Trotwaer. Jaargang 9

[p. 67]

Tichelwurk
Tichelwurk

Taalbefwaddering

Yn kêst 1 fon ut Konsept Nije Regeling Boekesubsydzjes, óntvurpen tróch de Kommisje Taelbifoardering stjit: ‘De taelbifoarderjende wearde stiet by de takenning fan de subsydzjes foarop.’ Ot dur ek noch vot achteróp stjit, vurt net sain. Dot is spyteg, vont no is ut net te kóntroljerjen hókker faktoaren bij de supsydzjetakenning èk noch un rol spylje kenne. Bijgelyks de ferswarging fon ut bûkvurk, of de faitleke ynhôd, of de tematyk. Yn olle gefollen stjit net de lyterêre veade fwaróp.

Dot is vól un bytsje aigenareg. Ut meast typyske fon lyteratuer is ómmes dot ut kunst is en os kunst funksjonjerret, en mun soe don ek fervachtsje dot, os de lyteratuer fertsjinnet stype te vurren, ut óm de kunstsinnege, yn dut gefol lyterêre, veade gean soe. Dot is dus net sa. Os de Kommisje un reglement ópstelle matten hji fwar supsydzje oan mesykkorpsen, soe dur don stien ha: De levôibefwadderjende veade stjit fwaróp; of os ut óm skilderkunst gyng: De kleorbefwadderjende veade stjit fwaróp? Dusse fergelykingen rinne mank, ómt levôi en kleor natuerleke saken binne, en taal - olteast fon oarsprong en yn ut daistege gebrûk ek noch fwar un lyts pat - minskleke skepping. Mar se ferdúdlekje doch vól vot, nammentlek dot de kunstsinnege fervurking fon ut matryaal net utselde is os ut gevoane, daistege gebrûk fon ut matryaal-óp-himsels. Ut taalkunstvurk ken net óm de taal hinne, ut is dur ôhinklek fon, mar ut hat un beskaat ‘plus’ dot net yn de taalkundege beskrjowing te fangen is. Om ut defteg te sezen (mai Lotman): Taalkunst is un sekundêr organysaasjeprinsype óp bazes fon ut prymêre lingwistyske systeem.

Os de Kommisje don doch de lyteratuer stypje vól, mat dêr vól achter sitte de gedachte dot taaikunst un taalbefwadderjend aspekt hat, dot ut lêzen fon un friesk bûk de taalfwarried fon de lêzer útvraidet, de lêzer dur ta bringt óm mear en/of better friesk te praten, mear en/of better friesk te skrjowen, un pozytyve(re) hôding tsjinoer ut friesk yn te nimmen, dut ollegjerre of un pat durfon - de Kommisje makket neat eksplysyt, dot vot ur krekt ol en net oan taalbefwadderjends fon lyteratuer fervachtet, is net dúdlek. De Kommisje gjit nammes helendol net óp de fraag yn ot yndied lyteratuer de taal (ut taalgebrûk) befwadderet. De Kommisje hat dêr blykber net oer naitocht en/of gin ûndersyk nai dien. De Kommisje nimt gevoan oan dot dut sa is. Gevoan oannimmen is fonsels ek fiervai maklekst! Strak sille de Steaten dut

[p. 68]

kónsept ek vól gevoan oannimme. Fiervai maklekst! Mar os vij útgónne fon de hypoteze dot Fryslon un normaal lôn is mai normale minsken, don is de Kommisje tekwatsketten: hij ponjerret, mar makket neat vier - of ains mat ik ut oas seze: de útspraken fon de Kommisje litte fermoedzje dot ur vot ponjerret, mar ot ur vier vot ponjerret, is net helendol dúdlek, mar mócht ut vot ponjerje, don vurt dot net vier makke.

De Kommisje beskôget ut taalkunstvurk os ‘bittere pil’ (de taal) mai un ‘smaaklek skyltsje’ (de lyterêre fwarrem). Tróch ut smaaklek útterlek matte de lêzers yn de ferlokking brocht vurre óm de pil te slókken.

Dy fwarstelling fon saken doogt neat fon, mar vij sille óm de Kommisje fjidder krytyk dwan te kennen, ol fon dusse twadeling útgean - óm diskusjerje te kennen, mat mun ienselde útgóngspunt havve.

