Trotwaer. Jaargang 10

[p. 136]

Sybe Sybesma
Literaire krityk

Brief èn fragen, mei ‘ynboude’ foarûnderstellingen, sette my slim foar it blok: elk bisprek dat ik op my nomd ha, wie hieltiten wer in ‘wûnder’ aventûr - myn ynfalshoeke wie meastentiids dy fan in gefjocht mei en om it biskate wurk dat ik lêzen hie en wer lies en hwat it my nou winliken die.

Ik siz: in ‘wûnder’ aventûr, en dêr mien ik mei, dat ik oant nou ta elk wurk, der 't ik in resinsje fan ûnder wurden bracht ha, apart op my ynwurkje liet. Nea net haw ik it bihanle as in Paus dy't ex kathedra ûnfeilber is of it mient wêze to moatten Meastentiids - al bleaune somlike resinsjes fier ûnder de mjitte - fortolke ik, heal sûnder erch, ûnmidlik myn eigen ûnderfining dermei yn earste ynstânsje, en as dat my efterôf net foldie, mei in eigen krityk dêrop deroan taheakke. Dat lit my my nouris oan Jins fragen mjitte.

1a. Foar my bistiet it litteraire wurk net op himsels. It iepenbieret him to'n earsten wylst it ûntstiet, as de skriuwer it útskiedt, wrakseljend mei hwat him op dat stuit to grazen hat, en dêroan foarm jaend, op ûnderskate niveaux tagelyk mei himsels yn petear èn mei hwat him bisielet. Ik freegje my ôf: kin, moat of mei in resinsint dat proses bynei komme? Hy docht net oars, mar it slagget him nea net. Hwant hy is in oarenien as de skriuwer. Wylst er it lêst skept er it út himsels wei op 'n nij. Hy wrakselet mei in foltôge tekst, dellein yn wurden, sinnen, op papier, dy't op harsels neat sizze, mar yn him eat ûntplofte litte. Hy bisiket de skriuwer to wurden - dat leit de skriuwer middels dy tekst him efternei op - mar hy wurdt, yn it gunstichste gefal, heechstens in soarte fan ‘spegelbyld’, twillingbroers, fan deskriuwer... It kin bêst wêze, dat de tekst yn him, as ‘frjemde’ lêzer, better syn gerak kriget as yn de skriuwer, as ‘earste’ lezer, omt de skriuwer de ‘mem’ wie en sadwaende leugenis hâldt fan de bertewéen. It fûlens, lenriedigens yn it bilibjen fan in wurk achtsje ik

[p. 137]

amper mooglik: wy lykje, as minsken, mear op inoar as wy troch den dei biseffe, binammen op 'e allergefoelichste laech, mar wy binne net deselde! Hjiryn leit neffens my it ‘wûnder’ fan it aventûr fan lêzen: deselde, op himsels sin-leaze, tekst boarret yn eltse lêzer in eigen, ûnforwachte libbensdiminsje oan. ‘Kijk maar: er staat niet wat er staat; er staat:’ (Martinus Nijhoff).

1 b) Dizze fraech achtsje ik forkeard steld. Alle wittenskip dy't in lêzer tafallich hat of net hat fan persoan en libben fan 'e skriuwer spilet sûnder mis al of net mei. En biskiedt nei de - tafallige - ynterpretaesje. Hwat is de goede ynterpretaesje? Is der ien goede ynterpretaesje? Hwat in wurk yn immen útheeft, komt del op ynterpretaesje, op in stik bilibjen, ûndergean. As Jo kunde hawwe oan de persoan, it libben, oan wurk fan de skriuwer, dan wurdt Jou ynterpretaesje fan in biskaet wurk fan sines derfan biynfloede, sunder mis; sa net, dan net. It makket yn myn eagen gjin grével út: hwat Jo, hoe dan ek, trochmeitsje by de lektuer, biskiedt Jou -goede, of net sa goede, mar dat leit oan Joynterpretaesje. Eltse ynterpretaesje is intersubjektyf, dêr't ik sa'n wurd om siz.

1 c) Foarm en ynhâld binne ien. Soks bitsjut ‘tekst’, = weefsel. Hwa't dat net fettet, kin wol ophâlde.

2 a) en b): ‘De lêzers fan it bisprek’. Dat hinget derfan ôf: myn bisprekken wiene altiten rjochte op lêzers fan biskate tydskriften - dêr hat men in globaal idé fan, mar yn wêzen rjochtet men jin op ien: dou bist' dejinge; dou meist' witte hwat ik der oant nou ta fan fyn. Eltse resinsje is yn earsten it ôflizzen fan rekkenskip oan jinsels -èn, wol dat flije, oan jins goêkunde. Mar it komt dochs altyd del op in forslach fan eigen lêzersûnderfining. De kunst is fansels, om it sa ienfâldich mooglik ûnder wurden to bringen...

3. Ik hoech myn lêzers net to twingen om it mei my iens to wêzen. Ik jow har myn idé, hwat ik ûnderfoun ha; en dêrfan hinget it ek ôf, oft it in yntroduksje, ynterpretaesje en/of évaluaesje wie of wêze sil. Eigen bitrutsenens èn skatting fan ynteresse by dy lêzers..

4. De slimste fraech: ‘Hwat is neffens Jo litteratuer foarmeel en/of ynhâldlik, en hwat wol hja?’ Ik hâld net fan sokke fragen nei it wêzen fan dingen. En om der nou net al to bot de gek mei to stekken: dat makket ús jit nèt berne neiteam út; as ik der al in andert op jaen doar, is dat ditte: hwat tsjin 'e tiid bistand is, en dat meitsje wy net út. ‘Doel/funksje?’ wel: de minsken, dy't har oan lêzen bikweadigje, in libbensdiminsje - extra to bieden. En dat ‘forwêzentliket hja’, = dat lit hja barre, mei harren fantasije to prikeljen. En dêrom binne yn myn eagen morael/éthyk en literatuer grif fan inoar to skieden. Der is fansels ‘moralistyske’ litteratuer, mar ek dy hat in dûbelde boaijem: foarsafier oangripende litteratuer, giet hja de morael to bûten. Har geheim leit yn'e irony.