Trotwaer. Jaargang 14

[p. 3]

Eppie Dam
De murd

Nea hied er it dúdliker foar him krigen as doe't er de middeis foar de spegel siet en mei it meske de skearsjippe baan foar baan fan it fel skrabe: syn gesicht hie tekening en skerpte ferlern. Wangbonken oppenearren har net langer en waarden wei yn de suchtige rûnings dy't begûnen flak ûnder de eagen. Griis wiene dy eagen, lykas altyd griis, mar leech boppedat. Se folgen kalm it skearmês en seagen hoe't de wangen links en rjochts foar it ljocht kamen, suver opblaasd, sûnder de sterke wulvings dy't ienris sprekkende kûlen foarme hiene tusken wangbonken en kaakbien, oan beide kanten gelyk. Hy moast dêr noch foto's fan ha. No hied er gjin kaken mear, de hals siet oan de wangen fêst. It kin noch, dan wie syn ûntmaskering folslein. Hy sette it mês op it kin en feegde mei ien haal dwersoer it skom derôf. Wat ferskynde, wie gjin kin, it wie in wang, in hals, it koe fan alles wêze. In heale menút lang beseach er mei de eagen dy't ûngemurken sines wurden wiene, it gesicht dat him lyksa oanpast hie by syn bestean: sa fol at it like, sa leech wie it. Hy hie him skeard, as in baanfager. Mar it iis wie suchtich en broeisk, weak, en brijïch dat it gjin streek mear ferneare koe. Hy helle de skower oer de strôt om it alderlêste spoarke snie te ferwiderjen. Mei spatte it bloed út de wûne, ferheftich útspranteljend oer it bultige halslânskip: read feroare yn roazich. Hy kaam ta himsels en fong it bloedstreamke op yn de ljochtblauwe handoek dy't sy him nei ûnderen goaid hie.

‘Teats!’ rôp er, sûnder erch. Op itselde momint woed er dat er him stilhoden hie. Hy wist ommers sels wol wêr't de pleisters leine. No kaam sy de trep deldaverjen. It wie gjin gehoar, sa't se har folle gewicht oer de houten trêden stuiterje liet. Dat mins soe no net ien kear fatsoenlik by in trep delrinne. Se kaam de keamer yn. Hy hie it witte kind, yn dy goare bêzje-brune ûnderjurk, it gebit út de mûle en mei wiete tûfen griis hier ûnder de beide earms wei. Oer de skonken hinne rûn in netwurk fan

[p. 4]

blauwe ieren, it hier op de skynbonken stie rjochtoerein, it wie in griis. ‘Ik ha my snijd,’ sei er, ‘en no moat ik in pleister ha.’

‘En do witst sels net wêr't de pleisters lizze.’

‘Jawis wol,’ sei er, ‘mar do sjochst dochs hoe't ik hjir sit.’

‘Fraai is dat,’ sei se.

‘Ja,’ sei er ûnferduldich, ‘sjit no mar op en krij my dat pleisterke even.’ Hy seach mei ferstân nei de bloedplakken yn de handoek en betaaste de sneed foarsichtich mei ien finger. Sy wie al yn de keuken. Hy hearde hoe't har bleate fuotten oer it swilk plasken, krekt as plakten se der hieltyd even oan fêst. It wie in aaklik lûd om te hearren. It blikken trompke mei ferbânguod knoffele har út de hannen, it klettere teminsten mei in bulte kabaal op it stiennen oanrjocht. Hied er no sels mar even in pleisterke pakt, dat hie ommers de muoite net wurdich west.

‘Wêr is de skjirre keard,’ rôp se út de keuken wei, in fraach wie it net. ‘No is de skjirre der wer net.’

‘De skjirre is hjirre,’ raasde er. ‘Dat rimet ek noch,’ sei er der sêft efteroan, hy wist sels net wêrom. ‘Ja, sjoch, ik hie de neils fan de fuotten beknipt. Se mochten my aanst de sokken ris útlûke wolle.’ Hy lake even by himsels, in fraksje fan in sekonde, langer net.

‘Hoe faak moat ik noch sizze dat ik dat net yn de keamer ha wol,’ sei se. ‘Dy hurde neilen fan dy spatte alle kanten út.

Moarn fyn ik se wer yn de stofdoek. En wy wiene, miende ik, ek goed ôfpraat dat...’

‘...ik my by de wasktafel skeare soe,’ folle er sels oan, wylst er knikte, knikte, ‘wit ik, wit ik, mar net asto dy dêr stiest te waskjen. Skearen is sekuer wurk, dêr moat de holle even by en dan kin ik gjin getsjoen om my hinne ha.’ Wat in wurden, tocht er, wat in wurden, en wêrom.

‘Lit ris sjen,’ sei se, ‘hoe'n jaap.’

‘It is mar in plakje,’ sei er. ‘Ho mar, ik sil sels wol even knippe. No kin ik my wol rêde, toe no mar, ferklaai dy no.’

‘Nee,’ se se koart en makke him de skjirre ôfhandich, ‘ik bin hjir no.’ Se knipte it flutterke fan de lape en treau syn holle sa fier efteroer, dat er suver yn ûnmacht lei. Doe bûgde se har heal oer him hinne. Deselde mislikens as dy't him somtiden by de hierknipper en de toskedokter oerfleane koe, wâle ûnwjersteanber yn him op. It besette him derfan.

