|
| |
| |
| |
Goos van der Vliet
Haiku, in deade klyster yn 'e snie?
Lieuwe Hornstra, De guozzen fleane.
Ljouwert (De Tille) 1977; priis f 9,50
De twadde fersebondel fan Lieuwe Hornstra, ‘De Guozzen Fleane’, bestiet út trije parten. It earste, en lykas yn de eardere bondel ‘Fersen’ ek it grutste part, wurdt fold mei haikû, in fersfoarm fan japanske komôf. Dan folgje 13 min of mear frije fersen en it boekje wurdt ôfsletten mei in skôging ‘Oer Haikû’ dy't earder alris op in pear lytse feroarings en oanfollings nei yn Trotwaer (75-3) stien hat.
It liket my de baas en kom earst noch marris werom op de ynhâld fan dit stik en it ferskynsel haikû yn it algemien foardat ik my weagje oan de nije searje fersen fan Hornstra. Ik sil besykje no wat dúdliker te wêzen as yn myn réaksje op it besprek fan de ‘Fersen’ troch Geart van der Meer (Trotwaer 75-5, side 330-331), want ek in goed fersteander is in heal wurd net genôch, ha'k wol begrepen.
| |
Oer Haikû
Alderearst kin men jin fansels ôffreegje wêrom de dichter dit stik opnôm hat yn syn bondel. It is, teminsten wat de skaaimerken fan haikû oangiet, in aardich slagge koarte gearfetting fan de ynlieding fan it boek ‘Haiku, een jonge maan’ troch J. van Tooren. It sil wol de bedoeling fan'e skriuwer west has yn lêzers wat better yn'e kunde te bringen mei it ferskynsel haikû want, skriuwt er, haikû is folkskeunst. It stik docht lykwols wat elitêr oan, eliterêr sis mar, fral
| |
| |
troch it brûken fan in hiele rist útwrydske wurden lykas ‘onomatopéën’, ‘these’ en ‘pendant’ dy't yn'e tekst net taijochte wurde. ien dy't net in akademyske oplieding hân hat mei ut wurdboek der wol by ha. No is soks leau'k wol wenst yn in blêd as Trotwaer, mar yn dit gefal soe in wat nofliker lêsber stik mear fertuten dwaan kinne.
Mar hawar, dit is it slimste noch net. Wat my alhiel net noasket is dat Hornstra as yllustraasje fan wat haikû winliken ynhâldt, neist it ferneamde fiverfers fan Bashô en ien fan Shiki, net minder as fiif fan syn eigen brûkt. Hy is der blykber al steefêst fan oertsjûge dat er sels ek haikû makket en dat liket my wat al te oerdwealsk. De saak leit der fansels krekt even oars hinne. De bygeande tekst moat net sasear sjoen wurde as taljochting by syn eigen haikû-foarbylden, mar mear as ferantwurding fan Hornstra foar de lêzer oer, dat de trijerigels dy't er haikû neamt ek as sadanich klassifisearre wurde meie.
Sa hifket er ek in pear fersen fan de hollânske dichter J.C. van Schagen, mei dit ferskil dat it ondersyk nei it al of net foldwaan oan de rigels fan haikû negatyf útfalt. Dat fernuveret my neat. Van Schagen, dy't wol tige beynfloede is troch de japanske haikûkeunst, wol nammentlik-hielendal net úthâlde dat er sels haikû skriuwt. It kommintaar fan Hornstra by dizze fersen is dêrom net sa op syn plak en ropt boppedat, by my alteast, nije fragen op. Sa stiet der o.o. dat it mear as ien kear brûken fan in wurd perfoarst net mei yn haikû. Sels de greute haikûmaster Bashô die dat ek wolris.
It is de fraach yn hoefier wy sizze meie wat al of net mei yn haikû. Yn de fiif ieuwen dy't de haikûtradysje duorre hat, binne de noarmen nochal in kear feroare. Hieltyd oare dichters sloegen foar master op, eits mei syn eigen ideeën oer poésij. It greute foarbyld is troch de ieuwen eins altyd Bashô wol bleaun. Dy syn technyske prinsipes binne oan't hjoeddedei neifolge, en foarmje ek foar in part Lieuwe Hornstra syn ondergroon.