Pil en skyltsje dus, of taalbwadskip en oanbiedingsfwarrem. De Kommisje ómskrjoot noch ut iene noch ut oare. Blykber hûgt dut neffens de Kommisje net naier taljochte te vurren. Neffens mij hji dot vól matten. Mai taal sil ut friesk bedoeld vêze. Mar olle friesk? Olle dyalekten, ydyolekten, steatleke en minder steatleke fwarmen fon friesk taalgebrûk? Of olinneg ut ‘pepierene dyalekt’, ek vól neamd ‘stondetfriesk’? Vurt dur fervachte dot de skrjower un pwasje ydyoom tróch syn taal mjukset óm de lêzer syn taalfwarried út te vraidzjen? Mat ur besykje argaismen nij libben yn te blazen, of dy krekt mije? Un skrjower ken ut nedeg fyne óm min friesk te brûkken, of óm ferskriklek earem friesk te brûkken, of óm ôdfrinzeg friesk te skrjowen, of óm dyalektysk of ydyolektysk friesk te brûkken. Fon ut taalkunstvurk út sjoen, ken ut fólslain terjóchte vêze dot hij ien fon dusse soaten taalgebrûk tapost. Mar binne ol dy taalgebrûksfwarmen - hû ek óp har plak, lyterêr sjoen - ollegjerre lyke taalbefwadderjend? Dêr hji ik graag ut oardeel fon de Kommisje oer heare vóllen. Vont de Kommisje sil dêr un oardeel oer ha. En dot oardeel sil ek vól maispylje bij ut ol of net takennen fon supsydzje.

Don de oanbiedingsfwarrem, ut ‘smaakleke skyltsje’. Dêr skrjoot de Kommisje ek neat oer. Vot de mykro-struktuer oanbelanget, ut taalkunstvurk ken un ienfôdege en un slim kómplysjerre sinbau havve. Fonsels spylet de vudkar ek un grutte rol yn de mykro-struktuer, mar útgeande fon dy apsurde twadeling, rekkenje vij de vudkar ta ut ‘bwadskip’). Vot de makro-struktuer betreft, ut taalkunstvurk (ik doel no óp de romon) ken ienfôdeg en tige yngevikkeld kómponjerre vêze, hookstrookse vikselingen fon tiid en point of view havve, of kronologysk út ien point of view vai ferteld vurre, him stap fwar stap óntjan, of fon de iene sêne yn de oare oerspringe, ut ken un tige oan ut oerflak lezende of vaimoffele ‘story’ havve, of helendol gin ‘story’. Binne ol dusse mooglekheden lyke gaadlek os ‘smaakmakkers’? Dêr hji de Kommisje vól us vot oer seze kennen, vont ol ver: dut sol doch vól un rol spylje bij de supsydzjetavizing.

Dut binne ollegjerre noch dingen - ut taalgebrûk, de slimmens fon styl en kómposysje - dyt frij ópjektyf oan ut taalkunstvurk fêst te stellen binne. Mar no kómme vij noch óp de tige supjektyf ynterpretjerre en vedjerre, en doch

[p. 69]

fersrkiklek vichtege, aspekten fon ut kunstvurk os de nijskjirregens fon ut ferhaal, ut ûnderverp, de tematyk, ut vrôdbyld sat dot stôl kryt. Net elkenien fynt olles lyke smaaklek en heel vot minsken sille, ómt se de oanbiedingsfwarrem net lekker fyne, de taalpil net óphappe vólle. Vot sait de Kommisje jirre fon? Neat fonsels.

En os lêste is dur don noch: ut ómslag, de tytel, de typografyske ferswarging, dyt ek elk fwar harsels un rol spylje os ‘smaakmakker’. Oer ol dusse dingen neat. Doch binne se tige belangryk. Ek fwar de Kommisje dyt supsydzjes taviist. Of net taviist.

Ja, de Kommisje sait doch vot. Yn kêst 18 stjit dot dur fon útgien vurt dot de góngbere stavering brûkt vurt, en dot, os de útjauer stjit óp un ôvykende stavering, hij de needsaak dêrfon oantoane mat.

