Trotwaer. Jaargang 12

[p. 341]

Steven de Jong
Kultuersintrum Peazens-Moddergat

M. Bylsma:
Oant sjen yn Peazens-Moddergat
Koperative útjowerij, Ljouwert 1978

Wat besielet in dichter en gean nei Peazens-Moddergat, de simboalyske plakken efter de âlde kranten oan 'e ein fan 'e wrâld? Nou't de eksistinsialistyske literatuer as eksponint fan it moderne libben in floed fan egosintryske fersen en ferhalen oer ús komme litten hat, sa bot dat it ik driget te ferstikken yn himsels, sjocht men (alteast yn in protte poëzij) in oergong fan ekspressionisme nei ympressionisme. De dichter begrypt syn eigen bestean net en flechtet út himsels wei yn 'e frije natuer en beskôget de fûgels, de blommen, de see.

De meast suvere foarm hjirfoar liket de haikû, sa'n ûnpersoanlik en tagelyk sa suver mooglike, tige rake observaasje. Dêrmei fergreatet de dichter syn bestean mei in stikje bûtenwrâld, deagewoan omdat er yn himsels gjin siken mear krije kin.

Sa giet Meindert Bylsma dus nei Peazens-Moddergat. Lykwols in suver ympressionist is er net. De lêzer krijt net in ûnpersoanlik natuerbyld, mar in tipyske Bylsma reportage fan de beide doarpkes yn it uterste noardeasten fan Fryslân. It docht bliken disse úthoeke is mei bewenners en al hielendal opnaam yn 'e ynternasionale rekreaasjemaatskippij fan tv en Heineken. Nearne ûntkomt men mear oan 'e andy plastyk en coke is coke atmosfear. Elke romantikus sil hjoed of moarn ommers de ûnderfining opdwaan, dat hiel Fryslân stadichoan bestiet út troch natrium ferljochte asfaltwegen en in op deltahichte brochte dyk, bespield troch in mei plasticflakons ferjowne see (sorry ik bin wat retoarysk, mar dat is myn romatyske tic yn disse tiid fan nipo-enquêtes en statistiken).

It falt net ta in kaai te finen op it wurk fan Bylsma. Ik besykje it faken mei de motiven der út te heljen. Mar dêr komme wy net sa fier mei yn disse bondel. It earste fers hat in dúdlik motyf: spoaren, dat men ek yn de fersen myn stikje waad (9) en waad (25) werom fynt. De spoaren wize nei eat, dat de dichter net begrypt.

‘dat ik net ferstean’ (5)
‘ûnbegryplike runen’ (25)

[p. 342]

It iennichste te begripen spoar is it eigen spoar, dat er weromknoffelet (5,9). It meast fernuveret de dichter him deroer, dat syn spoaren weiwurde yn it greate barren fan see en lân (9,25). Wat bliuwt der fan 'e minsklike aktiviteiten oer. Alle spoaren ferdwine as de floed fan 'e tiid der oerhinne giet. In oar motyf is de leafde, mar dy komt ek net dúdlik út 'e ferve en ferdwynt yn it natuerbarren fan it waad (25). Of it soe wêze moatte yn 'e leafdestael (19 en 18), mar dêr is it mear taal as leafde. Fierders fynt men noch spoaren fan 'e leafde yn 31, 33, 35, 37 en 43. It is in wichtich motyf dus, mar dat it it motyf is, dat de bondel draacht, kin men net sizze.

It liket my it bêste ta de 20 fersen stik foar stik nei te gean en as it mooglik is der wat fan te sizzen.

It earste fers is dochs tipysk in motivenfers (en dêr ha wy it al oer hân). De dichter hat noch de mooglikheid werom te gean. Dat is yn it lêste fers (43) net sa.

doe't it
al te let wie
om noch in haven
te besilen (43)

Folle pregnanter komt disse thematyk nei foaren yn it tredde fers myn stikje waad. De doelleazens fan syn stribjen blykt út 'e earste strofe:

de floed hat de spoaren
fan juster ferballe
de doelleaze swalker
kin syn tekens wer sette
de wjirmdoller begjint wer
syn striid tsjin 't slyk
de núndersiker tinkt hjoed
te finen wat der juster net wie

Se bedije neat, blykt wol. Faaks de wjirmdoller mar ja, wat is dat foar baan?

noch is myn stikje waad skjin
mar ik sil in nij spoar fine
skruten fuotprintsjes
doelbewust delset
om my te ferlokjen

Wa syn fuotprintsjes bin dat? Fan 'e dichter sels? Of fan in soarte lytse seemearmin sûnder fiskesturt? Dat is net alhiel dúdlik en dat bringt my ta de konklúzje dat de dichter achter syn eigen romantyske dream oansit.

[p. 343]

 

as hja weiwurde (de fuotprintsjes st.)

