Trotwaer. Jaargang 13

[p. 304]

Teije Brattinga
De motivaasje ta in gedicht

Dichtsje is tinkt my reagearje, is dus mear as registrearje, is ek gjin objektive wurklikheid. Objektive wurklikheid bestiet net foar minsken. Us eagen, ús earen, ús ferstân en ús hert foarmje de wurklikheid nei ús byld. De wurklikheid dy't wy yn poezij of yn ekonomy, Trotwaer of Van Heemstra, it docht der net ta, werjouwe, is net de wurklikheid sels mar uzes. By in gedicht jildt dat sterker as by de stúdzje fan ekonomy. Want wat ik yn in gedicht sis, soe ik net yn in stúdzje of opstel sizze wolle. Wat ik yn in gedicht delskreau, nim ik net foar myn rekken: it mist nammers relativaasje, it besit it spontane, it primaire, it is gjin riddenaasje. In gedicht is de dichter net. Ik wol alteast net elk wurd fan in gedicht dat Ik skriuw foar myn rekken nimme. As dichter bin ik gjin filosoof of theolooch of ûnderwiisman, ek al slûpt der yn in gedicht noch safolle filosofij of ûnderwiis binnen.

Men kin elk minske foar in part wol dichter neame. ‘Ik sil altyd fan dy hâlde’, is dichterlike taal en nofteren besjoen in naïviteit. It binne lykwols mar inkelden dy't as dichter kwalifisearre wurde. Men moat yn alle gefallen de driuw hawwe om de ympresje op papier te setten; men moat ek it lef hawwe om de ympresje net oan te taasten, omdat men der bygelyks ferstanlik net hielendal efter stiet. Dan komt dêrby noch de stap om it te publisearjen. Men moat boppedat it gelok hawwe dat oaren it publisearje wolle. It is in wûnder dat der noch safolle dichters binne! Want alles byelkoar moat men sizze: wat beweecht sa'n man of sa'n frou?

Dêr woe ik it mar net oer hawwe. De fraach fan de redaksje wie: hoe giet dat no yn syn wurk, de wei fan ympresje nei it printe wurkstik? Ik nim in konkreet foarbyld en wol dan neigean wer't it wei komt, sa'n gedicht, en wat der fan op 'e hispel komt. It foarbyld dat ik foar kar nim, is de hjirby ôfprinte tekst, de iere en earste objektivaasje fan in ympresje. Ik wit it fan dizze tekst noch klear, omdat ik der foar dizze bydrage ekstra acht op slein haw. Ik fytste betiid op in sneintemoarn (om krekt te wêzen: 1 maart 1981 09.00 oere) fan Toppenhuzen oer Folsgeare, Easthim, Abbegea, en De Kat (Westhim) nei Blauhûs. Toppenhuzen is in raar doarp. As ik dat wurdsje ‘raar’ brûk, sit ik net mear yn de reedlikheid. Dat ik Toppenhuzen ‘raar’ fyn, sis ik noait: as ik der op ferge waard, soe ik sa'n útspraak net ferdigenje kinne. Toppenhuzen is net ‘raarder’ as oare doarpen, lit it dan wol oars wêze. Mar it rare leit djip yn myn gefoel, it hat djippe woartels. It is net it ôfweagjen fan in ynsjoch, dat ik yn 1981 byge-

[p. 305]