Op himsels is ut ol núver dot de útjauer ûndersteld vurt un miening oer stavering te havven, ja te beslissen yn hókker stavering un taalkunstvurk ferskyne sil. Hût de Kommisje dut yn syn kommisjekop kryt, is mij net dúdlek. Of ut mat vêze dot de Kommisje vólbewust de oteor mai syn yndyvydúele skrjotront bwótten de diskusje hôre vól, en krekt dwan vól os hat de útjauer un stel robotachtege ferhaaltsjeskrjowers-taalbefwadderers yn ut vurk.

De Kommisje hat grif fwarkar fwar de góngbere stavering, teminsten de needsaak dêrfon hûgt net oantoand te vurren. Ik mat seze dot ik de tinzen dyt jirachter sitte net rekónstrúerje kin. Ik kin mij überhaupt net fwarstelle dot ut vonear en vêr ek NEEDSAAKLEK is óm yn hókker stavering ek te skrjowen. Ik ken mij nammes ek net fwarstelle dot ut needsaaklek is óm te skrjowen (lyteratuer te maitsjen).

De Kommisje hat jir grif ver net oer naitocht. Meskyn hat de Kommisje vól tocht: vij tinke jir mar net oer nai, vont os vij jir oer naitinke, don kómme vij meskyn ta kónklúzjes dyt vij helendol net areg fyne, dus kenne vij better net naitinke, mar gevoan vot dóm lulle. Vont dut is dóm gelul. Un skrjower is frij óm ol of net te skrjowen. En os ur kiest óm ol te skrjowen, don is ur frij óm yn hókker stavering ek te skrjowen. Dur is jir óp gin inkele vize sprake fon matten, fon needsaak.

Oannoazele holzen havve vól beveard dot de góngbere stavering soe makleker te lêzen vêze os ollerhonde nijere staveringen. Dur is ek beveard dot oare staveringen soenen ut lêzend fólk fon ut friesk ferfrjemdzje. Dusse gjolpen misse sels de skyn fon un beviis. Dêróm soenen dusse gjolpen tige skoan yn ut tinkpetroan fon de Kommisje posse.

Mar sels ol soé ut vier vêze, dot gwón lêzers fonvege de stavering un bûk net lêze vólle, vot don noch? Dur binne ek bulten lêzers dyt un bûk net lêze vólle ómreden fon un beskate tematyk, ómreden fon ut ûnderverp, of dyt un bûk oan kônt leze fonvege de yngevikkeldens fon kómposysje, sênery, point of view, of óm de slimmens fon de sinbau.

Mat de skrjower skielek ek noch oantoane dot ut needsaaklek is óm sa healviis mai ut point of view óm te slaan, of óm un modern libbensgefoel yn

[p. 70]

syn vurk stôl te jan? Vurt ur skielek ek noch twóngen óm mooie ienfôdege sintsjes te skrjowen, en un lekkere tytel te betinken, en un smakeloas plaatsje óp ut ómslag te setten?

Vêróm praat de Kommisje olinneg oer stavering - vêrt ut net vis fon is ot lêzers har dur tróch ôstjitte litte - en net oer de dingen dyt ik neamd ha en vêrt ut vól vis fon is dot lêzers dur tankjevól tsjin seze? Praat de Kommisje olinneg oer stavering ómt dot ut jinnege is vêrt ur mai syn stómme kómmisjekop bij ken? Of is de staveringsbehaining de easte stap óp vai nai sensuer? Ut lyket mij tige ferstondeg óm dusse hampelmonnen skerp yn ut êg te hôren.

Ut gjit jir fonsels ollang net mear oer taalbefwaddering, dot is ut kluchtege. De Kommisje vit lykegoed os ik, dot un ôvykende stavering de lêzer twingt óm sekuer te lêzen, bijneed twa kear te lêzen, en him der ta oanset óm nai te tinken oer en te fergelykjen tusken de tróch de stavering suggerjerre en syn aigen útspraak, de lêzer fólle aktyver makket en de taal helte mear befwaddert os de góngbere stavering.

Dusse Kommisje vól helendol net taalbefwadderje. Dusse Kommisje vól staveringbefwadderje. Dusse Kommisje vit fon taal net ut oldermeaste ô.

