Trotwaer. Jaargang 13

[p. 343]

Jan Dotinga
Foto en fers

Wy rekken noch mear mei inoar yn 'e kunde troch syn fersyk ek teksten skriuwe te wollen foar wat letter de foto/ferse-útstalling ‘Protest/Portret’ wurden is. Dat foldie sa skoan, fan wjerskanten, dat Henk Kuiper mei de fraach kaam oft ik fersen skriuwe woe by fotoos fan him op ‘Pagina Vrij’ fan ‘De Friese Veefokkerij’. As fotograaf fan it F.R.S. kriget hy op dizze pagina alle frij om in stikje fan it wel en wee fan de feehâlderij fêst te lizzen. Wa't geregeld de fotoos fan Henk yn it F.R.S. blêd sjocht, en dat doch ik no sûnt febrewaris '80, dy falt it grif op hoefolle karakter dizze fotograaf yn syn plaatsjes leit. Dat jildt net allinne foar wat er mei syn lânskipsfotos seit, dat jildt likegoed foar it werjaan fan de bolle, de ko en it keal. Wa't Henk syn fizy op it fee sjocht, dy sil it tenei wol litte en praat oer stom fee. Dat elk bist syn eigen aard hat en foar twa bisten gjin twa situaasjes gelyk binne, dat lit dizze fotograaf sjen.

Ik tink dat it de ferbûnens mei benammen it klaailânskip, want in soad Wâlden fine jo yn Kuiper syn werjefte net werom, en it besibbewêzen oan it greidboerebedriuw is, dat ús byinoar brocht. Op 't lêst bin ik in boeresoan, al seach ús heit nei ien speet molke al, dat der yn my gjin boer skûle. Mar de noed, de need bytiden en de freugden gyngen net oan jin foarby.

No, dat allegearre fyn ik yn it wurk fan Henk Kuiper werom. Syn fotoos stykje net yn it detail, se ferinerlikje it gegeven, se helje wat binnenstbûten. Dat is ek de wearde fan syn bydragen by ûnderskate artikels. Se yllustrearje net yn de wenstige sin fan it wurd, se ferdjipje en bringe in diminsje mear oan.

Yn it kader fan it ‘Trotwaer’ ûndernimmen skriuwers oer it ambachtlike fan har wurk oan it wurd te litten, like it my aardich ta wat op papier te setten oer ús wurkwize. Fotoos en fersen dy't yn dit artikel ôfprinte steane, hawwe al earder in funksje hân yn ‘De Friese Veefokkerij’ fan febrewaris fan dit jier.

[p. 344]

[p. 345]

Ut in begeliedend brief fan Henk Kuiper op 19-1-'81:

Fjouwer fotoos foar de K.Y.-side yn it febrewarisnûmer.
Foto 1
Der komt bufferfloeistof by it sied om it goed libben te hâlden.
Op 'e achtergrûn dekt yn 'e dekstâl in bolle op 'e keunstko.
Aanst wurdt der ûndersyk nei beweeglikheid, oantallen, ôfwikings dien.
Alles giet aanst troch in full-dosearmasjine dy't it fertinne sied yn reidsjes perst, ‘rytsje’ sizze de minsken dy't der mei wurkje. Ien rytsje is ien dosis.
Dan komt der in kode op en de namme fan 'e bolle.
Foto 2
It sied wurdt no ynferzen. Yn 'e kontainer mei floeibere stikstof -196°C; dêr kin it wol fyftich jier goed yn bliuwe.
It hjit dan djipfriessied as sperma.
Der wurdt ynseminearre mei djipfriessied.
Foto 3
De ynseminator yn konsintraasje. Hy kriget it begjin fan 'e baarmoeder (de servix) beet troch de ‘endeldarm’ hinne.
Dêrnei bringt er mei de oare hân de pipet mei sied fia de skede yn 'e servix.
De servix is in 10 sm. lang kanaaltsje dy't de baarmoeder ôfslút. Mar.... As de ko deunsk is in bytsje iepen stiet.
De ko hat in syklus fan trije wike.
Troch de trije wike betsjut meastentiids dat de ko kalf is.
Foto 4
In kokealtsje op it strie. (Dit krijt de namme
Welmoed 6, heit: Woudhoeve 478)
De ynbring fan de minske is yn wêzen mar lyts.
Der is romte foar twa blokjes tekst,
sjocht sketske.
Graach 6 febrewaris klear.

Dizze brief waard beselskippe fan dy fjouwer fotoos. No kaam it wurk foar my. Folle tiid is der meastentiids net. Dat hat syn foardielen. Der wurdt op koarte termyn wat ferwachte. Dan moat der wrotten wurde. No wie dit ûnderwerp my net hielendal frjemd. In broer fan my is ynseminator en ik hie Henk Kuiper al ris frege om fotoos oer dit faset fan de feehâlderij. Prakkesaasjes, omtinken, fernuvering en ferwûndering, 't hat allegearre al wat troch hert en holle spile.

De fotoos besjen. De brief lêze. Beide jouwe tige goed wer wat der bart. Dy bolle sjoch ik net. Moai dat de brief dat even neamt. Ja, dêr sil myn bydrage mei begjinne moatte. Likegoed in sneue saak, dat sa'n bolle

[p. 346]

him mar mei in keunstko rêde moat.