‘Dat hat him no fjirtich jier skeard,’ prottele se, wylst se him it pleisterke stiif op de hals drukte. Har rjochterboarst lei as in kwabbe op syn skouder. Hy wraksele him ynienen los, it swit stie him yn de hannen, de kop wie him gleon. Hy moast him ynhâlde, oars sloech er har no lyk yn it gesicht.

‘Do stjonkst,’ sei er.

‘Ik ha my oars krekt hielendal wosken.’

[p. 5]

‘Do stjonkst nei sjippe.’

‘Sjippe kin net stjonke, sjippe hat noch nea stonken.’

‘Dizze sjippe al. Ik rûk it dochs seker sels.’

‘It wie net iens foardelige sjippe.’

Ssippe, ssippe? Sjippe, silst bedoele. Mins, sjoch datst boppe komst en doch dyn gebit yn de freet, tocht er, simpe-sampe-sompe, wat in geslis. Meunster, man, man.

‘Toe mar,’ sei er, ‘ik ha neat sein.’ Dat wie ommers ek sa, hy hie neat sein. Sy moast ris witte wat er al dy jierren net sein hie. Sy soe it bestjerre op itselde momint dat se it hearde. Ha, ha, gnyske it stil yn him, de perfekte moard, hartaanval met voorbedachte rade. Hy seach har efternei, wie 't net wat? By de doar draaide se har om, rûkte links en rjochts oan harsels en oaljefante doe sûnder in wurd nei boppen.

‘Ja, jonge,’ sei er tsjin syn spegelbyld, dat de eagen even taknypte, krekt as fielde it erges pine. ‘Ja, ja, jonge.’ Hy lei de spegel omkeard op de tafel en rêde de skearboel starich op. Syn harsens lieten it net hurder ta. Ald wurde wie net slim, ûnsjoch wêze likemin. At je net deagiene, dan waarden je âld en at je noait net tsjep west hiene, dan koe it allinnich noch mar minder. Sa wiene sokke dingen en hy koe dêr frede mei ha. It siet him net iens yn in bêzje-brune ûnderjurk, spatieren, in prûk hier op de skonken of de rook fan in stikje sjippe. Dy sjippe stonk ek net, it wie in hearlik stikje sjippe, hy wosk him der alle dagen mei, sy stonk. Har lea net iens, har geast, dy, de siel dy't se net hie, se hie net iens in hert yn de hûd. Dêr't it sitte moatten hie, siet in gat, in gat as in fûst. Dat gat dêr efter har linkerboarst wie de boarne dêr't alles út opwâle, in otterpûde wie it, in dobbe fol âld bloed dêr't de betsjurre skossen yn omdreauwen, soks moast ommers wol stjonke. Hoe lang hied er winlik mâl mei har west? In jier? Oardel? Dat wie lang. De oare seis-en-tritich hied er him bedimme. Hy hie der de man net nei west en brek syn wurd, en himsels tekoart dwaan, lei likemin yn syn natuer, hoewol't er it der ien kear sawat oan ta hân hie. No seach er dêr op werom as in swak momint, want hy koe him bedimje, dat wie syn aard. As in fulkaan hied er libbe en der hiene erupsjes west, mar oars net as ynwindich. Wol hûndert kear hied er har fan kant makke, yn gedachten. Op in suterich streamke lava nei, dat út en troch ris guodlik oer de râne hinne rûn, hied er him ynhoden, al dy lange jierren lang. Hoeden krige er de spegel fan de tafel, draaide him om. It koe net wier wêze dat er der altyd sa útsjoen hie. Der moasten foto's wêze.

‘Teats?’ Hy soe it grize pak wol oanha moatte. Wyt boesgroen, blauwe strik. Blauwe sokken, swarte skuon. Hy seach himsels dêr noch sitten efter dy wite formikatafel mei dat feestlike blomstik derop, no goed twa jier lyn. Ien hichtepunt fan dy dei hie him tiden dêrnei noch pleage en

[p. 6]

winlik wie it noch net by him wei. Guon nachten krige er it wer foar him hoe't se inoar by de hân krije moasten en tegearre dûknekkerich troch in poartsje fan spjirretûken krûpten, inoar op oanstean fan de famylje omearmken en tuten! Hulde aan het bruidspaar. De kringen!

‘Teats!’ Siet der tonger yn de loft? Nee net, se goaiden in balflint by de trep del. Se ferskynde yn de doariepening, draaide him de rêch ta en sette bespotlik efterútrinnend op him ta.

‘Toe, doch my dy rits even ticht en stean dêr net sa,’ sei se.

‘Hiest my net roppen heard? Ik ha dy twa kear roppen,’ sei er. Prate, tocht er, prate en net nei sjen, gewoan fierderprate, sis mar wat.

‘Ik woe dochs ha, do hiest my heard, hast my wier net heard?’

‘Ik ha dy ien kear roppen heard,’ sei se, ‘en fertel my no net datst faker roppen hast. Ticht?’

‘Ticht,’ sei er. ‘Moat ik it grize pak oanha?’

‘No woe ik dy wizer ha, it is gjin begraffenis.’

‘Doe't wy salang troud wiene, wie dat soms in begraffenis?’