lyks yn de gemeenterie fan Wymbritseradiel nei foaren bringe soe mei it fersyk dêr in pear plysjes te stasjonearjen, mar it is in wrâldbyld dat yn myn jonge jierren opboud is en oan dy jonge jierren ek bûn is. It byld is net stoarn, dat bliek op dizze moarn wol, mar it libbet dochs foar in grut part yn it ûnderbewuste. Dy lange sliert huzen fan frjemde makkelij (de eardere komelkerijen oan de feart) wie foar ús, lit ik sizze fjirtich-tritich jier werom, de frjemde wrâld, d.w.s. dêr kamen wy nea. Dêr wennen wol minsken en dy soene net better of minder wêze as de minsken dy't wy koene, mar wy hiene dêr neat te sykjen, der wie gjin ferbining mei sa'n doarp. It lei foar ús like fier fuort as de Wâlden, fierder as Gaasterlân, miskien net safier as Hollân mar it skeelde net folle. Ik leau dat ik der foar myn fjirtichste noait west haw. Miskien ien kear, doe't myn broer in Toppenhúster troude en wy brulloft fierden yn in tsjerklik gebou. In kafé mei boppe-seal hiene se der ‘fansels’ net. Bûten dat gebou lei it frjemde doarp Toppenhuzen, doe frjemd en no noch. Dat frjemdheidsgefoel bin ik noch altyd net kwyt. As ik no, op dizze sneintemoarn, Toppenhuzen trochfyts, fernuverje ik my allinnich mar. Dat hie in gedicht wurde kinnen, mar ik haw it sitte litten. Earst yn Snits soe ik op bekender terrein wêze. Mar dêr fyts ik omhinne. Dat spyt my net. Ik fyn de stêden optheden ferskriklike plakken mei al dat stjonkende en lawaaierige ferkear, hoewol't it miskien op in betide sneintemoarn wat meifalle soe. As ik de greide yndûk dy't as in griene flakte om de doarpen Folsgeare en Easthim leit, fiel ik dat ik ‘thús’ kom. Dit wie ús wrâld en dat betsjut no noch altyd, dat it de fijannige wrâld wie. Dat is wat oars as de frjemde wrâld. Ik bin hikke en tein yn Blauhûs, in poer roomsk doarp tusken de wat wy neamden ‘griffermearde’ wrâld. In ûnderskie tusken herfoarme en griffermeard makken wy net, op syn heechst in ûnderskie tusken frijsinnich en tsjerklik, sa en net oars: de frijsinnigen gyngen net sa faak nei tsjerke (allinnich âldjiersjûn leau'k), fan learstellich ûnderskie wisten wy neat. Mei frijsinnigen hie ús heit de bêste relaasjes. Syn broer, myn omke, sei fan dat folk: ‘se bite der samar yn, mar it binne de bêsten’. By de oaren moast er altyd besykje de godstsjinst bûten it petear te hâlden. Dêr woe hy ek net oer prate, hy hold net fan theory. Fansels wiene wy derfan oertsjûge dat wy de goede lear oanhongen en de oare doarpen om ús hinne dan dochs mar ta de ketterske naasje hearden. Wy hiene der ek net folle gedoente mei, sels net mei de ien-twa netroomske húshâldingen dy't yn Blauhûs wennen. Ik sjocht it noch helder foar my, de heit dy't syn ier-ferstoarn bern nei it tsjerkhôf op De Kat droech. Want op it tsjerkhôf fan Blauhûs wie dêr gjin plak foar, dêr leine allinnich mar roomsken; en nêst dy hege neogothyske Kuypertsjerke soe in net-roomske deade him sels dan net feilich fiele, tink ik. De bern fan dy net-roomske húshâldingen gyngen earne oars yn 'e wike nei skoalle en sneins fytsten ‘se’ ús doarp út nei de tsjerke fan Wolsum of Tsjerkwert. Yn Blauhûs fierden se elk jier ek noch merke. Dêr diene de net-roomske Blauhústers net oan mei. Yn de doarpen om ús hinne fierden se oranjefeesten. Soks wie yn Blauhûs ûnbekend. Mar dêr waard dan wol wer dûnse en dat like de oaren wer op fleanen. De wrâldlingen

[p. 306]

bûten Blauhûs wiene ús fansels getalsmjittich fierwei oermânsk. It wie de grutte wide wrâld, de oare wrâld: Aldegea, Wolsum, Tsjerkwert, Nijlân, ensfh. Mei keninginnedei de flaggen op 'e toer. Soks barde yn Blauhûs net. De keninginne (Wilhelmina) hie it net op roomsken stean, wy net op 'e keninginne. As men as jongmaatsje yn dy stille doarpen kaam, koe men oan it tsjerkegebou net foarby. Dat wie altyd it grutste en steatlikste gebou fan sa'n doarp. Mar hiel oars as de tsjerke by ús. Gjin brânskildere finsters mar gewoan glês, kreas yn wite fekjes ferparte en altyd mei wyt opferve kezinen. Sa stiet it my by. De doar fan ús tsjerke wie pompeus en sabeare iken tink ik. De doarren fan de ‘oare’ tsjerken wiene behindiger, meastentiids grien opferve - in kleur dy't wy assosiearren mei de doar fan in weinhok - en altyd op slot. Wy rûnen wolris it tsjerkhôf op, skichtich, want wy fertrouden it net: soe it wol meie? Mei de minsken praten wy net, mei de bern ek net.