Soe er net faker as ien kear âlje fan ûnwennigens?

En dan giet de minske oan 't wurk. Knap hear, dat allegearre út te finen. Befrieze en ferdiele. Tinkwurk. Harsens brûke. Ekonomysk wêze. Want it giet om sa folle mooglik en sa goed mooglik. It tinken stiet yn tsjinst fan 'e produksje.

Ast it goed beskôgest is sa'n ynseminator in frjemde ferskining. Hy sutelt sperma út. Aparte beuzichheid.

Sa'n ko moat fansels wat oars wêze. Soe der net wat fan ferwachtsjen, langst en dreamerichheid yn sa'n grut lichum omspûkje?

Ik ko hat ek gefoel..... Wie it Douwe Hermans Kiestra net, se misse him grif noch by ‘It Bolwurk’, dy't in ko kocht om 'e gefoelige snút? 't Moat wol in ôfdijer wurde as dy iepening nei de dream sletten wurdt troch in berekkenjende hân.

In pronkstikje Welmoed 6. Eins in grut wûnder dat oan dit keal neat fan dat koele en berekkene wêzen werom te finen is. Krekt oarsom. Der kin sein wurde dat troch de tapassing fan dizze wittenskip it fee moaier en better wurden is. Mar nettsjinsteande bewûndering foar de minsklike technyk bliuwt in gefoel fan ûnwennichheid oer.

Nei it lêzen, sjen, it op jin ynwurkje litten, de prakkesaasjes, in earste rûge skets:

frjemd man
de inseminator

rint te keap
mei sied
te heap rûn
yn reidsjes

bolle
hat him brûke litten
balt om 'e ko

libben sie ynferzen
ferparte troch
minsklik ferstân

yn doses foar tzenen

dan giet er syn wei
asfalt en reden lâns
nei de dreamende ko
net in ferheftich langstme
komt yn syn dream
mar de koele
kundige hân

[p. 347]

 

mar wa sjocht tusken Welmoed 6

 

en Woudhoeve 478

 

de minske as siedbringer

 

 

 

in frjemd man

 

de inseminator

It al te technyske haw ik net brûke kind. It bringt my wol op it spoar. Wat achter de termen skûlet oan ideeën en fizy, oan ferfrjemding en ûnwennichheid miskien, dat haw ik besocht wer te jaan. It is: deryn dûke en dan op distânsje besjen. It fers as evaluaasje om in moadewurd te brûken.

Der moat skaafd wurde. Dat ‘te heap rûn’ kin net. Dat is Hollânsk. En yn 't Frysk sizze wy ek net rytsjes. Dochs moat ik hjir mar ‘rytsjes’ brûke. Dit wurd ha de ynseminators en de boeren har sa eigen makke. By ‘reidsjes’ soene se net iens mear witte wêr't se oan tinke moatte. Nee, dit wurd is net mear wei te krijen út 'e wrâld fan de K.Y.

Dat balten fan 'e bolle. Miskien docht er it net iens. Boppedat jout it him neat. Mar ik kin it hjir net misse. En soe de ko de bolle net misse? Ik moat in konstruksje fine, wêr't bolle en ko beide in plak yn krije.

‘ferparte troch / minsklik ferstân’ bin 'k net sa wiis mei. De bedoeling moat koarter en algemiener. Want oeral regearret it minsklik brein.

Gewoane reden binne der net folle mear. Dit fers, hjoed, moat hawwe ‘betonreed’. Tank sij de subsydzje oan 'e boeren feroarje ek de wurden fan de dichters.

Dy ‘dreamende ko’ moat 'k hâlde. As it in bytsje kin kin ik it wurd ‘iepening’ der by brûke. 't Hat wat yn him fan mooglikheid, perspektyf, takomst, ferrassing.

Eins is it lêste stik te lang. Foar ‘siedbringen / in frjemd man / de inseminator’ moat ien wurd komme.

Bolle

hat him brûke litten-

balt om 'e nocht

om de ko.

Libben sie wurdt fersterke.

Tûk ferstân partet it om

yn doses foar tûzenen.

Frjemd man de inseminator-

rint te keap mei takomst

yn sljochtwei in rytsje.

Asfalt en betonreed lâns

siket er iepening:

de dream yn in ko.

[p. 348]

 

Net it langstme

 

stjit ferheftich ta

 

mar de koele kundige hân

 

weeft de heit oan de mem.

 

 

 

Wa sjocht nei moannen

 

de frjemdeling noch

 

tusken Welmoed 6

 

en Woudhoeve 478.

It gehiel moat noch krêftiger en direkter. Dat betsjut meastentiids: feroarje, weilitte, floeiender meitsje.

En omt ‘De Friese Veefokkerij’ nochal wat lêzers bûten Fryslân hat, moat der ek in oersetting by.

It aardige fan dit wurk is, dat it net yn in literair tydskrift pleatst wurdt, mar yn in fakblêd foar greidboeren. Miskien dat sa ek in bytsje fan Obe Postma syn sizzen: ‘Mar sa'n fers wol nei de minsken ta’ op in bûtenwenstige wize wier wurdt.