‘At ik dyn troanjemint wer foar my sjoch, ja,’ sei se, ‘it hoegde net oars. Sa'n lang gesicht. Dat flikst my hjoed no net wer, oars bliuw ik krekt sa leaf thús, ik wol my net skamje hoege om dy. Dyn brune kombinaasje hinget oan de kapstôk.’

‘Dan hoech ik der seker ek gjin strik by foar,’ sei er der dalik oerhinne, it wie altyd de muoite fan it prebearjen wurdich.

‘Bisto no raar,’ sei se. ‘Ik wol dy net sûnder strik foar yn de krante ha. Wa wurdt der op oansjoen? Dizze frou. Ik ha dy bêzje strik útwosken. Hinget derby.’

‘Utwosken? In strik is net in ding om útwosken te wurden,’ sei er, ‘dêr wurdt in strik net moaier fan.’

‘Dan moatsto dyn leppel in kear better rjochthâlde,’ sei se, ‘en net sa as in healwize yn de sop omslaan, dat haw ik dy wol tûzen kear sein. Dy strik siet fol plakken.’

‘Ik bin net in man fan strikken,’ sei er, mar hy hie him al omdraaid, dy strik kaam wol foar.

‘Wêr bisto al in man fan,’ sei se. ‘Fertel my dat dan ris.’

Hy hood even yn. ‘Tergje my net, mins,’ preuvele er binnenmûls. Doe stapte er de keamer út, krige de kombinaasje mei de strik fan de kapstôk en rûn nei boppen. Foar de grutte spegel bleau er stean, in bytsje wiidskonkich, de klean oer de earm. Hy seach himsels lyk yn de eagen, makke de tosken bleat en size grimmitich, suver sûnder de lippen te ferwegen: ‘Tergje my net, dame. O, nee. Dêr soesto nochris spyt fan krije kinne.’ It fel stie him strak om it kin, sa't er de skerpe foarm wer gewaar wurde koe. Hy fielde syn kaken. Syn beide sliepen ferweegden,

[p. 7]

sykhellen. Oanienwei herhelle er syn wurden, wylst er út en troch in ysbaarlik grommeljen út syn strôt opstiigje liet. ‘Tergje my net, dame. Tink derom, leave, do moatst pûky net tergje.’ Hy wosk him, klaaide him oan en rûn folslein kalm nei ûnderen ta.

‘De sandalen?’ frege er.

‘Sandalen yn oktober, seker,’ sei se.

‘Nee,’ sei er, ‘dêr hast gelyk oan. At ik dy ek net hie.’

‘Dyn brune fiterskuon steane yn de keuken,’ sei se.

‘De brune fiterskuon,’ sei er. Hy liet in sunich fluitsje troch de tosken hinne sige en rûn fearjendewei nei de keuken. Stevige stappers, tocht er, in behâld foar de fuotten. Hy loek se oan, flijde doe syn bûsdoek op de keukensflier en wylst er delknibbele, flústere er de wurden yn regelmjittige kadâns foar him út: ‘Stevige stappers, stevige stappers.’ De foto stie him no ynienen helder foar de geast. Hy kaam oerein en suchte. Ik moat aanst in pear wurden sizze dêre, tocht er, moaie wurden, jawis, mar ek in pear wurden fan, krityk is it wurd net, ûnnocht miskyn. No wie der in kâns. Hy hie in keardel west. Hy tocht: Ik haw in keardel west mei kriich, dat kin net samar oer wêze, dat is ek net oer. Hy griep him beet oan de râne fan it oanrjocht, bûgde de lea foaroer en sykhelle in pear kear lang en djip. Foar mysels, tocht er, dat ik net alhiel in sleau portret bin, wat bin ik foar produkt? Hy liet it lichem út de heupen wei súntsjes op en del soeikje. De holle die him sear, sa kloppe it bloed him yn de sliepen. Ja, tocht er, dat moat ik dwaan, in pear wurden sizze mar. Foar har. Dan wit se wat se my oandien hat, dan witte se it allegear. Hy rjochte de rêch. Doe't er de keamer ynkaam, siet sy te lêzen by de grutte tafel. Hy sei: ‘Hast ek skriuwark? Ik moat wat skriuwark ha.’

‘Wat sille we no dan,’ sei se. Se seach him oan.

‘Ik moat even in pear dinkjes op papier ha,’ sei er kalm, ‘mear net.’

‘Hoe dinkjes op papier,’ sei se, ‘doch net sa healwiis. Ik wit net wat ik oan dy ha.’

‘Ja,’ sei er, hy loek wat al te komysk oan de skouders, tocht er, ‘ik sil dêr dochs in wurdmannich sizze moatte aanst. Dat skriuw ik dan no even op, punt foar punt. Dan stean ik dêr net sa te skutterjen foar it front. Dat soe foar dy ek net aardich wêze mei al dy minsken derby.’ Ynwindich lake er.

‘Dêr komt neat fan yn,’ sei se, krige se no in kleur? ‘O nee, dêr sille wy gjin grappen fan ha. Do en wat sizze. Elk laket om dy.’

‘Dat dogge se no ek al,’ sei er.

‘Stel dy net sa oan,’ sei se.

‘Dus ik sis neat?’

‘Nee,’ sei se, ‘oars bliuw ik thús.’

[p. 8]

‘Goed,’ sei er.