Oan'e ein fan syn skôging hat de skriuwer noch in stikje tekst tafoege, wêryn't er it yn'e haikûmoade ferlern gean fan it klassike karakter fan haikû noch efkes oantsjut. Dêr kom ik aanst noch op werom.
Greute feroarings hat Hornstra fierders net oanbrocht yn'e tekst. Opfallend is wol dat alle ferwizings nei Trotwaer skrast binne en dat it al trije kear earder publisearre winterfers byslipe is. It wat brike ‘reedridend sjongt my it iis’ is wurden: ‘by 't reedriden sjongt it iis’. Taalkundich is dit wol better, mar moai is it fansels noch net.
No hoecht dat ek net perfoarst. Haikû wol net moai wêze, haikû wol fol betsjuttings wêze. Sonder omhaal fan wurden, sonder pretinsjes en konklúzjes beskriuwt de dichter wat er belibbet, heart of sjocht. (Haikû is fan hûs út dus net-fiktyf en foldocht as sadanich net oan'e easken dy't Trinus Riemersma stelt oan wat literatuer is yn Trotwaer 77-4). Allinne dat wat him rekket wurdt oerbrocht yn it fers en neat mear as dat.
It is fral dit groonprinsipe dêr't in greute kliber haikûpielders taak net oan foldocht. Sa lês ik bygelyks yn it fers ‘Hast’ fan Jelle Kaspersma (Trotwaer 77-5) de tinzen fan'e dichter sels: ‘it wetter is stoarn’. Objektyf besjoen is dat
| |
| |
fansels onsin. Neffens de noarmen fan haikû hie bgl. ‘it wetter is stil’ better west. Mar goed dat der gjin HAIKU boppe stiet.
By haikû moat de lêzer sels syn konkiúzjes mar lûke. Hy moat sels kréatyf wurde want hy krijt it net op in presintearbledsje. De wite leechte om it fers hinne is sa ek tige funksjoniel. De pear wurden dy't der steane krije dêrtroch mear omtinken. Der soe mear stean kinne at der stiet. Wat dit oanbelanget binne der oerienkomsten mei de Zen-skilderskeunst: inkelde tûke pinsielstreken kinne in hiele wrâld foar jin oproppe.
Oer it wêzen fan haikû kin ik sa noch wol in sydfol trochjeuzelje, mar dat hoecht leau 'k net yn it ramt fan in besprek fan in bondel fryske fersen, al soe der noch mei sokke greute kaptalen HAIKU boppe stean. Dat is no just krekt wat my noch wat yn 'e wei is. Mei in fryske dichter eins wol HAIKU boppe syn santjinwurdliddige trijerigels sette? NEE! Net ien sil it him ferbiede kinne, mar dat soe net alhiel sonder rjocht en reden wêze. Ik wit dat ik der sels ek wolris mandélich yn west ha, mar doe ha 'k der net sa by stilstien. Dat doch ik no al. Yn it foarste plak binne der te greute ferskillen tusken it Japansk en it Frysk, yn sinsbou, wurdbyld, klank en fral ek yn betsjuttings. Net om 'e nocht is it Japansk ien fan 'e rykste talen fan 'e wrâld. Hornstra neamt sels al de homonimen dy't in protte foarkomme. En dan it skrift! Oan de japanske haikû sjocht men net dat der fiif-sân-fiif wurdlidden binne, dat heart men krekt by it lêzen oan de rigellingte en folle dúdliker asynit Frysk. Japanske wurdlidden besteane trochstrings mar út twa lûden: lûd en bylûd. De fersen binne dêrtroch hiel kompakt en kinne yn ien sike lêzen wurde. Yn it frysk kin men it tal wurdlidden telle fan it papier, hearre docht men it suver net, want fryske wurden binne lang sa regelmjittich net fan foarm. Dêr komt fansels noch by dat yn ien wurdlid ek in twa- of in trijelûd foarkomme kin. Likegoed besykje alle fryske haikûdichters har oan de santjin wurdlidden te hâlden, as hiene se der gjin euvelmoed yn.