 

yn in wale fan seedamp

 

doar ik net fierder te gean

Yn dykferswierring etc. (7) is de persoanifikaasje ien fan 'e wichtichste middels dêr't de dichter syn observaasjes mei staljowt (persoanifikaasje kom faken foar by Bylsma). Tusken heakjes is er om bar romantysk (myn seare plakken skrine) en nofteren (bûldozers sizze guon). Yn dat twadde gefal is er my wat te eksplisyt:

hawwe automatyske inktfisken
(drechlaine sizze guon)
de dyk bekoarre mei swartgalligens
(asfalt sizze guon)

In dichter moat him der foar hoedzje it publyk tefolle yn 'e mjitte te kommen.

Bylsma op syn bêst fynt men yn it fers seedyk (11). It grandioaze is hjir dat men yn it fers in simbolyk sjen kin, dy't de literatuer mei alle mythen en sagen oan't op 'e boaiem rekket, wylst tagelyk de dichter der distânsje fan nimt troch hiel konkreet wat simpele bylden as útgongspunt te nimmen. Hy is sabeare simboalist:

seedyk

oan 'e iene kant
komt it wetter op
en giet it wetter wer ôf
oan 'e oare kant
gean de minsken op bêd
en komme der wer ôf
en ik op 'e dyk
mei eigen op- en ôfgean
yn 'e tiis
sil ik my mei de see ôfjaan
of mei de minsken op bêd gean
of sil ik wachtsje
oant in fûle stoarm
my fan 'e dyk ôfblaast
it kin net skele
oan hokker kant

Yn it fers wolken wurdt de loft ‘it filmdoek fan jan en alleman’ neamd. En op dy film sjogge jan en alleman har eigen ferhaal yn 'e wolken. En dy ferhalen foarmje it eigen bestean fan 'e minsken en bin faken ek wer simboalysk. Bg.:

domeny yn syn pastorijtún
glimket nei syn skiepkes

[p. 344]

Men kin dit letterlik sjen, mar ek oars. Fierders kin men dit hiele tafriel ek los fan 'e wolkens sjen, dan krijt men in romantyske doarpsidylle. Disse polyinterpretabiliteit makket dat men ûren mei it wurk fan Bylsma sitte kin. Yn it distânsje nimmen fan 'e mythe troch dy te kyk te setten yn deistige dingen as wolken is Bylsma in master.

It fers lauwerseach (15) hat as stramyn de illúzje en de desillúzje

as in kobbe
wol ik my fiele

mar as seekob
kin ik gjin loft hâlde

foar myn gefoel is dit fers dochs wat in wurdboarterij.

Dat is it folgjende fers jachthaven skiermuontseach (17) nou wer krekt net. De dichter sjocht allegear romances yn skipsnammen

de noardwester gûlt troch de touwen
der sit in dikke floed yn 't wetter

Seababy dûnset deun tsjin Friso oan
Stânfries krûpt Miss Blanche op 'e lije side
De Twee Gezusters lizze it oan mei De Twee Gebroeders

Dit fers is gâns mear as in oerflakkich wurdgrapke en dat komt troch de tipyske Bylsma-eftige relativearring fan dy romances en de dochs wol earnstige toan oan it slot:

as de floed op syn heechst is
sylt immen de haven út
it démaské is begûn

It jowt my in assosiaasje mei it lêste fers hichtepunt (43) dêr't de ik de stoarm útride moat.

Yn it fers Leafdestaal (19), dêr't de dichter inselde prosédé tapasse wol, mis ik it ferhaal achter de byinoar op rym fandele produkten. Dêrom bongelje foar my de lêste twa rigels der net sa funksioneel ûnder.

pier fan holwert (21) is in dialooch mei in klimaks en in antiklimaks, suver ympressionistysk.

doarp oan see (22/23) is in knappe skets, mar somlike strofen, b.g. de tredde, komme gefaarlik tich by in taalleske út in skoalboekje. Dêrfoaroer bin der ek hiele knappe strofen bg. dy, dêr't yn fjouwer rigels de hiele problematyk fan 'e westerske ekonomy stal jown wurdt:

de fiskers fan hjoed
lûke mei har netten
in swiere sile
of fange weewee

[p. 345]

In prachtich stikje poëzij sit yn:

as it ljocht fan 'e fjoertoer
weiwurdt efter seedampen
dan lûkt ek de lêste lampepeal
it fel oer de eagen

it doarp sinkt yn 'e dodze
en de see op 'e eftergrûn
hat it wer foar 't sizzen

De lêste twa rigels hie er foar my wol weilitte kinnen:

mar dy hat it
al fakernôch sein

Yn it fers waad (25) kin ik ‘myn healsliten leafde’ en ‘in groede’ net thúsbringe. Krekt in bytsje mear logika yn somlike fersen soe Bylsma gjin kwea dwaan. Hy is wat dat oanbelanget wolris wat rúch. Sa is yn it fers weismytflesse (27) de oergong fan 'e strúnder’ nei ‘myn jongste dochter’ wat te abrupt en slim yn te passen. De ik-figuer yn it fers is de flesse en dy seit û.o.

in oare strúnder
- hy komt my net ûnbekend foar -
ferballet myn rêst
en set my thús
yn 't finsterbank te pronk

dyselde deis noch
reaget myn jongste dochter
my opnij fan 't stee
en spat ik
op e grûn
oan moster

in oare strúnder is tocht my de dichter, mar wa is myn jongste dochter? In slokje tefolle? Dat kin net, want in weismiten flesse is meastentiid leech. De dochter fan 'e dichter soe it wêze kinne, mar dêrfoar identifisearret de dichter him net genôch mei de flesse.