‘Wat goed.’

‘Dan sizze we neat.’

‘Ast it mar litst,’ sei se.

Ja, tocht er, at ik it mar lit.

‘Wat hiesto no sizze wollen,’ sei se, ‘yn 'e frede. Der falt neat te sizzen.’

‘Nee,’ sei er. ‘Dan sjoch ik no noch even bûtendoar. Wy ha it noch wol oan tiid.’

Se seach him opnij oan.

‘Even yn de kamp sjen,’ sei er, ‘even by it fee lâns.’

‘Learzens oan,’ sei se, ‘en tink om dyn klean.’

‘Learzens oan,’ sei er, ‘en net út de skuon weirinne sûnder earst de fiters los te meitsjen. Stevige stappers.’

‘Hen?’

‘Nee, neat,’ sei er, ‘ik sei, moaie skuon, dy skuon dysto my doe kocht hast, dat sei ik.’ Hy sette de fuotten ien foar ien op de stoelrâne en loek de fiters los. Net mei dy skuon op dy stoel, tocht er, toe mar, sis mar, no, wurdt it noch wat? Hy loerde ûnder syn linkerearm troch nei har. Se siet him ferheard oan te gapjen, yn gjin tiidstiden hied er har sa gapjen sjoen. Net te fier gean, tocht er, dit falt op. Hy krige it pear skuon tusken tomme en wiisfinger en sette it ûnder de stoel. Dat is gjin plak foar skuon, tocht er, orkest attint, trije-fjouwer, ja! Dat is... nee, al wer net. ‘Murk?’

Hy joech gjin azem.

‘Murk, is der wat mei dy? Do hellest dy gjin rare dingen yn de holle, hen?’

‘Mei my? Mei my is der neat,’ sei er. ‘Wat soe der mei my wêze moatte?’

‘Do bist oars as oars,’ sei se feninich.

‘Senuwen, tink,’ sei er, ‘oars neat as senuwen, moatst mar rekkenje.’ Hy draaide him om en rûn de keamer út. Hy tocht: Wat is der yn in oere bard, dat ik sa kalm bin en oertsjûge, ja, wêrfan? Hoe bringt in man as ik syn wiif om hals, ik soe net witte hoe, mar minder noch hoe't ik it litte moast. Ik ha mysels mei oare eagen sjoen, de iene spegel is de oare net. Hy krige de learzens fan it linnenrak. Syn fingers trillen doe't er de broeksboksen om de ankels tearde. Dit is hiel gewoan, tocht er, senuwen, it binne senuwen, oars neat, sinen en spieren. It lichem réagearret op it moed, en net oarsom, dus komt it lichem altyd efteroan. Tink mar oan de lome trekken fan myn leffertkop, dy seach ik hjoed foar 't earst.

[p. 9]

Mear as tritich lange jierren hat sa'n holle wurk hân om einlings uterje te kinnen wat ik werklik wie en bin. Hy stapte jentich de kâlde oktoberlucht yn. Sjoch, sei er by himsels, dêr hast it al, it begjint te wennen, dit is gewoan in moardnershâlding, sa't ik hjir rin, de wissichheid sels. Sa gau't de guozzen him fernamen, kamen se oer de folle langte fan it kampke lûdroftich nei foaren tasetten, de wjukken wiidút. De âlde brune geit skrille op en drafke doe daliks it span efternei. Allinnich de hinnen en de kninen steurden har nerges oan. Dat fee, tocht er, ja, dat fee. De brune sprong mei de foarpoaten by it gaas op. ‘Sikkema,’ sei er. Doe gyng er yn de hûs.

‘Ik sil moarn dy jonge hoantsjes slachtsje,’ sei er. ‘Ik ha even by it fee west. Dy jonge hoantsjes binne no safier, dy kinne slachte wurde. Wat seist derfan.’

‘Dat binne myn saken net,’ sei se. ‘Do moatst dy der mar mei rêde.’

‘Nee, ik bedoel, wat seist derfan, sille wy fuort?’

‘Ik bin klear,’ sei se.

‘Wêr binne myn skuon,’ sei er, ‘ik hie myn skuon hjir ûnder de stoel delset. Se stiene niis noch hjir, ûnder dizze stoel.’

‘Dat is gjin plak foar skuon,’ sei se. ‘Dyn skuon steane yn de keuken, do witst it plak fan de skuon.’

‘Jawis,’ sei er, ‘wêr binne myn skuon, wat ek in fraach.’

‘Hast gjin plakken yn de klean, wol?’ rôp se him efternei.

‘Nee,’ sei er, ‘ik haw allinnich even by it stek sitten, ik soe net witte wêrfan. Stik sekreet.’

‘Wat seist?’

‘Ik sei neehee,’ rôp er út de keuken wei. ‘Olee, poppelepeehee.’

‘Ik sil bliid wêze at wy dit hân ha,’ sei se, wylst se de klep fan de fintilater yn it keukensrút tichtloek. ‘Do bist fergemy krekt in lyts bern. Ast' dy mar gedraachst, ik wol gjin praat ha. At ik mar heal wat fernim, dan bin ik fertrokken, hâld dêr even goed rekken mei.’

‘Do kenst my dochs,’ sei er. Hy mocht net laitsje.

‘It mei my net heuge dat ik dy sa meimakke ha,’ sei se. ‘It is dat ik der sels by bin...’