Allinne al op groon fan dizze technyske aspekten leau ik dat fryske haikû net bestiet, en dat men mei it (út selsoerskatting?) al brûken fan dizze beneaming it oarspronkelike haikû te nei komt.
Dan noch dit. Haikû binne filosofyske fersen, dêr't de natûr, en benammen de jiertiden in greate rol yn hawwe, skriuwt Hornstra. Mar yn ús westerske wrâld libbet de minske net mear sa mei de natûr op in hantsjefol lytse boeren en túnkers nei miskien. Wy ha ús mei alle macht losskuord fan'e groon en heukerje noch wat om op iensume hichte. It falt net ta om dan noch in brêge werom te slaan. Yn dy sin is haikû ferâldere, en yn Japan sil it der op 't heden wol hast lyksa hinne lizze. Yn Tokyo teminsten rikje de fabrykspipen mooglik noch slimmer as hjir. MADE IN JAPAN. Ik freegje my ôf wat der dan oer is fan de japanske stilte dy't Hornstra bedoelt en de tinkwrâld (Zen) dêr't eartiids de haikû op dreau.
Dizze kleau tusken minske en natûr sil der ek de oarsaak fan wêze dat haikû yn'e Feriene Steaten en yn Jeropa syn klassike karakter ferlern hat, of it soe noch skreaun wurde moatte troch hearremiten, Pake Sytses en pensjoe- | |
| |
nearre yntellektuielen. Dêrby binne de âlde skaaimerken byinoar fandele yn in soarte fan resept, in tal spulrigels, dêr't boppedat lang net eltsenien oan foldocht. Om't ik ek gjin Zenfilosoof bin, sil ik ek yn myn besprek mei dizze spulrigels wurkje moatte.
| |
De guozzen fleane te heech
Lykas alle boeken fan Lieuwe Hornstra sjocht ek dit der kreas fersoarge út. Se binne der wol minder. It setsel is moai strak op fernaam griis papier.
De omkaftfoto fan Henk Kuiper, dêr't roonom al wakker fan beard is, foldocht my lykwols net. Doe't ik it boekje foar 't earst yn 'e hannen krige, moast ik fuortendaliks tinke oan in printbryfkaart fan 'e eilannen: in toaljende sinne boppe see yn onechte te fûle kleuren. By deselde foto koe dan likegoed stean Groeten van Ameland of Groeten uit Terschelling. It docht wat sabearekeunstmjittich oan. De flecht guozzen fersterket dit idee allinne mar. Dy binne dúdlik yntekene, te greut en te skerp neffens it oare.
It is maitiid. De tûken op'e foto sitte knoppen yn. Dat de fûgels fan rjochts (it suden) komme, betsjut dat it moarns ier wêze moat: de sinne komt op yn it easten. De loft lykwols docht sterk oan joontiid tinken, hoe sit dit? Henk Kuiper sels koe my útslútsel jaan: de printer hat de foto yn spegelbyld set!
De searje haikû is lykas wol wenst is skift nei de tiid fan it jier. It is 11 kear maitiid, 2 kear simmer, 5 kear hjerst en leafst 15 kear winter. It latynske fers oan'e ein, dêr't histoaryske útspraken (Cicero) yn ferwurke binne, kom ik net út mei myn B-oplieding, mar it soe my neat fernuverje as dat wer in nije maitiid ynliede soe. It titelfers, of omkaftfers eins, iere maeitiid op side 6 drukt ús fuort al mei de noas op de altyd libbene natûr. Wy folgje it each fan 'e dichter by't lêzen fan boppe nei onderen:
fiskersboat yn de reiden.
Heech yn 'e loft komt in flecht guozzen oer, wylst op 'e groon alles yn 'e rêst is. De minsken sille noch wol op ien ear lizze of by de kachel sitte. Dit fers is mei it oan Basho op side 7 it kaaifers fan 'e bondel. Der sprekt in greute bewondering foar de natûr út. It is net allinne de dichter dy't haikû makket, it is ek de natûr sels: greiden en fûgels! De dichter is in soarte fan tuskenpersoan dy't it sa goed mooglik op papier set. Lykwols, hy docht dat earst as er wat foon hat dat er yn ferbân bringe kin mei it wêzen fan 'e dingen of syn eigen bestean.