Vit dusse Kommisje vól not fon lyteratuer? Jaseker vól! Lyteratuer dot binne rare bûkken dyt vij jirre net ha matte oer geslachtsdelen en goddeloas praat en gónne nóit nai tsjerke dyt nergens hôdfêst ha en ut fólk ûnderstek dógge mai har nihilistyske praat dot un gevoan mon fier bóppe de pet. Dot is neffens de Kommisje lyteratuer. Dot sait de Kommisje net, dot sees ik, mar de Kommisje bedoelt ut. En os ut net sókke leffe jónges vest hjinnen, don hjinnen se ut sels sain.

De Kommisje ónjerret (dut is fólksetymologysk fwar ‘onanjerret’) dot bûkken mai ‘lyterêre kwalytijten’ kenne fwar supsydzje tróchferviisd vurre nai CRM, en os dy ôfviist, ken de Kommisje de supsydzjeoanfraag óp nij yn de behondeling nimme. Dut betsjut dot un bûk dot de Kommisje net oanstjit, ut etyketsje ‘lyterêre kwalytijten’ ópplakt kryt, en feroardele vurt óm un jelier letter te ferskynen os bûkken dyt de Kommisje vól oanstonne.

Dut hat mai taalbefwaddering neat noareg, dut had inkeld noareg mai de lyterêre smaak (of vonsmaak) fon de Kommisje. De Kommisje praat yn kêst 7, vêrt de achterstelling fon ‘boeken mei literaire kwaliteiten’ yn fervudde is, don ek tige snoad net oer taalbefwaddering. Os de Kommisje kónsekwent vest hji -...-, don hji de Kommisje skrjowe matten: Bûkken sónder lyterêre kwalytijten befwadderje de taal mear os bûkken mai lyterêre kwalytijten. Dêróm havve bûkken sónder lyterêre kwalytijten fwarrang bij de supsydzjetavizing. Dot hji de Kommisje skrjowe matten os ur kónsekwent vest hji. En dot hji de Kommisje don ek naier oantsjutte matten. Fonsels koe de Kommisje dot net, en dêróm tocht ut de Kommisje mar better óm neane óp yn te gean.

Vot lyterêre kwalytijten binne, sait de Kommisje net. Ot ut ópjektyf fêst te stellen is ot un bûk lyterêre kwalytijten hat, lit de Kommisje him net oer út. Ot

[p. 71]

de Kommisje himsels kómpetent achtet óm út te maitsjen ot un bûk lyterêre kwalytijten hat, swijt de Kommisje oer.

Dut is yn olle gefollen vól vis: gin útjauer of skrjower sil fon syn fwar supsydzje fwardrûgen mannúskript noch seze dot ut lyterêre kwalytijten hat, vont don keart ur ut ferskynen fon ut bûk un jelier óp. Utjauer en skrjower sille seze: achte Kommisje, dut is un vadeloas rotbûk, dut hûgt net nai CRM, dut is sa beroed dotjim kenne de supsydzje fwótdaleks vól tavize. Ut mat ol un hele stómme útjauer vêze os ur oas praat. Don sil de Kommisje doch sels útmaitsje matte ot un mannúskript lyterêre kwalytijten hat. Hû? Tróch ô te gean óp ut fûûns fon de útjauer, of óp jedder vurk fon dyselde skrjower? Of tróch ut vurk te lêzen?

Vij sille skielek vól fernimme dot vot de Kommisje ûnder lyterêre kwalytijten ferstjit, neat noareg hat mai lyterêre kwalytijten, en olles mai de bedilsucht fon un stel autorytêre ôdfaders dyt vól even útmaitsje sille vot goed is fwar ‘út fólk’.