‘Nee,’ sei er, ‘ik bin hjoed wat oars as oars, ik begryp watsto sizze wolst. Hasto sinten by dy? Moai, dan sette wy ôf. Wat oerémus, bedoelst. Ja, dat jou ik dalik ta, mar ik hoopje datst dat ynskikke kinst. Ik ha net alle dagen in dei as hjoed. Dochsto de doar op 't slot? Dan span ik it hynder yn. Goed, ik ryd de auto foar, sa better dan?’

Yn de auto tocht er: At ik thúskom, moat ik om dy foto sjen. En dan dy fo-

[p. 10]

to neist de spegel sette. Nei dy spegel sjen en fan de spegel nei de foto. Dy beide foto's byinoar, dan sil ik witte wêrom, foar altyd witte wêrom't ik it die.

‘Jei net sa,’ sei se. ‘Moarn haw ik wer in hûd fol wurk fan dy smoarge auto.’

‘Dridze fan de biten,’ sei er. ‘Nee, wy ha noch alle tiid.’

In kertier letter draaide er de wein op it parkearplak. Hy hie noch mar krekt de doarren op 't slot en de kaaikes yn de bûse, of mefrou wie al healwei de haadyngong, krekt as kaam se alle dagen hjir. Lit mar rinne, tocht er, it kin no noch. Hy seach ynienen dy ko foar him dy't noflik yn de sinne rûn te weidzjen op it kampke efter de slachterij. It wie mar even in glimp, doe wie it ek al wer fuort. Ja, tocht er, sjoch. Yn de hal stie se ûnwennich alle kanten út te sjen en bestudearre suver panikerich de paadwizers op de stiennen muorren.

‘Wa is hjir healwiis en oerstjoer,’ sei er. ‘No kom, dizze kant út.’

Hy naam de foarstap, mar it duorre mar krekt, doe rûn sy al in heale meter foar him út. As waard er opbrocht en foar it gerjocht sleept, it hoegde net oars. Unsichtbere boeiens knypten om syn polsen hinne, hy koe it roppen fiele fan it keatling tusken harren yn. Hy wist, it wie in hege priis, mar it iene gefang wie it oare net. Oan de ein fan de gong waard er Santema gewaar, dy't har al fan fierren lakerich groete en yn de fjirde fersnelling har temjitte rûn. Altyd de fûd fol haast, tocht er, altyd itselde mei dy man.

‘Moai,’ raasde er, ‘dêr wiene jo al mei jo man.’

‘Ja,’ sei er, dêr wiene wy al. Menear Santema, alles goed?’

‘Santema.’

‘Wy binne net te let, wol?’ kraaide se. ‘Ja, ik koe jo allinnich fan namme.’

‘Jawis,’ sei er. ‘Nee, moai op 'e tiid, sille we mar? Ik hja hjirnei noch in wichtige gearkomste. Nee, net dat it hurd-hurd moat, nee, begryp my goed. Moat der noch famylje komme?’

‘Ik wit fansels net wa't der al is,’ sei se, trouwens likemin wa't allegear komme soene. Wy binne net sa grut meiïnoar. Net dat wy spul ha, mar fierder, nee.’

‘Lit ús mar begjinne,’ sei er, ‘dan ha we 't mar hân.’

‘Bijma, Bijma.’

‘Myn man is wat út syn gewoane dwaan,’ sei se hastich. ‘Menear Santema, wat ik freegje woe, der komme dochs wol minsken fan de krante, net?’

‘Seur no net,’ sei er, ‘do mei dyn krante.’

‘Dat is te sizzen,’ sei Santema. ‘In redakteur fan it fabryksorgaan mak-

[p. 11]

ket hjir in stikje fan op en in kopy dêrfan wurdt trochstjoerd nei it stedsblêd. Sa giet dat.’

‘En foto's? Ek foto's?’

‘Dat is wol de gewoante,’ sei Santema. ‘Dizze doar is it.’

‘Psst. Menear Santema,’ sei er flústerjend en hy lei syn hân by Santema op de mouwe, ‘at jo my in plesier dwaan wolle...’

‘Kom no mar mei,’ se se wrantelich en loek him oan de earm by Santema wei troch de doariepening hinne. ‘Ja, myn man moat no ienkear lieding ha, dêr kin ik ek neat oan dwaan. Hearken, wat in bytsje minsken. Hiene jim gjin grutte seal?’

‘Mar mefrou Bijma, jo hiene dochs net ferwachte, ik bedoel,’ sei Santema, ‘wy binne hjir net te brulloftfieren?’

‘Net op yngean,’ sei er, ‘gewoan net op yngean. Wêrre, dêrre? Ja, dy beide stuollen. Ik nim oan, jo dogge it wurd, menear?’

Santema knikte. Hy tikke even mei de grutte houten hammer op de tafel. Teatske, seach er, ferskikte en sloech de skonken oerinoar hinne. Krekt echt. Mar gjin gesicht.