Dan fytst men jierren en jierren letter troch deselde doarpen en fielt: it is oars. Men wol dat formulearje: madame NH-tsjerke, dat wie it wol ûngefear. En de rest wie minder madame. Hoe is it no?

De nijbou is te kreas om feitliks by it doarp te hearren. It is net opnommen yn de kleur fan de histoarje. Eartiids wie it op syn heechst ien wente dy't troch syn nijeftige kleur ôfwykte, no is it in hiele strjitte en soms in stikmennich strjitten. Sa komt it jin oan. Ferline en hjoed sykje mekoar. Der komme wat wurden boppe dy't ik letter op 'e dei op in stil momint opskriuw (sjoch hânskrift). Dizze earste ympresje huzet yn de

[p. 307]

[p. 308]

earste rigelmennich fan it gedicht. It nimt in doarp op dêr't ik net lâns kaam: Ysbrechtum, dat syn herberge ferroale foar in bar. As ik stean bliuw, komt it: hie ik ûntsach foar dit doarp, dan kaam it fan de tsjerke. En no? It is klear: de tsjerke hat syn dominearjende posysje ferlern en ferdomme it docht sear! Wat mankeart my? It driuwt boppe, de ferhalen dy't ferteld waarden oer de roomsken, oer ús dus. Dy krigen de kaai mei yn 'e kiste at se dea wiene, sei in boer tsjin ús heit. Dêr wist ús heit, sels in roomske, neat fan. Jawis, mei dy kaai kinne se dêr boppe sa yn. Dêr moatte jo mis mei wêze, sei ús heit der tsjinyn, sa nuver binne dy roomsken no ek wer net. Brattinga, sei de boer, ik haw it sels sjoen! Us heit koe prate wat er woe, de man hie it sels sjoen en dêrmei út. Men wie teplak set, yn de hoeke fan de nuvere lju mei in leauwe dat de healwiiste dingen befette. Jierren letter fertelde my Tjitte Piebenga yn folle earnst, dat Rome hjir yn Fryslân pleatsen opkoft om dêr roomske boeren op te setten. De Rypkema's yn Toppenhuzen sille der wol in foarbyld fan west hawwe. Ik tink dat doe't Het Witte Boekhuis de wyn yn 'e seilen krige, dat ek it wurk fan Rome west hat. It wit der neat fan, mar de oaren sille der sa wis as de bank fan west hawwe. Nuvere ferhalen fûnen wy dat. Mar wy waarden der wol de nuveren fan, de ‘Fremdkörper’ yn Fryslân sa't J.J. Kalma miende. Ik bin dat antithetyske noait kwyt rekke. Ik haw it noch. Ik wol it net. Ik woe der oerhinne. Mar foar myn gefoel bleau de ôfstân bestean en bestiet er noch. En ik haw der argewaasje fan.

No't ik sjoch dat it doarp feroare is, de tsjerke in ein opskouwe moat en oare saken de tsjerken bekonkurrearje en fan 't plak triuwe, no wit ik wol dat de skieding ûnsin wie, dat wy famylje fan elkoar wiene, al hie dan elk in oar hûs boud foar de Hear c.q. Heare. Mar doe is no net en wat oerbliuwt is ûnwennigens. En ik wit net krekt oft it ûnwennichheid is nei echt belibbe skieding of in bytsje fertriet om wat ús doe útinoar hâlde en ús no net mear byinoar bringt.