Lyteratuer sil de taal vól befwadderje, lykos lyteratuer ek de pepier-en inketproduksje befwaddert, en setters, printers en byners oan ut vurk set. Mar dot is net de fwarnaamste veade fon lyteratuer. Ut is spytegernôch net sa maklek te sezen vot de belangrykste veade fon lyteratuer is. Heel yn ut olgemeen ken mun stelle: lyteratuer bringt vot libben yn de brauerij: sónder lyteratuer soe ut libben un stik jermoedeger vêze. Dêrmai doel ik óp olle lyteratuer, fon de ‘goarste’ pornografy oant de ‘ferhevenste’ psolmen. Dy útersten, en vot durtusken lait, fóldógge oan ut krytearyem fon de ‘fiksjoanlytijt’ (ut net rjóchtstreeks betrutsen vêzen óp de oanviisbere réalytijt bwótten ut vurk). Dot is ek ut jinnege krytearyem vêrt elkenien ut oer iens is, of vêze ken, os ur hassens hat óm ut te begrypen. Veade-oardelen binne supjektyf, óp syn bêst yntersupjektyf, nóit ópjektyf. Lyterêre veade-oardielen binne ús oanpraat tróch ús learmasters, en vurre stype fon un beskate kultuer. De lju dyt miene útmaitsje te kennen en te maien vot ‘lyteratuer’ is en vot ‘kitsch’ of ‘lektuer’, dot is un elytêre grûp, dyt praktysk (tydskriften, sjuerys, rúbryken, atfyskemisjes) de macht yn honnen hat, en ut rjócht fon praten nimt, mar dyt yn vêzen oas neat dógt os aigen smaak en fwaroardelen etaljerje.

Vot ik os elytêr fyguer kitsch en trûp neam, dot hat syn públyk en bevónderers en ferfóllet yn funksje, lykegoed os vot ik mastervurken neam. Ut is ónsin óm te bevearen dot ien beskate grûp lêzers mear fûûg hat óm út te maitsjen vot lyteratuer is os un oare grûp lêzers.

Un Kommisje dyt de ópdracht hat óm de lyteratuer te stypjen, sil dot hele brede fjild oersjen matte, en mai gin inkeld soate of genre prinsypjeel achterstelle, ol ken ut fonsels ol blyken dwan nai ûndersyk, dot un beskaat soate of genre méár ferlet fon stype hat os oaren.

Mun ken de lyteratuer óp ferskillende vizen yndele: proaza, poëzy, toneel is vól de bekendste yndeling. Mun ken ek ferdele yn óntsponningslyteratuer en

[p. 72]

probleemlyteratuer, yn lyteratuer dyt de lêzer gerêststelt en lyteratuer dyt de lêzer mai un beroed gefoel achterlit.

Un yndeling vêrt ik jirre klam óp leze vól, ómt ik meskyn sadwande de Kommisje noch us oan ut tinken sette ken, is dy tusken bevende en avantgardistyske lyteratuer. Un lyterêr kunstvurk is un réaksje óp de daistege verkelekhyd, en tagelyk un réaksje óp oare kunstvurken. De daistege ómgóngstaal is ferslyten, is klysjee, de taal rekket ús net mear. Sa rekket ek de lyterêre taal en raitsje de lyterêre prosedees - fwar un pat ton de lêzers - ferslyten. De avantgardist, dyt de meast-easkjende lêzers ta syn públyk rekkent, sil tige bevust brekke mai un pat fon ut bevende prosedee. Hij sil tróch un aigensinneg taalgebrûk, un aigensinnege kómposysje, un bysar ûnderverp, of tróch útterleker middels os un ôvykende ynterpunksje, typografy of stavering, besykje de lêzers óp nij te ‘pakken’, vekker te skódzjen fwar syn spesjaal taalbwadskip. Dot sil him lêzers kostje, mar ut sil him ek (oare) lêzers ópsmyte. Gôns fon dy eksperymenten sille forsjerre vêze en dêrom gin vwattel sjitte. Oaren sille naifólge vurre en sa óp un doer de hele lyteratuer beynfloedzje.

Sónder avantgardisten soe de lyteratuer dearinne yn ivege herhelling. Sónder fólgelingen soe de lyteratuer ut kóntakt mai de brede grûp fon lêzers ferlieze en lykegoed ut hûkje ómgean, lykos un legermacht dyt olinneg út ferkenningspatrûles bestjit.

Oan de Kommisje de taak óm út te maitsjen yn hókker ferhôding dy poalen fon de lyteratuer ómtinken en fynonsjele stype fertsjinje.

Mar ut is fonsels makleker óm jun te hôren oan dut yduoate kónsept.

De Steaten sille ut ek vól oannimme.

Tr.R.