No ja, ienfâldich... Sa't we witte leit it ienfâldich nèt yn de measte minsken har aard om har op tin iis te weagjen foar de oar, mei de kâns der sels it libben bij te litten.

It is krekt de moed en de suvere minsklikheid fan dy heit en mem, en bijgelyks dy ûnferjitlike, golle Hindrik en Neeltsje, dêr't Tin iis om draait. Lju dy't leare moatte dat se, om de besetter te ferrifeljen, nó dingen dwaan moatte dy't se foar de oarloch nèt dwaan mochten (s. 20). In mem dy't har de echte mem fan in ûnderdûksterke begjint te fielen dat se, àt alles goed komt, nei de oarloch wer ôfstean moat (bijgel. s. 51). Dy mem ferwurdet tsjin de dominy har hanneljen sa: ‘Ik ha allinne mar tocht: as ús bern oait yn need komme te ferkearen, hoopje ik, dat in oare heit en mem op harren passé sille’ (s. 72). Dit boek giet ek oer in heit dy't tegearre mei syn frou beslút om dan dochs ek noch mar in piloat yn 'e hûs te ferskûljen, al kin har dat it libben kostje (s. 101, sj. hjirboppe). De hjir beskreaune minsken dogge yndie wat it bêste bij harren aard past (sj. s. 212), it past de mem wol aardich om it flechtlingefolkje te ‘bememkjen’ en om sa op har eigen manier de ‘grutte heidens’ fan 'e Dútskers te dwersbongeljen; en de heit fynt it dochs net ûnaardich om in piloat oer 'e flier te hawwen, sadat er op 'e smaak komt fan in wrâld en in taal en minsken dêr't er troch syn breklike oplieding net earder mei yn 'e kunde komme koe. It is wier dat it mei de oaren yn dit boek krekt-en-allyksa giet: hja dogge wat yn har besletten leit. It is ek wier dat lju lykas de Jagersma's de moed hiene om te dwaan wat yn har besletten lei. Of faaks soe ik it better sà sizze kinne: har minsklikheid en leafde wiene sterker as har eangst. It giet hjir nammers net om ûnpersoanlike helden sûnder bangens, want dat binne gjin minsken. It giet hjir om in slach minsken dy't op in oare manier helden neamd wurde kinne, omdat se net omlizzen gean foar it gefaarlike dat har hert har ynjout.

Tin iis is net in oarlochsboek mei spannende sjitpartijen fan 'e haadpersoanen of hertstochtlike leafdes tsjin de achtergrûn fan de grutte wrâldbrân. Wat Klaske sels nammers belibbet bij har frouwurden (de earste menstruaasjes) en ek har earste frijerijke is in hiel nijsgjirrich fasetsje fan it boek. Klaske fynt dat bloed yn 'e broek alle moannen en dat gefrij mar neat wurdich. Hja soe leaver mei sa'n jonge hurddrave wolle. Se soe eins sels ek leaver in jonge wêze wolle. It liket mij ta dat dit folslein strykt mei it karakter fan de fertelster: Klaske is wol gefoelich, mar se is net eksaltearre en heech-romantysk. Se stiet mei beide fuotten op 'e grûn. En dat docht dit boek dan ek. De skriuwster hat echte minsken beskriuwe wollen yn echte situaasjes, in gewoane húshâlding yn in gewoan doarp. Dat is har slagge. Alles docht tige autentyk oan, en dêr sille de oarlochsûnderfinings fan de skriuwster sels útsoarte ta bijdroegen

[p. 88]

hawwe. It is gjin djipsinnich boek mei tige besûndere karakters en djippe tinkwrâlden. Tin iis giet oer in aspekt fan de oarloch dat lykwols faaks net ienris sa licht te beskriuwen is: hoe reagearret in húshâlding op in frjemd ûnderdûksterke, wat fielt in mem dy't har suver hast al eigen dochterke aanst wer ferlieze moat krekt omdàt se har it libben rêden hat? Dat binne dingen dy't men net samar befantasearje kin lykas dat mei spannende aventoeren al kin. Dêr moat men goed foar observearje kinne en men moat jin ynlibje kinne yn de tinkwrâld fan 'e persoanen. Omt dat slagge is, is Tin iis as boek ek slagge: gjin geastlik djipdollend boek, mar al in echt minsklike roman. Dat lêste makket ek dat Tin iis faak in tige ûntroerend boek is. Untroerend, net sentiminteel - perfoarst net. Want krekt troch har ûnsentimintelens binne de persoanen hjir sa ûntroerend:

Hindrik en Neeltsje kamen by ús oanfytsen as hiene se fakânsje, Aly by Hindrik efterop, Neeltsje mei in oaranje strikje op 'e mantel, de gesichten blier en ferromme. Wander wie al fuort, o ja daliks, mei de Kanadezen mei. Hy seach wol, dat er thúskaam, sei er.
‘Soe er it rêde? Hollân is noch net frij,’ sei Neeltsje besoarge.
‘Jawis, fanke. Wander rêdt it altyd. Mei sa'n mûle?’
Hindrik siet net in tel oer Wander yn.
‘Miskien hearre wy wol noait wer wat fan Wander’, ornearre Neeltsje.
‘Wis wol,’ sei Hindrik. ‘En oars mar net. Wy hawwe him der trochholpen en mear stie ús net te dwaan.’ (s. 295)

No binne Hindrik en Neeltsje fansels net de Jagersma's, mar harren hâlding is suver deselde. Hja dogge wat har te dwaan stiet. En dat sûnder poeha. Dêr giet dit boek oer. In hiel goed boek. Krekt dêrom.