‘Jubilaris, achte oanwêzigen, yn alle beskiedenheid sein,’ spriek Santema syn gehoar ta, ‘ik bin net in man dy't gau om wurden ferlegen sit. Myn posysje bringt no ienkear mei dat ik my by gelegenheden lykas dizze, aardich rêde moatte kin. Dêr komt noch by, dit is net de earste kear dat ien fan ús minsken fjirtich jier te uzes wurksum west hat. Wy sille hoopje, it is ek net de lêste kear, mar dit even tuskentroch. Ik sil der, jubilaris, achte oanwêzigen, mar earlik foar útkomme, ik wit op dit momint net rjocht wat ik sizze moat. Achte jubilaris, jo binne der skuld mei oan. Sa't jo jo ynset ha foar dit bedriuw, de stille tawijing wêrmei't jo jo wurk diene, jo leafde foar de saak, jo ropping, dat wurd wol ik hjir brûke, dat alles makket dat ik hjir stean met de mond vol tanden, sa't wy dan sizze. No is in geef gebit wat wurdich, ja-ha, mar elk begrypt wat ik bedoel. Murk Bijma, jo wurkje hjir langer as ik, mar yn de sechstjin jier dat ik hjir bin, no, dan mei ik my net heuge dat ik fan jo, rjochtstreeks of fia-fia, ek mar ien ferkeard wurd heard ha. Oanwêzigen, gjin wanklank. Ik sil in foarbyld neame, my persoanlik seit dat wol genôch, noch noait hat dizze Murk Bijma him ynjûn mei in staking. Kom dêr nochris om yn dizze tiid. Bijma, ús bedriuw hat swiere tiden trochmakke, jo witte dat likegoed as ik, mar ik kin jo wol fertelle, benammen yn sokke tiden hiene wy ferlet fan minsken lykas jo, fan pylders ûnder it gebou, foar koarken dêr't wy op driuwe koene, sa't wy de holle boppe wetter hoden. Oanwêzigen, ik doar dizze stelling oan: At it Nederlânske bedriuwslibben tidigje koe op de betrutsenens fan sokke Bijma's, no, dan stie ús ekonomy der al wat better foar as no. Murk Bijma, de jongerein fan hjoeddedei kin in foar-

[p. 12]

byld oan jo nimme en, my tinkt, dat is in ekstra fylsytaasje wurdich. Ik sis dat hjir mei klam, om't ik ek wit dat jo hâlding net altyd begryp fûn hat by in part fan ús wurknimmers. Jo ha mear as ien kear ûnder druk stien, mar, ik fyn, it tsjûget fan moed en fan kriich at in man by steat is en gean syn eigen wegen. Jo ha foar de prikklok keazen, en net foar de prikaksje, om it sa mar ris te sizzen, en jo stiene dêrfoar. Alle hulde.’

It hantsjeklappen strime him as in swipe oer de rêch. Ik hie wat sizze moatten, tocht er, wat kin ik no noch sizze, ik ha gjin wurd op papier.

‘Oanwêzigen, ik kom sa starich oan de ein fan myn ferhaal,’ gyng Santema fierder. ‘Dochs soe ik hjir net ôfslute wolle sûnder in spesjaal wurd fan tank oan it adres fan de frou fan ús jubilaris. Ommers, hoe wichtich is net de frou efter it wurk fan de man. En dan doel ik net iens sasear op it daagliks bôletrompke, nee, har ynbring rikt folle fierder. In frou kin in man meitsje en brekke. Mefrou Bijma, jo ha jo man makke, dat doar ik hjir rêstich sa te sizzen, want ek al ken ik jo net sa, dat wie oan jo man te sjen. Mefrou Bijma, ús bedriuw seit jo tank foar al jo stille wurk. Ja, en dan bin ik no safier, jubilaris, dat ik jo freegje woe hjir even nei foaren te kommen. Ja, jo ek, mefrou. Sa, hjir mar even. By in jubilaris as dit hearre net allinnich wurden. Wurden kinne hiel wat sizze, kinne ús tank ta utering bringe ek, mar wurden bliuwe wurden, en wurden gean foarby. Se sitte noch even fêst yn ús ûnthâld miskyn, mar dan binne se fuort. Dêrom wolle wy ús tank ek ûnderstreekje mei in bliuwend oantinken. Murk Bijma, dit horloazje mei ynskripsje is foar jo. Tige lokwinske, tige tank. Mefrou. Blomke.’

It applaus skattere him fan alle kanten temjitte. De fjouwer muorren fermannichfâldigen it lûd, it wie as stied er yn in see fan minsken. Hy doarde it folk net yn de eagen te sjen, sloech de holle foardel en beseach temûk syn horloazje. ‘Moai klokje,’ sei er tsjin Santema. Dy lei him, as wiene se maten, de hân op it skouder. Nei de foto's ûntskuldige er him mei in protte wurden, hoewol't it him net slagje woe en lit ek mar ien momint skine, dat it him muoide dat er no noadich nei syn gearkomste ta moast. Dy man wie altyd like trochsichtich as glês. ‘Santema.’ ‘Lit ris sjen, jawis, sa'n ding dêrst earst de harsens oer brekke moast, foardatst witst hoe let at it is. At ik it net tocht.’ ‘Teats, toe, behears dy no, ja?’ ‘It is in hiel modern klokje, mefrou Santema, wy ha kosten noch muoite sparre.’ ‘No dyn sin?’ Dit hat dy minsken hannen fol jild koste, kinst wol hearre. En do sa. Nim my net kwea ôf.’ ‘Jim bliuwe seker noch wol even foar in hapke en in snapke?’ ‘Dat komt wol klear, menear.’ ‘Santema.’ ‘Mefrou Bijma. Bijma.’