De ôfprinte tekst wol dit komplekse gehiel yn wurden fielber meitsje. It is de earste spontane rûge skets. Faak is dat foar my foldwaande. It dizige hat kontoeren krigen. Dan lit ik it fierder lizze. Wol ik it publisearje, dan haw ik my ôf te freegjen oft it sa kin. Ik eidzje de tekst oer en meitsje in altematyf begjin:

goed dat der in stek omhinne stiet
dat it hôf de muorre frijhâldt
fan de nijbou mei hilversum 3
of fan de bar - old vic bygelyks -
fan de smoarge boeredrekhiemen
mei in lape tek - de melkstâl -
de dakpannen fan de tsjerke oermânsk:
dêr past madame NHtsjerke net bij -
it doarp is in rûchskerne mei
kreaze túntsjes stompsinnich gers.

‘It giet ferlern’ mist, hoecht der ek net bij tinkt my. De wurden ‘goed dat’ suggerearje foldwaande. Altematyf twadde kûplet:

[p. 309]

 

dêr haw ik ûntsach foar hân

 

it ûntsach fan in roomske jonge

 

tusken de kalvinistyske kultuer,

 

dy nuvere roomsken: al dy ferhalen -

 

ús heit sei: se leauwe it ek noch

 

en hij en ik begriepen der net folle fan.

Better? It ‘hoe is 't mooglik’, de earste wurden, binne ek hjir weilitten. Is de tsjinstelling fielber genôch? Ik bin der net wis fan. Jout it tredde kûplet de nedige oanfolling? Ik wit net wat ik oan it tredde kûplet feroarje sil. It fjirde kûplet neamt wat nammen. Dy hawwe in eigen eftergrûn dy't elke lêzer net neikomme kin. Der komt ien bij: Gerben. Der kinne mear by. Ik lit it hjirby. Ik leau dat der al in rigel by moat. It ritme fan de kûpletten sit yn seis rigels. Hjir binne it fiif. It steurt my. De lêste twa rigels kinne wol trije wurde. It lêste kûplet feroarje ik ek. Uttypt is it no sa:

Goed dat der in stek omhinne stiet
dat it hôf de muorre frijhâldt
fan de nijbou mei Hilversum 3
of fan de bar - old vic bygelyks -
fan de smoarge boerehiemen
mei in lape tek - de melkstâl -
de dakpannen fan de tsjerke oermânsk:
dêr past madame NHtsjerke net by -
it doarp is in rûchskerne mei
kreaze túntsjes stompsinnich gers.

Dêr haw ik ûntsach foar hân
it ûntsach fan in roomske jonge
tusken de kalvinistyske kultuer
dy nuvere roomsken: al dy ferhalen! -
ús heit sei: se leauwe it ek noch
en hij en ik begriepen der net folle fan.

En midden yn dat kreaze doarp stie se:
de koele kâlde juf mei neakene ruten
yn wite spanten ûnder in wite goate
de griene tichte doar altyd op slot
wy rûnen der omhinne, frjemdlingen
op besite, wy waarden net noege.

En dàt, dat bin ik noait kwyt rekke,
by Josse net of Trinus of Tony of Gerben,
of Douwe en Ype en Tiny of Jo:
griffermeard neamden wy de oare wrâld
dy't om ús hinne huze en har ôfsleat
dy't ús ôfwarde en oer ús spytgnyske.

Frjemd dat ik dat net kwyt bin
dat it my tryst makket - hoesa? -
dat juffer preekstoel yn al dy beskûle doarpen
ferroale is foar dy rotsoai mei auto's
en radio's en karnaval en nije huzen mei jild -
haw ik dan famylje west? en it net witten?

[p. 310]

No't ik de tekst úttypt foar my haw, wol ik de lêste hân lizze en kieze oft it publisearre wurde kin. Yn de praktyk komt no de twivel. De maklikste wei is: lit it mar lizze. As ik de tekst lûdop lês, foldocht er my: lêzende is dat folle minder it gefal. Mar de redaksje woe graach witte hoe't immen ompielt mei syn skriuwerij. Fan dat ompielen jout dit epistel in lyts ferslach. Sa giet dat. Ensafuorthinne, soe der ûnder stean kinne. Want it is net ûnmooglik dat ik salang skras dat der hast neat oerbliuwt en ik opnij begjinne moat. Dat wol ik lang altyd net. Dichtsjen is moai wurk. It dizige krijt foarm. Mar dan ek noch publisearje, dat is in oar ferhaal. It is in wûnder dat safolle it dogge. Alle achting!