Soks ferget ek in protte omtinken fan 'e lêzer. It falt net ta sa'n ferbân werom te finen yn it fers, faak slagget dat hielendal net. Wy binne no ienkear mar nochterene Friezen Wy hawwe net sa'n greute foarrie oan assosjaasjes ta ús
| |
| |
foldwaan en kinne ondúdlike suggestjes net fuortendaliks oanfiele mei ús grouwe klompen. Wat dit oanbelanget leau ik dat Hornstra syn lêzers wat oerskat. Faaks hie er noch wat mear fan syn bedoelings yn 'e titels lizze kind. De titels dy't der no al steane, binne foar in part oerstallich, bgl. maeitiid (9), simmer (17), hjerst (22) en winter (24). De tiid fan it jier kin men út it fers sels wol gewaar wurde, en it is ek net sa dat dizze de fjouwer skiften ynliede.
Titels dy't de lêzer al wat op 'e gleed helpe kinne, binne ôfgeand (31) en betterskip (32). Lykwols, by japanske haikû komme titels net foar, it fers moat op himsels stean.
In oare mooglikheid is dan noch om de kearn fan it fers wer te jaan yn de ynhâldsopjefte. Lieuwe Hornstra docht dat inkeldris: glaciael by it fers op side 23 (of is de titel fergetten?)
in streek ljocht fan de Morra
Ien dy't net bekind is mei de iere skiednis fan it gea dat hjir beskreaun wurdt, sil syn skouders ophelje by it lêzen fan dit fers en de side omslaan. Inkeld de hollânske beneaming Morra sil him miskien opfallen wêze, yn it Frysk is it Moarre.
It fers is lykwols sterk fan bou. De romte wurdt tekene neffens in logyske folchoarder, rigel foar rigel, en lykas yn iere maeitiid fan boppe nei onderen (fertikale stratifikaasje). Ek yn oersiderjochting: in streek ljocht fan'e Morra stiet tusken beide bûtenste rigels yn (hoarizontale stratifikaasje). De tiid fan it jier is ek yn dit fers tige wichtich. Allinne as der gjin blêden mear oan'e tûken sitte is men by steat tusken de beammen troch te sjen. Sa'n fers kin ik dan noch ynkomme. Mar wat moat ik yn 'e goedichheid mei dit (side 38):
In fers fan it beslutende type. De lêste rigel foarmet in soarte fan konklúzje, al is it ek in fraach. Net logysk, mar as wie 't ynjoon. Beide earste rigels foarmje in bekinde siswize: it wichtichste wurdt oer de kop sjoen. Dúdlik wurdt wol dat it waskjen mear mei de lytse poppe as mei it wetter te krijen hat. Mar wa is hy? Men komt der samar net út sûnder in lyts treauke yn'e rêch.
Ik moat tajaan dat ik falsk spile ha. Mei Hornstra syn taljochting stiet it jin ynienen klear foar de geast: it wijwetter en de lytse poppe Jezus dy't de leauwige syn sûnden ferjaan kin, it waskjen. Hy is ien dy't de tsjerke de rêch takeart. Hiel knap foon, mar te dizenich foar de lêzers. Dat komt leau 'k ek troch it wurdsje hy. Men soe ús al wat fierder brocht ha, en in titel faaks oan't wêr't wy wêze woenen. Oan de oare kant kin soks it fers ek skeine, it is net
| |
| |
maklik de midlike wei te finen.
Lieuwe Hornstra syn fersen komme yn myn eagen de japanske oerfoarm it tichtst benei fan alle ‘haikû’ dy't oant no ta yn it Frysk publisearre binne. Hy bliuwt, op in pear útsûnderingen nei miskien, objektyf yn syn beskriuwings en syn fersen ha faak in dúdlike opbou: trije min of mear op harsels steande rigels. Ek it tal wurdlidden hâldt er him konsekwint oan. Allinne it fers op side 34 rint der wat út, mar dat sil wol in printflater wêze: har wier antlit moat wêze har wiere antlit.