‘Neat foar dy, sa'n nijmoadrich horloazje,’ sei se yn de auto, ‘en dêr bliuw ik by. Wêrom no net even de muoite nommen en tantsje my even. Sokke dingen snap ik net.’

[p. 13]

‘Moai klokje,’ sei er, ‘kinst sizze watst wolst. Net dat ik it fuortendalik omdwaan sil, mar op himsels is it net in ûnaardich klokje.’

‘En wat stelde dy hiele feestbeweging no feitlik ek noch foar?’

‘Neat,’ sei er, ‘feest fan neat. Allegear moaie wurden. Wat hie ik dy sein. Sa giet dat, ik wit wol krekt hoe't soks giet. Om my hie dy poppekast ek net hoegd. Mar do...’

‘Sa'n luzich boskje chrysanten.’

‘O, chrysanten? Mei ik ris sjen? Ja, chrysanten, do hast gelyk,’ sei er.

‘No ja, fjirtjin dagen stean se altyd, dat ha chrysanten foar.’

‘It is suver gekoanstekken.’

‘Mins, seur no net. It skilt my de helte net of ik fuorje se aanst op oan de geit. Sa'n gejammer om in pear blomkes.’ Nee, tocht er fuort, sa net. Op sa'n manier liet er de ynderlike kalmte út him farre en rekke alle wissichheid by him wei. De tiid fan argewaasje wie no foarby, it lijen lit, want de beslissing wie nommen. Lit no noch mar moai wat prate, sei er by himsels, it rekket my net. Wie se net op stjerren nei dea? Hy liet de foet op it gaspedaal in bytsje omheech komme en sykhelle twaris lang en djip. It wie no safier, de ljochten koene wol oan.

‘Miskyn dat ús Marten wol belang by dat horloazje hat,’ sei se ûnferwachts, ‘dat is echt sa'n elektroaneman.’

‘Krekt as misgunsto my dat klokje,’ sei er.

‘Doch net sa bernich,’ sei se, ‘stel dy net sa oan.’

‘Marten, hie ik tocht. En wa sil him dat raapke bringe? Do dochs net? Of do soms?’

‘Ikke net,’ sei se. ‘Wêr sjochst my no foar oan? Wa hat de kop yn 'e nekke smiten? Ik seker, ja. Nee, lit menear it mar ophelje. It hoecht net allegear fan ien kant te kommen. Fergemy, wat haw ik wat mei dat jonkje yn 't spier west.’

‘Foar't dy wer in poat by ús op it hiem set...,’ sei er. Hy swijde.

‘Hy kin no sjen dat wy teminsten wol yn goedens wolle,’ sei se. ‘Lit dat horloazje dan wêze wat it wol, it hat al in pear sinten koste. Dat haw ik oan Santema wol begrepen. En do seist sels, do dochst it net om. Ik fyn, do moatst Marten hjir jûn oer belje, Murk.’

‘Do dochst no krekt as haw ik ek spul mei dy jonge,’ sei er. ‘Marten en ik ha noch nea ien wurd ferskil hân.’

‘Nee,’ sei se, ‘dêrom siet er fan 'e middei ek net yn de seal, seker.’

‘Dy jonge is ferpest,’ sei er. ‘Moatte wy noch by de bakker oan om bôle?’

‘De hiele wrâld keart him tsjin my,’ jammere se. ‘O, Heare, ik bin ta weismiten keard. En at ik no wist wêr't ik it oan fertsjinne hie... oe, wat wurd ik no ynienen raar.’

‘Bôle helje, of net,’ sei er.

[p. 14]

‘Nee, lit gau gewurde,’ sei se, ‘ik kin wol koarje at ik allinnich mar oan iten tink. It leafste krûpte ik aanst dalik op bêd.’

‘Dan ite we jûn net,’ sei er. ‘Sa botte roppich bin ik no ek net.’

Hy trape it gasplankje even fierder yn en sette him mei beide earmen ôf tsjin it stjoer, wylst er menutenlang stiif foar him útseach. It kaam der no op oan dat er syn ynderlike oertsjûging fêsthâlde koe en har gjin gelegenheid joech, en kom him oan it gefoel. Al dy jierren hied er him yn it moed taaste litten troch har eamelige sankjes selsbeklach, krekt op it goeie momint songen: sy wist ommers wol krekt hoe fier at se mei him gean koe en net minder sekuer wannear't se oer de grinzen fan syn geduld en begrutsjen hinne wie. Mei in sierlike bocht sette er de wein neist de skuorre, stapte dalik út, die de efterdoar fan 't slot en gyng nei boppen om him te ferstrûpen. Sy klom mei help fan de stoel út har blaublomde jûpe en liet har mei in sucht, beklings op it bêd falle. Lizze litte, tocht er, moai lize litte en de kop derby. Doelfêst gyng er stap foar stap de houten trêden del en krige yn de keamer de skuondoaze mei foto's út de kast. Sjoch, sei er even letter by himsels, dy bedoelde ik no: Murk Soldaat. Hy hood it portretsje mei beide hannen beet. ‘Sterke kaken, jonge, geve trekken en wangbonken dy't der net om lige. Sjochst dy eagen, net in lust? Dy tinne lippen, en wat in skouders, net? Ploai yn de broek en stevige stappers. Murk, jonge, do hiest in keardel wurde kinnen, sokses dyste biste.’ Hy sette de foto tusken de oaren en brocht de doaze foarsichtich te plak. Nei't er him in pinne en in stikje skriuwpapier krigen hie, krûpte er by de grutte tafel. De lampe moast der by oan. Bûten begûn it te tsjusterjen. De earste stjerren kamen foar it ljocht, wylst de moanne in bytsje behyplik yn de beammen hong.