Deselde rûgens fynt men by it fers fryslân. Dêr is ek slim it ferbân te finen tusken in streekjespak, in fiisbrune sûkerkladde, in skieppekeutel en draakjefleane. Tipysk Bylsma is oars it slot fan dit fers:

...
en in jonkje freget
- wolst ek eefkes fiele
hoe fûl oft myn draak lûkt

[p. 346]

 

nei't ik it yslike lûken field haw

 

stjoere wy tegearre

 

in tillegram omheech

 

Friesland is mooi

 

houen zo

Yn op 'e râne fan see en lân (31) besiket Bylsma syn bekende prosédé wer, de romantyk sjen yn it lytse en it net achtsleine. Nou bin jolm en floedmerk yn 'e Fryske literatuer tige poëtyske wurden, ferwoarn faaks ta klisjees. Miskien makket de dichter it dêrom foar myn gefoel net wier. Dat komt bg. troch dy ‘alderivichst moaie frou’, dy't sûnder mis alderivichst moai is, mar dat docht yn it fers nearne út bliken.

Folle sterker is de troch de slokjes relativearre romantyk yn âld skipper (33)

slokje foar slokje
feroaret syn bearenburch
yn oerslaande gjalpen seewetter

de reek út syn piip
mei echte Fryske Hearebaai
slacht del mei wynkrêft tsien

de rokken fan 'e froulju
wurde dôfhûdige seilen
en slaan by 't oerkommen fan 't gruthout
yn withoefolle flarden

en slokje foar slokje
besylt er mei syn teheistere skip
foar de safolleste kear
op it lytsseil
in feilige haven

Sûnder mis wer ien fan 'e bêste fersen út 'e bondel.

Yn fiskerman (35) sitte wat djipsinnichheden, dêr't ik dochs wat oan twivelje omt se my wat te moai klinke:

hy harket nei it wetter
hy praat mei de wyn

moai, mar wolris faker heard. En wat wurdt bedoeld mei de ‘ôfslach fan it libben’ en de fisker ‘syn eigen ôfslach’?

Fiskerswyfke (36/37) is gâns better slagge, omdat it wat logysker is. De dichter sjocht yn 'e lyntsjes en streekjes fan in âld antlit in hiel libbensferhaal bg.

‘op 'e eftergrûn geve
yn 't sâlt bebiten streekjes
fan 'e skol skar en skylfisk
dy't hja yn 'e rin fan 'e jierren
útsutele hat

[p. 347]

In útsûnderlik sketske is it grize doarp (39). It hat de kleuren útfanhûs stjûrd. Dan rôlet der ynienen in ‘fjoerreade bal by de dyk del' en’ in noch reader kopke ropt ‘kear him’.

út in net ferwachte hoeke
komt op 't nipen ôf
in swarte klomp foar 't ljocht
en twa âlde knûsten
fange eefkes letter
in reade bal klemfêst

de swarte klomp lykwols sjit troch
en giet by gouke's troch de glêzen

as goukes' ruerdsje
rachend yn 'e doar ferskynt
sjocht lytse Piter
pake mei bewûndering oan
jo ha grif in hiel bêste keeper west

Dit prachtige dûbeltafriel docht wat oan Brolsma tinken.

Yn souvenirferkeaper (41) hat de dichter wer alle kânsen om syn prosédé út te wurkjen. Wat is der mear romantysk en mear kyts as in souvenir.

hy lit it skip mei jild te wetter
en sylt op 'e balstiennen te pletter

Uteinliken sit der in mineurtoan, in toan fan machteleazens yn 'e bondel, wat ek hiel dúdlik bliken docht út it lêste fers, dêr't sa't wy sjoen ha guon fersen nei ferwize. Wy moatte ‘de stoarm útride’, want it is ‘al te let’ ‘om noch in haven te besilen’. En wat bliuwt der dan oars oer as dit lêste megere stikje leafdesferhaal.

op it hichtepunt
haw ik oan dy tocht

Bylsma hat mei dizze bondel in prachtich stikje sfear skildere, mar dochs (en dat wie faaks de bedoeling) de illúzje testeurd, dat der earne yn in úthoeke fan Fryslân, fier efter de âlde kranten noch in stikje ûnbesmodze Fryske idylle te finen wêze soe. Mar nee, unilever shell deodorant.

It boekje sjocht der kreas út mei by elk fers in foto fan Winfried Walta. Wol freget men jin wolris ôf, oft de fersen by de foto's makke binne of oarsom of los fan inoar steane. Sa sjocht men by it fiskerswyfke (36) wol it bûgde stal, mar net it antlit dêr't it fers oer giet. En de âldskipper mei syn slokje sjocht der net sa âld út. Dochs soe men alle doarpen yn Fryslân sa'n bondeltsje tawinskje.