It slagget Hornstra lykwols net altyd likegoed it fers yn in kersjet fan fiif-sân-fiif wurdlidden te wringen. It taalgebrûk wurdt der gauris troch forsearre, op ferskillende manieren:
(1) Der stiet in wurd(lid) te min yn. Slim steurend yn (side 26):
foun hja har bûsboek mei roas
De skriuwer sil wol in roas of de roas bedoele, mar sa't it der no stiet is it at der hierskilfers út'e bûsboek rûgeljen komme. Net iens sa gek neist it sniejeien bûtendoar.
In oar foarbyld is in wat minder slagge fers fan it sinferbinende (synesthetyske) type. De dichter ‘sjocht’ de waarmte fan 'e sinne (side 10):
sjoch hoe't de gleone sinne
Fear moet fansels fearren wêze.
(2) Der stiet in wurd(lid) te folle yn, Gleone yn it fers hjirboppe is oerstallich, sjoch hoe 't eins ek. Op side 31 stiet heech yn 'e loften ynstee fan heech yn 'e loft.
(3) Brike of ûnfryske wurdfolchoarder. Wat moat ik my bygelyks foarstelle as ik lês: by it stek wer in foalle oarsom te drinken (side 11). Noch ien foarbyld, dizze oars hiele moaie (side 36):
De earste rigel seit net wat de dichter bedoelt: ik naem him mei nei hûs. Hy sil him wol net yn it nêst werom lein ha.
(4) It ferkoartsjen fan wurden lykas ik ta 'k (15) en it ta 't (17 en 33) mei ik net oer. Dat is jin der wat fan ôfmeitsje.
| |
| |
Wat my al opfallen wie yn earder wurk fan Lieuwe Hornstra, komt ek hjir wer foar't ljocht: it liket wol oft er de taal net altyd likegoed yn 'e macht hat.
Ut it al earder neamde fers fesant by 't maeitiid die my bliken dat Hornstra net allinne de foarm oernôm hat fan de japanske haidûdichters. Hy docht dêr ek noch wolris in idee foar syn fersen op. Yn it boek van J. van Tooren, dat Hornstra ek brûkt hat foar syn skôging, foon ik de folgjende oersetting fan in fers fan Buson (1715-1783):
sjoch hoe 't de joonsinne stiet
Fij, dit kin hast gjin tafal wêze. Lieuwe Hornstra hat der lykwols net folle mear fan meitsje kind. It liket ek wolris oft er hjir en dêr in hap en in snap útnôm hat. Fergelykje dizze trije marris:
dêr hearst it sêfte sûzjen
guozzen fleane moarns al ier
It earste is fan Seira (1739-1791), it twadde fan Rankô (1726-1799) en it tredde, winter op it heech, is fan Lieuwe Hornstra (side 25). Der is yn twahûndert jier neat feroare, liket it wol. Ik kin my net begripe dat er dêr dan noch twa moanne op omstinne moatten hat.
Wol hiel oarspronkelik lykje my it fers op side 8 en the Highlands op side 16. Fral dit lêste kin ik tige wurdearje, nettsjinsteande de ‘dichterlike frijheid’ drysten ynstee fan dryst. It fers seit my alles. It is nijsgjirrich de bou fan beide te ferglykjen:
wetterstreamen drysten del -
| |
| |
Se ha net alllinne de fertikale stratifikaasje mienskiplik, beide binne ek fan it gearrinnende (konvergearjende) type: fan greut oer lyts nei onsichtber. Fierder woe'k it mar oan 'e lêzers oerlitte.
Mei de min of mear frije fersen efteryn de bondel kin ik koarter om 'e hoeke. De earste fjouwer, of fiif, foarmje in syklus: Cardiology I & II, Ophthalmology I & II en faaks kin ik It wurd dêr ek noch wol byrekkenje. Ik ha it wurdboek der wer by ha moatten: ofthalmology is eachhielkunde (dat dy ph der noch yn moat begryp ik net). De fersen beskriuwe, meast yn in strakke rymfoarm, Hornstra syn eigen sikehûserfarings. Hy fielt him ferlitten en oan ein, hy kin dêr net berêste en as er neat mear sjen kin fielt er him tichter by syn God as ea. Sels de kommende maitiid kin him net mear bliid meitsje:
| |
Cardiology II
It lân leit iepen, froast hat dien,
myn libben rint to 'n ein.