‘Menear Santema, tank foar jo freonllke wurden. Wat jo der werklik fan miend ha, sille we no mar even yn it midden litte. Hjoed is it feest. Ik bin bliid, menear Santema, dat jo ek myn wiif yn jo rede betrutsen ha. Jo hiene fansels gelyk, hoe wichtich is de frou efter it wurk fan de man. Menear Santema, achte oanwêzigen, ik wol noch fierder gean. Sûnder tadwaan fan myn wiif, hie ik hjir no net stien. Net allinnich dat ik fan dizze poppekasterij alhiel gjin ferlet hie, ek dy fjirtich jier hie ik grif net folmakke. Dizze man hie it nammentlik nei fjouwer jier al lang besjoen hjirre. Mei alle respekt, en nochris: ik bin hjir net kommen om de boel te bedjerren, mar in feit bliuwt, menear Santema, dat dit bedriuw noch nea net ek mar ien greveltsje gefoel foar syn wurknimmers hân hat. Dat kin ek dit klokje net ferhelpe. In prachtich klokje, mar freegje net fan my dat ik der wiis mei bin, want dat bin ik net: in mins kin no ienkear net alles. Genôch hjir oer. Myn wiif hat trochset, menear Santema. Solsetaasjebrieven net op de bus dwaan en falske ynformaasje jaan oan oare be-

[p. 15]

driuwen oangeande myn persoan, ja, dan wurdt it in toer om fuort te kommen. Nee, stakings wiene oan my net bestege: myn wiif stie dêr no ienkear oars ûnder. Siik haw ik ek nea west, begripe jo wol? Jo sizze no dat ik de saak oerdriuw? Jawis, toe mar, binne jo soms mei de duvel troud? Nee, menear Santema, en jim likemin, achte oanwêzigen, want fan dy satan is der ommers mar ien. Ik sil mysels net skjinprate, want ik wie it dochs dy't him deljûn hat ûnder de ûnminsklike tramtaasje fan har diktatuer. Oaren ha har loslitten, om't se earder en skerper seagen as ik, hoe't se besocht om minsken yn har macht te krijen en de wrâld nei har hân te setten. Famylje sit hjir net. Myn eigen soan...’

Hy krige de bôge papier yn beide hannen en skuorde it skriuwsel fyn yn twa-en-tritich gelikense stikjes. Ik moat Marten belje, tocht er, en sizze dat ik har de harsens ynslein ha, dan kin ik net werom. Hy rûn nei de tillefoan, mar betocht him fuort dêrnei. Hy woe ommers net werom? ‘Gotskes, Murk, wat sille we no ha,’ sei er, ‘wêr bist no?’ Prate, tocht er, prate, want oars joust belies, sa fier ast' hjoed biste, komst yn de ivige dagen net wer. ‘En no nei de skuorre do om dy bile,’ sei er, ‘en fluch.’ Yn de skuorre krige er de bile fan it hakblok en feegde in pear kearen efterinoar fûleindich yn it hout. ‘In hoantsje is de helte minder, jonge,’ sei er, ‘sa'n hoantsje is ûnskuldich.’ Hy gyng de hûs yn en fielde hoe't it hert him yn de hals sloech, doe't er de earste trêden fa1n de trep oprûn. Even pakte er de bile yn de oare hân om de rjochter droech te wriuwen oan syn stúsjekoarden broek. Hy seach skichtich omheech en skodholle. Nee, tocht er, heger as healweis kom ik net. Hy sakke troch de knibbels, alle krêft loek út him wei. Syn fingers lieten it wapen los: njonken syn foet bleau it stean, it hout omheech.

‘Bisto dat, Murk?’

Mei hearde er in yslik moartsjen, ien lange, hege deaskreau dy't doe abrupt oergyng yn folsleine stilte. Twa tellen ferweegde er him net, doe liet er him fan de trep ôfsakje, krige de bûslampe út de meterkast en fleach hoasfuotling nei bûten. De guozzen sloegen oan. Yn it ljocht fan de lampe seach er him noch even rinnen, yn ien linich weagjende kadâns troch it wiete gers. ‘Dêr giet er,’ sei er, ‘sjoch, sa rint in moardner.’ Hy stapte oer it gaas en socht mei de lampe om it slachtoffer. De âlde, wite knyn lei by it geitehok, de hals tefretten, de eagen dwers ferkeard yn de kop. ‘En sa byt er,’ sei er, wylst er it dier by it rêchfel krige.

‘Murk, yn 'e frede, wat is dit?’ Se stie yn de ûnderjurk yn de doar, de bile yn de hân.

‘Is 't net wat?’ rôp er. ‘Dêr fret ik my samar even de âld knyn de strôt út. Hast dêr no ferstân fan?’ Hy kaam net mear by fan it laitsjen.