Ik bin nei alle kanten gien,
De dea is nou myn bêste freon,
De leafde op ien side skreaun:
hwa hat dan noch beswier?
Yn It wurd is alles wer goed beteard, de leafdesbân is sterk bleaun.
Yn de folgjende sân ‘fersen’ mist Hornstra de twang fan it rymskema en dêr komt raar wat efter wei. Dat hat mei poésij neat mear te krijen. Yn in bombastyske bibeltaal preket er de ondergong fan syn Fryslân en de sleauwens fan'e Friezen sels: Och, hiene de Friezen/.../ it gewelt fan'e leren/../ wy hiene in oar Fryslân! (side 48). Mei de lêste ûntjouwings yn lerlân yn 'e efterholle krij ik fan soks in raar smaakje yn'e mule. En dan dit, út Fryslân (side 52): Llewellyn Llewellyn o Llewellyn!/.../ Hwêr binne de bern mei de sêfte eagen?/hwer binne de memmen/mei bern oan it boarst,/mei bern yn 'e skurte,/mei bern oan 'e hân/en Frysk yn 'e mûle? It docht suver wat nayf oan. Lykwols: Nimmen hat my sjoen, mar ik,/ik haw alles sjoen, de hiele wrâld,/al it witten, it fielen,/de eangstmen, de dea, de wounen,/alles haw ik sjoen en field yn dizze lea. Om jin de bûsen by út te skuorren.
Wa't Llewellyn (sprek út: chlewechlyn) is, wurdt net alhiel dúdlik. By myn witten hiet de skriuwer fan How green was my valley sa, en ek de beide lêste Welske prinsen yn 'e tiid dat Weels syn selsbestjoer ferlear oan 'e Ingelsen. It liket wol as Llewellyn hjir in soarte fan fryske goadinne is. Maeitiid (side 53) teminsten, is in lofsang oan har. Ek in praatfers, mar wat dimmener as de
| |
| |
oaren fan dizze searje en dêrtroch wol sa aardich.
De op 'e bibel ynspirearre teksten Lazarus, Martha en Amos sizze my neat, dat ik kin der ek neat fan sizze. Ik ha der net iens trochhinne komme kind, lykas de bibel sels trouwens. Dat kin him ek oan mysels lizze. De besprekker fan 'e Jouster Krante (14/7/77) skriuwt teminsten: Benammen it dicht Amos is machtich-moai fan stal en ynhâld. Om ús hie de dichter it hiele boekje fol fan sokke fersen printsje litten (sic).
It slotfers Emmaüs hat wer wat mear bonkerak. De skriuwer hat treast foon by Him en in nije wissichheid: de dea.
| |
Emmaüs
De dei sil aanst forrinne,
Mar 't hert is net allinne,
it baernt oan Him forboun.
As wy it hear nochris oereidzje docht bliken dat it peil fan De Guozzen Fleane lang net oeral lyk is. Hornstra syn fersen binne faak wol de muoite wurdich as er objektyf bliuwt (it haikû-part), mar sa gau as er syn persoanlike sentiminten en emoasjes net yn 'e stringen hâlde kin, binne de risseltaten der ek neffens (it twadde part). Allinne de wat mear strukturearre fersen yn dit skift kin ik lêsber neame. Dochs passe se net by de searje haikû. De skriuwer sil dit sels ek wol ynsjoen ha. Alle ‘haikû’ fan syn hân binne ûnderwilens oppenij bondele ta gelegenheid fan syn santichste jierdei. It is in prachtich troch Karel Gildemacher mei de hân printe boekje wurden yn in oplaach fan mar 100 stiks. Foar de leafhawwers dus.
| |
Neiskrift:
Dit besprek is net makke neffens in idee oer wat in besprek wêze moat. De ynhâld berêst mear op tafallichheden.
Ik haw gebrûk makke fan it boek Haikû, een jonge maan troch J. van Tooren en fan Zuchten van verlichting (haiku van Ryuhô tot Wafû) troch Hendrik van Teylingen yn de Revisor fan april 1977 (nr. IV/2).
|
|
Auteursrechtelijk beschermd